Ze Ezahezi Mwa Bupilo

Ne Lu Ikatulezi ku Peta Bukombwa Bwa Luna

Ka mo li Kandekezwi ki bo Lena Davison

Lwa utwa mufufisi wa luna wa fulai ha bulela ka linzwi la mwatasi, a li: “Mawe! Ha ni sa bona.” Ku kumbuluka a felelwa ki m’ata a ku fufisa kafulai mo ne lu kwezi, mi a welelela mwa sipula sa hae. Bo munn’a ka ba ne ba sa zibi ku fufisa fulai ba lika ka t’ata ku mu zusa. Pili ni si ka mi kandekela kale mo ne lu punyuhezi, kashe ni mi taluseze mo ne ku tezi kuli lu ipumane mwa fulai yeo ye ne se i fufela mwa mabaka a naha ya Papua New Guinea, ili ye ñwi ya libaka ze kwahule hahulu za lifasi.

NE NI pepezwi mwa Australia ka 1929 mi ne ni hulezi mwa Sydney, yona tolopo ye tuna ya silalo sa New South Wales. Bondate, bo Bill Muscat, ne li ba Komyunizimu kono nto ye komokisa kikuli ne ba lumela ku Mulimu. Mane ka 1938 bondate ne li ba bañwi ba batu ba ne ba nyatezi kupo ya kuli bo Joseph F. Rutherford, ba ne ba zwa kwa ofisi ye tuna ya Lipaki za Jehova, ba lumelezwe ku to kutaza mwa muyaho wa Sydney Town Hall.

Bondate ne ba lu bulelezi kuli: “Ku bonahala kuli Joseph F. Rutherford u lwezi litaba za butokwa.” Hasamulaho wa lilimo ze 8 lwa lemuha butokwa bwa litaba ze ne ba tilo kutaza. Bondate ba kupa bo Norman Bellotti, ba ne ba li bakutazi ba nako kaufela ba Lipaki za Jehova, kuli ba to ambola ni luna litaba za Bibele kwa ndu. Lubasi lwa luna lwa amuhela niti ya Bibele ka bubebe mi kapili-pili lwa tukufalelwa mwa bukombwa bwa Sikreste.

 Ku bo ma-1940, na tuhela sikolo kuli ni tuse boma ba ne ba kula hahulu. Hape ne ni ipilisa ka ku luka mandelesi. La mukibelo manzibwana, na ni bahulwani ba ka bo Rose ne lu yanga ni sikwata sa mapaina ku yo kutaza mwa mukwakwa o fita kwa muyaho wa Sydney Town Hall. Ka 1952 bahulwani ba ka bo John ba feza sikolo sa balumiwa sa Giliadi kwa United States mi ba lumiwa ku yo sebeleza kwa Pakistan. Ne ni bata ku ba likanyisa kakuli ni na ne ni lata hahulu bukombwa. Kacwalo silimo se ne si tatami na kala bupaina bwa kamita.

Ku Nyalwa ni ku Ya mwa Bulumiwa

Ni man’o kalisa fela bupaina, na kopana ni bo John Davison, ba ne ba sebeleza fa mutai wa Lipaki za Jehova mwa Australia. Ne ni tabezi buikokobezo bwa bona, tundamo ya bona ye si na buikeziso, ni muzamao wa bona o munde. Mwa ndwa ya lifasi ya bubeli ne ba tamilwe halalu kabakala ku hana ku kena mwa litaba ze ba sa swaneli ku kena ku zona Bakreste. Mwa sibeli sa luna lwa ikatulela ku ndongwama bukombwa bwa Sikreste mwa bupilo bwa luna kaufela.

Lwa nyalana ni bo John ka June 1955. Lwa leka mbasi kuli i be ndu ye lu ta zamayanga ni yona. Mulelo wa luna ne li kuli i lu tuse ku kutaza mwa matakanyani a Australia. Silimo se si tatama, kwa fiwa kupo ya kuli Lipaki ze kona li tutele kwa New Guinea, ili kalulo ya mutulo-upa wa sooli-tuna se si kwa mutulo wa Australia. * Ka nako yeo, taba ye nde ya Mubuso ne i si ka kutazwa kale mwa New Guinea. Kapili-pili lwa itatela ku ya kwateñi.

Ka nako yeo, ba ne ba lumelezwa fela ku kena mwa New Guinea ne li ba ne ba fumani misebezi, mi bo John ba kala ku bata-bata musebezi. Kapili-pili ba fumana musebezi ku ba kampani ye ne saha mabala mwa kaolinyana ka ka bizwa New Britain ka ka fumaneha kwa New Guinea. Hamulaho wa lisunda ze balwa, lwa tama musipili wa ku ya kwa sibaka se sinca seo ko ne lu yo kutaleza, mi ka la July 1956 lwa punya mwa Rabaul ye mwa kaoli kao ka New Britain. Mwa Rabaul lwa tola mazazi a silezi inze lu litezi sisepe se si ya kwa siko se si bizwa Waterfall Bay.

Lu Kutaza mwa Waterfall Bay

Ne lu zamaile ka manyando ka mazazinyana, mi kwa mafelelezo lwa fita kwa Waterfall Bay, sona siko-tuna se ne si fumaneha likilomita ze 240 kwa mboela wa Rabaul. Lwa fita fa masahelo a mabala mwahal’a mushitu. Lizazi leo manzibwana, babeleki kaufela ha ne ba zelile kwa tafule ya mulalelo, muzamaisi a li: “Ni si ka libala kale, bo Davison ni bafumahali ba mina, ni bata ku mi zibisa kuli kampani ye i na ni mulao o bonisa kuli babeleki kaufela ba na ni ku ipulela bulapeli bwa bona.”

Ne lu ziba kuli ha ku na mulao o cwalo, kono ku bonahala kuli ne ba bata fela ku ziba kakuli ne lu hanile ku zuba kwai. Nihakulicwalo bo John ba alaba, ba li: “Lu ba bañwi ba Lipaki za Jehova.” Batu kaufela ba kutumana tuu. Banna bao ne ba lwanile mwa ndwa ya lifasi ya bubeli mi ne ba sa tabeli Lipaki kakuli ne ba hanile ku lwana mwa ndwa yeo. Ku  zwa honafo, banna bao ba lika mo ne ba konela kaufela kuli bupilo bu lu tatafalele.

Pili, muzamaisi wa kampani a lu tima friji ni sitofu nihaike ne lu swanela ku li fiwa. Lico za luna ze bola kapili za sinyeha mi konji ha lu kala fela ku itusisa sitofu se si felile se ne lu nopile mwa mushitu. Ku tuha fo, bolyaminzi ne ba hanisizwe ku lu lekisa lico ze mezi, mi kacwalo lwa pila fela ka ku ca miloho ye ne fumaneha fela. Hape ne lu ngiwa kuli lu litwela mi ne lu lisiwa ilikuli lu si ke lwa luta mutu Bibele. Hape na yambula butuku bwa malaria.

Nihakulicwalo ne lu ikatulezi ku peta bukombwa bwa luna. Kacwalo lwa kupa mitangana ba babeli ba fa kampani yeo ba ne ba ziba Sikuwa kuli ba lu lute puo ya mwa sibaka seo ya Melanesian Pidgin. Mi ni luna lwa ba luta Bibele. La Mukibelo ni la Sunda ne lu yembananga inze lu buha-buha libaka. Ha ne lu zamaya-zamayanga cwalo ne lu nze lu kutazanga ka maseme ku bolyaminzi bo ne lu katananga; baituti ba luna ba Bibele ki bona ba ne ba lu tolokelanga. Ne lu silile linuka ze buba luli mi ne lu katananga likwena ze tuna ze ne ombokanga ku to ola kambalala kwa minanga. Ne lu sa katazwangi hahulu ki libatana ze sabisa zeo kono ne ku na ni nako i liñwi ye ne lu pilezi fela fa linala.

Ze Ne Lu Itusisa mwa Musebezi wa ku Luta

Bukombwa bwa luna ha ne bu sweli ku hula, lwa kala ku taipanga tushango to tu tomile fa Bibele ni ku tu abela ba ba tabela. Baituti ba luna ba Bibele ba ne ba sebeza fa kampani ya mabala yeo ki bona ba ne ba lu tusize ku toloka tushango twa pili to ne lu lukisize. Ne lu tandanga nako ye ñata busihu i nze lu taipa matilakiti a mañata-ñata mi lwa a abela bolyaminzi ni bafuluhi.

Ka 1957, bo John Cutforth, ba ne ba li muokameli wa maeto ya cuukile ba to lu potela ni ku to lu susueza hahulu. * Ba akaleza kuli ku itusisa maswaniso ne ku kana kwa tusa hahulu kwa ku luta niti ya Bibele kwa batu ba ne ba sa zibi ku bala. Bo John Cutforth ni bo munn’a ka ba swanisa maswaniso a ku itusisa kwa ku talusa lituto za Bibele za matatekelo. Hasamulaho lwa tanda lihora na lihora inze lu kopisa maswaniso ao mwa libuka ze ba ñolelanga bana ba likolo. Muituti ni muituti na filwe buka ya maswaniso kuli a itusise yona kwa ku kutaza ku ba bañwi. Hañihañi ona mulutelo wo wa ku itusisa maswaniso wa kala ku itusiswa mwa naha kaufela.

Ne se lu felize lilimo ze peli ni licika mwa Waterfall Bay mi tumelelano ya peleko ya luna fa kampani yeo ya fela kono lwa lumelezwa ku zwelapili ku ina mwa sooli. Kabakaleo lwa lumela ku kalisa bupaina bo bu ipitezi mwa sooli seo.

 Lu Kutela kwa Rabaul

Ne lu kwezi sisepe ku liba kwa mutulo kwa Rabaul mi busihu lwa tibelela fa famu ya koko kwa siko se si bizwa Wide Bay. Bañi ba famu yeo, bosinyalana ba ba supezi ba ne ba bata ku kutela kwa Australia, ba kupa bo munn’a ka kuli ba kene musebezi wa buzamaisi fa famu yeo. Wo ne li muliko luli, kono ha lu yo nyaka taba yeo busihu, lwa lumelelana kuli ne lu si ka tela sifumu kwa New Guinea. Ne lu ikatulezi ku peta bukombwa bwa luna sina mapaina. Habusa kiha se lu taluseza bañi ba famu yeo katulo ya luna mi lwa kena mwa sisepe ni ku funduka.

Ha se lu fitile mwa Rabaul, lwa kopana ni sikwatanyana sa Lipaki ba bañwi ba ne ba zwa kwa linaha li sili. Batu ba mwa Rabaul ba tabela hahulu taba ye nde ya Mubuso mi lwa kalisa lituto za Bibele ze ñata. Ka nako ye swana, ne lu ezanga mikopano ya Sikreste mwa muyaho wa ku telela, mi ne ku kile kwa fumanehanga batu ba 150 kwa mikopano yeo. Buñata bwa bona batu bao ba amuhela niti mi ba tusa kwa ku hasanya taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu kwa libaka ze ñwi za kaoli kao.—Mateu 24:14.

Hape lwa potela munzi wa Vunabal o fumaneha likilomita ze 50 ku zwa kwa Rabaul mi lwa yo fumana kwateñi sikwata sa batu ba ne ba tabezi hahulu niti ya Bibele. Kabakala sona sikwata seo lwa lemuhiwa ki Mukatolika ya m’ata wa mwa sibaka seo. Mukatolika yo ni balikani ba hae ba mwa keleke ba to undunganya tuto ya luna ya Bibele ya ka sunda mi ba lu leleka mwahae. Ha se lu lemuha kuli sunda ye ne tatama ne ba ta lu takalala hahulu, lwa kupa mapokola ku lu sindeketa.

Zazi leo, mukwakwa wa tala Makatolika ba ne ba sweli ku lu shenda ni ku lu lwahaka. Ba bañata ne ba bata ku lu pobaula ka macwe. Zeo ha ne li sweli ku ezahala, muprisita yo muñwi a ungeka bolyaminzi mwahae. Mapokola ba lu taluseza kuli ne lu na ni tukelo ya ku eza mikopano, kacwalo ba lu kwalulela nzila mwahal’a nyangela. Kono lu mano kalisa fela mukopano wa luna, muprisita yo a shonga silundwamanje sa batu kuli si lu undunganye. Mapokola ba palelwa ku kauleza ñumbili yeo; kacwalo yo muhulu wa bona a lu eleza kuli lu funduke mi a lu isa kapili-pili kwa mota ya luna.

Ñumbili yeo ya to lu zengelela i nze i sweli ku lu tapaula, ku lu fumbela, ni ku zungisa liñindi, mi muprisita yena na yemi fela a iputile mazoho ni ku menya-menya. Ha se lu ile, yo muhulu wa mapokola a itumelela kuli ne li lwa pili ku bona musunga o cwalo. Nihaike kuli buñata bwa batu mwa Vunabal ne ba bembilwe ki musunga wo, muituti yo muñwi wa Bibele a kumalela taba ye nde ka bundume. Ku zwa honafo, batu bañata mwa New Britain ni bona ba fitile fa ku kumalela taba ye nde.

Lu Kutaza mwa New Guinea

Ka November 1960, lwa cincezwa kwa Madang, ili tolopo ye tuna ye kwa likamba la kwa mutulo mwa sooli sa New Guinea. Teñi ko na ni ba ku luna lwa kupiwa ki ba bañata ku kena misebezi. Kampani ye ñwi ya ni kupa ku ba muzamaisi wa sintolo sa liapalo. Ye ñwi yona ne i bata kuli ni kene musebezi wa ku kutisisa liapalo. Mane basali ba bañwi ba ne ba zwa kwa linaha li sili ne ba bata ku ni tusa ku kwalula sintolo sa ku luka liapalo za basali. Ka ku hupula mulelo o ne lu tezi, lwa picuka misebezi yeo ka maseme.—2 Timotea 2:4.

Batu ba mwa Madang ne ba tabela taba ye nde luli mi kapili-pili kwa tomiwa puteho ye tiile. Ne lu yanga ka mahutu ni ka mutututu kwa minzi ya kwahule ni ku yo kutaleza teñi ka mazazi a balwa. Busihu ne lu tibelelanga mwa litungu ze ne si na batu mi ne lu lobalanga fa mabunda a bucwañi bwa ku mweta. Ne lu  shimbanga lico za mwa makapa, mambisikiti, ni kanyandi ka minañi.

Fa musipili o muñwi, lwa potela sikwata sa ba ba tabela mwa munzi wa Talidig, o fumaneha likilomita ze bato eza 50 kwa mutulo wa Madang. Sikwata seo ha ne si sweli ku eza zwelopili ya kwa moya, yo muhulu wa sikolo sa mwa munzi wo a si hanisa ku itutelanga Bibele fa sikolo. Hasamulaho yo muhulu wa sikolo seo a shonga mapokola ku sinya mandu a ba sikwata seo ni kuli ba lelekelwe mwa naheñi. Kono nduna yo muñwi ya na pila mabapa ni munzi wo a lumeleza sikwata seo ku to yaha mwa munzi wa hae. Hasamulaho yena nduna yo a amuhela niti ya Bibele mi kwa yahiwa Ndu ya Mubuso mwa sibaka seo.

Musebezi wa ku Toloka ni wa Maeto

Hamulaho fela wa lilimo ze peli ku zwa fo lu fitela mwa New Britain ka 1956, na ni ba ku luna lwa kupiwa ku toloka lihatiso ze fitana-fitana ze tomile fa Bibele mwa puo ya Melanesian Pidgin. Ne lu petile musebezi wo ka lilimo-limo. Mi ka 1970, lwa biziwa ku yo ba batoloki fa ofisi ya mutai ye ne li mwa Port Moresby, yona tolopo ye tuna ya Papua New Guinea. Mi hape ne lu na ni litopa za bo ne lu luta puo yeo.

Ka 1975 lwa kutela kwa New Britain ku yo kala musebezi wa maeto. Mwahal’a lilimo ze 13 ze ne latelezi ne lu potezi ibata iba libaka kaufela za mwa sooli seo ka ku itusisa fulai, lisepe, limota, ni ka mahutu. Ne lu kopani ni likozi ze ñata, ze cwale ka taba yani ye ni bulezi kwa makalelo a likande le. Ha ne lu atumela kabalanyana ka fulai ka ka mwa Kandria mwa New Britain mufufisi wa fulai a welela kabakala butuku bwa mwa mba bo bu bizwa gastritis. Fulai ne i sweli ku zunga fela kulo kulikuñwi fahalimwa mushitu mi bo munn’a ka bona ne ba patehile ku wetulusa mufufisi. Hasamulaho a wetuluka ni ku kalisa ku bona kwateñi hanyinyani mi a lulisa fulai ka m’ata. Kiha welela hape.

Tohonolo Ye Ñwi ya Sebelezo

Ka 1988 lwa cincezwa kwa ofisi ya mutai wa mwa Port Moresby kabakala butokwi bo ne bu li mwa likolo la toloko. Kaufela luna fa mutai ne lu bato kwana 50 mi ne lu sebeza sina lubasi, mi ne lu luta batoloki ba banca musebezi. Kaufela luna ne lu filwe mizuzu mwa ku pila. Luna ne lu kwalulanga hanyinyani sikwalo sa kwa muzuzu wa luna ilikuli mizwale ni likaizeli fa mutai ku beya cwalo ni bapoti ba lukuluhe ku lu potela kuli lu zibane. Kacwalo lwa fita fa ku utwana hahulu ni lubasi lwa Betele mi ne lu tusana ni ku bonisana lilato.

Ka 1993, bo John ba timela kabakala butuku bwa pilu. Ne ni lobehile hahulu pilu. Ne lu pilile hamoho ka lilimo ze 38 mi ne lu sebelize hamoho mwa bukombwa mwahala nako yeo kaufela. Niteñi ne ni ikatulezi ku zwelapili ka tuso ya Jehova. (2 Makorinte 4:7) Ne ni zwezipili ku kwalulanga sikwalo sa kwa muzuzu wa ka mi ba banca ne ba zwezipili ku ni potelanga. Liango ze nde zeo ne li ni tusize ku zwelapili ku ba ya tabile.

Ka 2003, na cincezwa kwa ofisi ya mutai ye mwa Sydney, kwa Australia, kabakala mapongo. Se ni kwanisize lilimo ze 77, mi ni sa li mwa Likolo la Toloko hape ni sa sweli ka t’ata musebezi wa ku kutaza. Ni ya tabile kabakala balikani ba ka, hamoho ni bana ni baikulyange ba kwa moya.

Ni sa kwaluzi sikwalo sa kwa muzuzu wa ka fa mutai mi ni banga ni baenyi buñata bwa mazazi. Mane haiba sikwalo sa kwa muzuzu wa ka si kwalilwe, batu ba to ngongotanga hañata kuli mwendi ku na ni butata. Ha ni sa pila, ni ikatulezi ku zwelapili ku peta bukombwa bwa ka ni ku sebeleza Mulimu wa ka Jehova.—2 Timotea 4:5.

[Litaluso za kwatasi]

[Mapa ye fa likepe 18]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

PAPUA NEW GUINEA

NEW GUINEA

AUSTRALIA

Sydney

INDONESIA

Talidig

Madang

PORT MORESBY

NEW BRITAIN

Rabaul

Vunabal

Wide Bay

Waterfall Bay

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Map and globe: Based on NASA/Visible Earth imagery

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Na ni bo John kwa mukopano wa sikiliti mwa Lae, New Guinea, ka 1973

[Siswaniso se si fa likepe 20]

Fa mutai mwa Papua New Guinea, ka 2002