Lu ‘Ezizwe Ka Mukwa O Komokisa’
Lu ‘Ezizwe Ka Mukwa O Komokisa’
“Ni ezizwe ka mukwa o sabisa, o komokisa.”—SAMU 139:14.
1. Ki kabakalañi batu ba bañata ha ba lumela kuli Mulimu ki yena luli ya bupile lika ze komokisa ze mwa lifasi?
KU NA ni lika ze ñata ze komokisa mwa lifasi. Kono cwale ona lika zeo ne li tile cwañi? Ba bañwi ba lumela kuli lika zeo ne li itezi fela ku si na Mubupi. Ba bañwi bona ba li ku sa lumela kuli ku na ni Mubupi ku kona ku lu palelwisa ku utwisisa pupo. Ba lumela kuli fa lifasi ku na ni libupiwa za mifuta-futa, mi ki ze komokisa hahulu kuli mane ha li koni ku itahela fela. Batu ba bañata, hamohocwalo ni ba sayansi ba bañwi ba li bupaki bu bonisa kuli lika kaufela ne li ezizwe ki Mubupi ya butali, ya m’ata ni ya sishemo. *
2. Davida na susuelizwe kiñi kuli a lumbeke Jehova?
2 Mulena Davida wa Isilaele wa ikale ki yo muñwi wa batu ba ne ba lumela kuli Mubupi u swanela ku lumbekwa bakeñisa pupo ya hae ye makaza. Nihaike Davida na pilile kale-kale k’o pili ba sayansi ba si ka ba teñi, na kona ku iponela pupo ya Mulimu ye makaza. Ka mutala, Mulimu na bupile mubili wa hae ka nzila ye makaza. Na ñozi kuli: “Ni ka itumela ku Wena, kakuli ni ezizwe ka mukwa o sabisa, o komokisa, misebezi ya hao ya komokisa, moya wa ka u lemuha cwalo hande.”—Samu 139:14.
3, 4. Ki kabakalañi kaufel’a luna ha lu swanela ku yeya misebezi ya Jehova?
3 Davida na yeyanga hahulu, kona libaka ha na kona ku ba ni buikolwiso bo. Kacenu likolo ni ba mitai ya makande ba sweli ba hasanya litaba ze kona ku palelwisa batu ku ziba hande za simuluho ya batu. Ni luna lu tokwa ku yeyanga kuli lu be ni tumelo ye swana ni ya Davida. Ha lu tokwi ku tuhelela batu ku lu nahanela, sihulu fa litaba za butokwa ze cwale ka haiba Mubupi u teñi ni kuli u peta musebezi mañi.
4 Ku yeyanga misebezi ya Jehova hape ku lu tusa ku itebuha lika ze ñata za lu ezelize ni ku kolwa za lu sepisize kwapili. Mi ha lu yeya cwalo, lu susumezwa ku ziba hande Jehova ni ku mu sebeleza. Cwale ha lu nyakisiseñi litaba za sayansi za miteñi ye ze bonisa buniti bwa manzwi a Davida a kuli lu ‘ezizwe ka mukwa o komokisa.’
Nzila Ye Komokisa ya Mwa Hulela Mutu
5, 6. (a) Kaufela luna ne lu tile cwañi? (b) Lipio za luna li peta musebezi mañi?
5 “Ki Wena ya bupile lipio za ka, ya ni ezize mwa mba ya boma.” (Samu 139:13) Pili lu si ka pepwa kale, kaufela luna ne lu li fela selusi ye nyinyani-nyani kuli mane nihaiba kuto ye kwala mubamba wo ki ye tuna. Ona selusi ye nyinyani yeo ne li nto ye tatezani luli! Ne i hula ka bubebe. Hamulaho wa likweli ze peli, lilama za butokwa za mubili ne se li bupehile. Ze ñwi za zona ki lipio. Ha mu pepwa, lipio za mina ne li kona ku kenisa mali a mina, ili ku zusa masila ni mezi a mañwi ni ku siyalisa lika za butokwa. Lipio ze beleka hande za mutu ya hulile li kona ku kenisa mali ka ku zwisa mezi a kona ku kwana malita a’ 5 mwa mizuzu fela ye 45!
6 Lipio hape li zamaisanga mali ni ku bona teñi kuli a mata ka lubilo lo lu swanela. Li peta misebezi ye miñata ya butokwa, inge cwalo ku cinca livitamini (vitamin D) ni ku li bisa mufuta o muñwi o hulisa hande masapo, ni ku panga nto ye bizwa erythropoietin, ye tisa kuli maselusi a luna a mafubelu a ate mwa masapo. Kona libaka batu bañwi ha ba nga kuli lipio “li kenisa mibili ya luna.” *
7, 8. (a) Mu taluse mo i hulelanga mbututu ye sa li mwa mba? (b) Ki kabakalañi ha ku kona ku bulelwa kuli mbututu ye sa li mwa mba i mwa “mabaka a kwatasi a lifasi”?
7 “Mubili wa ka n’o si ka pateha ku Wena, ha ne ni nze ni ezwa kwa mukunda, ni ku bupiwa hande-nde mwa mabaka a kwatasi a lifasi.” (Samu 139:15) Selusi ya pili ne i ikabile ku eza liselusi ze ñwi, mi liselusi zeo ni zona za zwelapili ku ikaba. Liselusi cwale za kala ku peta misebezi ye fitana-fitana ye cwale ka ku ba liselusi za booko, za misifa, za litalo ni ze ñwi cwalo. Liselusi ze swana za kopana hamoho ku panga misifa mi misifa yona ya panga lilama za mubili. Ka mutala, masapo a mina n’a kalisize ku bupeha hamulaho wa lisunda ze talu ku zwa fo mu pepelwa. Ha mu to kwanisanga fela lisunda ze 7, ne mu li ba butelele bo bu eza lisentimita ze 2.5, mi masapo a panga mubili kaufela a 206 na sa kwanile nihaike na si ka tiyelela kale.
8 Lika ze komokisa zeo kaufela ne li ezahalela mwa mba ya boma mina, ku si na mutu ya na bona, inge kuli ne li ezahalela mwa mabaka a kwatasi a lifasi. Batu ni ka nako ye ha ba zibi ze ñata ka za mo i hulela mbututu. Ka mutala, ha ba zibi kuli ku tile cwañi kuli liselusi li kale ku eza misebezi ye fitana-fitana. Mwendi ba sayansi ba ka kona ku ziba taba yeo kwapili, kono Davida u bonisa kuli Jehova, yena Mubupi wa luna, u zibile taba yeo ka ku tala ku zwa kwa makalelo.
9, 10. Ki kabakalañi ha ku kona ku bulelwa kuli lilama za mubili wa mbututu ye sa li mwa mba li “ñozwi” mwa “buka” ya Mulimu?
9 “Meto a hao a ni boni, ha ne ni li nto ye si ka petahala, mi mwa buka ya hao, lilama za ka kaufela ne li ñozwi ha ne li nze li bupiwa ka zazi ni zazi, nako ye ne ku si na niheba li li liñwi la zona.” (Samu 139:16) Selusi ya mina ya pili ne i na ni litaelo za mo ne u ka bela mubili wa mina kaufela. Mi mubili wa mina ne u latelezi litaelo zeo mwa likweli ze 9 ze ne mu li mwa mba ku fitela mu hula. Ka nako ye kaufela, mubili wa mina u cincize hañata-ñata, ka ku latelela litaelo ze ne li beilwe mwa selusi ya mina ya pili.
10 Davida na sa zibi za liselusi ni za likalulo ze tisa sihozo bakeñisa kuli ne ku si na lihoho mwa miteñi ya hae. Kono na lemuhile kuli mubili wa hae ne u latelezi litaelo zeo ha ne u nze u hula. Davida mwendi na ziba ze ezahalanga ku mbututu ye sa li mwa mba, kacwalo mwendi na kona ku lemuha kuli mbututu ne i hula ka ku latelela litaelo ze tomilwe kale. Na lokile kuli taba yeo ya za mo i hulela mbututu i “ñozwi” mwa “buka” ya Mulimu.
11. Ne ku tile cwañi kuli mibili ya luna i bonahale mo i inezi?
11 Kacenu ku zibahala kuli likalulo za sihozo ki zona ze tisa kuli mu kone ku swana ni bashemi kwa butelele, sifateho, meto, mubala wa milili ya mina ni lika ze ñwi ze ñata-ñata. Maselusi a mina kaufela a na ni likalulo za sihozo ze ñata-ñata, mi ona likalulo zeo li lwezi milao ya selusi ye bizwa DNA (deoxyribonucleic acid). Mibili ya mina i hulile ka ku latelela ona milao yeo ya selusi ya mina ye bizwa DNA. Muta liselusi za mina li ikaba, ilikuli li pange liselusi ze nca kamba ku yolisa za kale, DNA ya mina i lumelanga litaelo zeo mwa liselusi ze nca, ili nto ye tusa kuli mu zwelepili ku pila ni kuli ponahalo ya mina i si ke ya cinca. Zeo kaufela li bonisa kuli Mubupi wa luna ya kwa lihalimu u m’ata luli mi u butali!
Booko Bwa Luna Bu Ipitezi
12. Batu ni lifolofolo sihulu-hulu ba shutanela fañi?
12 “Mihupulo ya hao Mulimu, hasi mo i ni fitela! Mwa buñata bwa yona i eza palo ye kuma kai! Ha ni ka lata ku i bala fo i kuma, i fita lishabati kwa buñata.” (Samu 139:17, 18a) Lifolofolo ni zona li ezizwe ka mukwa o komokisa, mi mane ze ñwi li na ni buikoneli bo bu fita bwa batu. Kono Mulimu na file batu ngana ye fita ya lifolofolo. Buka ye ñwi ya sayansi i li: “Nihaike kuli luna batu lu swana ni lifolofolo mwa litaba ze ñata, lu shutanela ni zona fa taba ya kuli lwa kona ku ambolisana ni ku nahana. Hape lwa shutana ni zona bakeñisa kuli lu bata ku ziba ze ñata ka za luna. Lu bata ku ziba mo i bupezwi mibili ya luna.” Davida ni yena mwendi na nahanile hahulu fa taba yeo.
13. (a) Davida na kona cwañi ku yeya za Mulimu? (b) Lu kona ku likanyisa cwañi mutala wa Davida?
13 Kono fo lu shutanela hahulu ni lifolofolo ki fa kuli luna lwa kona ku yeya za Mulimu. * Mi yeo ki mpo ye ipitezi ye bonisa kuli lu ezizwe ka “siswaniso sa Mulimu.” (Genese 1:27) Davida na itusisize hande mpo yeo. Na nahanisisize ka za pupo ya Mulimu ni tulemeno twa hae to tu boniswa ki lika za ezize. Davida hape na na ni Mañolo a Kenile a pili, a na patulula litaba ze ñata za Mulimu ni misebezi ya hae. Litaba ze ne ñozwi ka moya wa Mulimu ze, ne li tusize Davida ku ziba Mulimu ni tato ya hae. Davida na susumelizwe ku lumbeka Mubupi wa hae bakeñisa ku yeya Mañolo, pupo, ni mwa na mu ezelize Mulimu.
Ze ku Talusa ku Ba ni Tumelo
14. Ki kabakalañi ha lu sa tokwi ku ziba za Mulimu kaufela kuli lu be ni tumelo ku yena?
14 Davida ha na nze a yeya pupo ni Mañolo, na lemuhile kuli na sa koni ku utwisisa fo i kuma zibo ya Mulimu ni misebezi ya hae. (Samu 139:6) Ni luna lu kona ku ikutwa cwalo. Ha lu na ku utwisisa za pupo ya Mulimu kaufela. (Muekelesia 3:11; 8:17) Kono Mulimu u patuluzi lika ze ñata mwa Mañolo ni mwa pupo ze kona ku tusa batu ba ba tabela niti, ili ba ba pilile ka nako ifi kamba ifi ku ba ni tumelo.—Maroma 1:19, 20; Maheberu 11:1, 3.
15. Mu taluse libaka tumelo ha i li ya butokwa kuli lu be ni silikani ni Mulimu.
15 Ku ba ni tumelo ha ku talusi fela ku lumela kuli ku na ni Mubupi ya butali ya bupile lika kaufela. Ku talusa ku kolwa kuli Jehova ki Mulimu ya li teñi luli—ya bata kuli lu mu zibe ni ku ba ni silikani se sinde ni yena. (Jakobo 4:8) Lu kana lwa bapanya taba yeo ku mutu ya sepile bondat’ahe. Haiba mutu yo muñwi a mi buza nji bondat’a mina ba kona ku mi tusa ha mu li mwa kozi, mwendi ha mu koni ku mu kolwisa kuli bondat’a mina ba sepahala. Kono haiba se mu iponezi kuli bondat’a mina ki batu ba bande, mwa kona ku sepa kuli ba ka mi tusa luli. Ka ku swana, ku ziba Jehova ka ku ituta Mañolo, ku yeya pupo ya hae, ni ku bona mwa alabela litapelo za luna ku lu tusa ku mu sepa. Ku lu susueza kuli lu mu zibe ni ku mu lumbeka ku ya ku ile kakuli lwa mu lata mi lu bata ku mu sebeleza. Mi yeo kona nto ya butokwa ka ku fitisisa ya kona ku eza mutu.—Maefese 5:1, 2.
Mu Latelele Ketelelo ya Mubupi wa Luna
16. Lu kona ku itutañi kwa silikani se sinde sa Davida ni Jehova?
16 “U ni sefe Mulimu, mi u zibe pilu ya ka; u ni like, mi u zibe mihupulo ya ka. U bone haiba ku na ni mukwa o muñwi o maswe ku na, mi u ni zamaise mwa nzila ya bupilo bo bu sa feli.” (Samu 139:23, 24) Davida na ziba kuli Jehova na mu ziba luli—Mubupi wa hae na ziba kaufela za na nahana, za na bulela ni za na eza. (Samu 139:1-12; Maheberu 4:13) Davida na ikutwa ku silelezwa kakuli Mulimu na mu babalela sina mwana ya li mwa mazoho a bashemi ba hae. Davida na nga silikani se sinde sa hae ni Jehova ku ba nto ya butokwa hahulu, mi na likile ka t’ata ku si bukeleza ka ku yeya misebezi ya Mulimu ni ku lapela ku yena. Mi mane buñata bwa lisamu za na ñozi Davida, ku kopanyeleza ni Samu 139, ki litapelo za milumbeko. Ni luna lwa kona ku ba bukaufi ni Jehova haiba lu yeya misebezi ya hae.
17. (a) Ki kabakalañi Davida ha na kupile Jehova kuli a tatube pilu ya hae? (b) Liketo ze lu eza li kona ku ama cwañi bupilo bwa luna?
17 Bakeñisa kuli lu ezizwe ka siswaniso sa Mulimu, lu filwe m’ata a ku iketela. Lwa kona ku iketela ku eza ze nde kamba ze maswe. Kono kaufela luna lu ka ikalabela ku Mulimu ku likana ni mo lu itusiseza m’ata a luna a ku iketela. Davida na sa lati ku balelwa ku ba ba maswe. (Samu 139:19-22) Na sa lati ku eza liketo ze maswe. Kacwalo a kupa Mulimu ka buikokobezo kuli a tatube pilu ya hae ni ku mu etelela mwa bupilo kakuli na ziba kuli Jehova u na ni zibo ye ñata. Milao ya Mulimu ya muzamao i ama mañi ni mañi; kacwalo ni luna lu tokwa ku eza liketo ze nde. Jehova u bata kuli mañi ni mañi wa luna a mu utwe. Ha lu eza cwalo, u ka lu katelwa mi lu ka fumana lituso ze ñata. (Joani 12:50; 1 Timotea 4:8) Ku zamaya ni Jehova zazi ni zazi ku lu tusa ku sa bilaela hahulu niha lu talimana ni matata a matuna.—Mafilipi 4:6, 7.
Mu Latelele Mubupi wa Luna Ya Makaza!
18. Davida na lemuhileñi ha na nze a yeya pupo?
18 Davida ha na li mutangana, na banga fande hañata inze a lisa lingu za hae. Lingu ha ne li nze li fula, yena na buhanga mahalimu. Ka nako ya manzibwana, Davida na yeyanga ni ku ituta pupo ye makaza. Davida na ñozi kuli: “Mahalimu a bulela kanya ya Mulimu; mi sibaka sa lihalimu si bonahalisa musebezi wa mazoho a hae. Lizazi li bulelela lizazi le liñwi, mi busihu bu zibisa busihu bo buñwi.” (Samu 19:1, 2) Davida na lemuhile kuli na tokwa ku ziba ni ku latelela Mubupi ya ezize ze komokisa kaufela. Ni luna lu tokwa ku eza nto ye swana.
19. Ba bahulu ni banana ba kona ku itutañi kwa taba ya kuli lu ‘ezizwe ka mukwa o komokisa’?
19 Davida ki mutala o munde wa mutu ya n’a latelezi kelezo ye ne filwe ki mwan’a hae Salumoni, ye li: “U hupule Mubupi wa hao mwa mazazi a bucaha bwa hao . . Saba Mulimu, mi u mamele milao ya hae. Kakuli ki yona swanelo kaufela ya mutu.” (Muekelesia 12:1, 13) Ha na li mutangana, Davida na lemuhile kuli na ‘ezizwe ka mukwa o komokisa.’ Ku lemuha cwalo ne ku mu tusize ku pila bupilo bo bunde. Haiba lu sebeleza Mubupi ya Pahami, ibe kuli lu banana kamba ba bahulu, lu ka ba ni bupilo bo bunde, cwale ni ku ya ku ile. Bibele i sepisa cwana ba ba sutelela ku Jehova ni ku latelela litaelo za hae ze lukile: “Ba beye miselo ni mwa bucembele bo butuna bwa bona, inze ba tezi mezi ni butala; ba bonahalise ku luka kwa [Muñ’a] Bupilo.” (Samu 92:14, 15) Mi lu ka ikola misebezi ye komokisa ya Mubupi wa luna ku ya ku ile.
[Litaluso za kwatasi]
^ para. 1 Mu bone Awake! ya June 22, 2004, ye hatisizwe ki Lipaki za Jehova.
^ para. 6 Hape mu bone taba ye li “Your Kidneys—A Filter for Life,” mwa Awake! ya August 8, 1997.
^ para. 13 Manzwi a Davida a kwa Samu 139:18b a bonisa kuli haiba Davida na ka zwelapili ku bala misebezi ya Jehova lizazi mutumbi ku fitela ha lobala busihu, ku bonahala kuli ha na ka zuha habusa, na ka zwelapili ku yeya za misebezi ya Jehova.
Kana Mwa Kona ku Talusa?
• Mo i hulela mbututu ye sa li mwa mba ku bonisa cwañi kuli lu ‘ezizwe ka mukwa o komokisa’?
• Ki kabakalañi ha lu swanela ku yeya za Jehova?
• Tumelo i lu tusa cwañi ku ba ni silikani ni Jehova?
[Lipuzo za Tuto]
[Maswaniso a fa likepe 23]
Mbututu i hulanga mwa mba ka litaelo ze tomilwe kale
DNA
[Manzwi a bañi ba siswaniso]
Unborn fetus: Lennart Nilsson
[Siswaniso se si fa likepe 24]
Sina bana mo ba sepela ndate ya lilato, ni luna lwa kona ku sepa Jehova
[Siswaniso se si fa likepe 25]
Ku yeya misebezi ya Jehova ne ku susumelize Davida ku mu lumbeka