Ze Ne Ezwa ka Silimo mwa “Naha Ye Nde”

KA 1908, ne ku pumbuzwi nto ye ñwi ye tabisa mwa muleneñi o bulezwi mwa Bibele wa Gezeri, o li bukaufi ni libala le li kwa wiko wa Jerusalema. Ne ku pumbuzwi litapa le li pangilwe fa macwe a masweu le li kulubelwa kuli ki la mwa lilimo za ma-900 B.C.E. Fateñi ne ku cakuzwi litaba za Siheberu ze ngiwa kuli ne li bonisa misebezi ye ne ezwanga ka nako ya njimo mwa silimo. Hasamulaho, litapa le ne li til’o bizwa kuli ki Kalenda ya kwa Gezeri.

Kwa mafelelezo a lona litapa leo, ku nyatezwi libizo la Abija. Nihaike kuli haki bapumbuli kaufela ba ba lumela taba yeo, buñata bwa bona ba lumela kuli litaba zeo luli ne li ñozwi ki Abija ha n’a li kwa sikolo. * Kana mwa tabela ku ziba mo ne li balelwanga likweli mwa miteñi ya Abija? Mwendi ku eza cwalo ku ka mi tusa ku hupula litaba ze ñwi za mwa Bibele.

Likweli Ze Peli za ku Kutula

Muñoli wa kalenda ye, na kalisize ka ku kolohanya likweli za kutulo. Mi seo si kona ku lu tusa ku utwisisa libaka Maisilaele ha ne ba nga nako ya kutulo ku ba nako ye tabisa ka ku fitisisa mwa silimo. Kweli ya Etanimi (ye ne tilo bizwa Tishiri hasamulaho) kona September kamba October fa kalenda ya kacenu. Batu kaufela ne ba wabelwanga kwa mafelelezo a kutulo, mi ku bonahala kuli Abija na tabanga ni bona. Mu nahane fela tabo ya na banga ni yona ha na tusanga bondat’ahe ku yaha munganda mo ne ba ka tanda sunda inze ba itumela kwa lukau lwa na ba file Jehova!—Deuteronoma 16:13-15.

Ka nako ye, liolive ne se li buzwize mi ba lubasi lwa Abija ne ba kona ku li kulumuna ka ku nyunga mitai. Kono musebezi wo ne li o t’ata hahulu ku Abija nihaike n’a tabelanga ku u buha. (Deuteronoma 24:20) Ne ba nopa-nopanga  liolive ni ku li bela fa macwe a na li bukaufi ilikuli ba pange oli. Kamba ne ba panganga oli ka ku itusisa mukwa o bunolo—wa ku ombeka liolive ze tubilwe, mi hasamulaho ni ku ka oli ye fahalimw’a mezi. Kono oli yeo ne i sa itusiswangi fela sina sico. Ne i itusiswanga hape sina mafula a mwa lilambi ni ku alafa litombo ze ne ba kona ku ba ni zona banana ba ba cwale ka Abija ha ba bapala.

Likweli Ze Peli za ku Cala

Abija mwendi na tabelanga ku bapalela mwa pula ya maseulo. Mwendi bondat’ahe ne ba mu taluselize kuli pula ki ya butokwa. (Deuteronoma 11:14) Pula ha i nela, mubu o ne u tiile ne u kona ku limiwa ka bunolo. Balimi ba kwakale ne ba ziba hande ku limisa likekele za kota, ili zeo mwendi ne li banga ni lilimi la sipi mi ne li hohiwanga ki mapulu. Mulelo ne li wa ku panga folo ye namile hande. Ne ku si na hande mubu, kacwalo linjimi ba Maisilaele ne ba limanga ni mwa libaka ze nyinyani mane nihaiba fa malundu. Kono ku lima fa malundu ne ku tokwa kuli ba itusise lilimiso ze cwale ka mihuma.

Hamulaho wa ku kekela, ne ku caliwanga buloto ni mabele. Mi mane kalenda ya kwa Gezeri ne i bonisa kuli musebezi wo wa ku cala ne u tandanga likweli ze peli. Fokuñwi mulimi na lwalanga peu mwa liapalo za hae ni ku i hasa ka lizoho.

Likweli Ze Peli za ku Cala Hape

Mwa “naha ye nde” ne ku kutulwanga lico ze ñata kamita.  (Deuteronoma 3:25) Mwa kweli ya December, pula ne i suluhanga hahulu mi limela ne li bonahalanga hande. Ka nako yeo ne ku caliwanga hape lico ze cwale ka lituu, manawa ni miloho ye miñwi. (Amosi 7:1, 2) Abija fa litapa la hae na bonisize kuli yeo ne li nako ya “bucwañi bwa limunanu,” kamba nako ya ku cala hape, ili nako fo ne ku atelanga lico ze tabusa.

Ka nako ya matabula, kota ya alumondi ne i tubulanga lipalisa ze sweu ni ze fubelu. Ne i tubulanga ku sa kala fela ku cisa hanyinyani kwa makalelo a January.—Jeremia 1:11, 12.

Kweli ya ku Pumaka Makuku

Abija cwale u bonisa nako ya ku pumaka makuku. Taba yeo mwendi i mi hupulisa ze ne kile za ezahala kwa upa wa malundu a Judea lilimo-limo pili Abija a si ka pepwa kale. Mwa muleneñi wa Jeriko, Rahaba na patile matwela ba babeli “mwa makuku” a n’a yanehile fa situwa sa ndu ya hae. (Joshua 2:6, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984) Maisilaele ne ba nga makuku ku ba a butokwa hahulu. Ba si ka bula kale makumba, ne ba tuhelanga kuli makuku a eze pili inge a bola. Makuku ao n’a sa bolangi kapili ha n’a siiwa fande kuli a welwe ki puka, kono n’a bolanga kapili ha n’a ombekiwa mwa mezi. Ha sa bulilwe, makumba na itusiswa kwa ku panga masila, mi hasamulaho ne ku lukiwanga masila a lisepe, litende, mane ni liapalo. Makuku ao hape n’a itusiswanga kwa ku panga mihala ya lilambi.

Ba bañwi ha ba lumeli kuli makuku n’a limiwanga mwa Gezeri, kabakala kuli ne ku si na hande mezi. Kono ba bañwi bona ba lumela kuli makuku ne a limiwanga fela kwa mafelelezo a silimo. Kona libaka ba bañwi ha ba lumela kuli linzwi la ‘makuku’ le li bonisizwe fa kalenda ya kwa Gezeri li talusa bucwañi bo ne bu fepiwanga limunanu.

Kweli ya ku Kutula Mabele

Ka silimo, hamulaho wa kweli ya ku pumaka makuku, Abija n’a iponelanga mabele ha sibula, mi na bonisize cwalo ni fa kalenda ya hae. Kweli yeo i zamaelela ni kweli ya Siheberu ya Abibi ili yeo mwendi i talusa nako fo a buzweza mabele. Jehova n’a laezi kuli: “U mamele kweli ya Abibi, mi mwa kweli yeo u ezeze [Muñ’a] Bupilo Mulimu wa hao Paseka.” (Deuteronoma 16:1) Kweli ya Abibi (ye ne til’o bizwa Nisani hasamulaho) i zamaelela ni likweli za March ni April fa kalenda ya miteñi ye. Nako ye ne a buzwanga mabele ne i tusanga ku ziba fo ne i kalelanga kweli yeo. Ni la kacenu le, Majuda  ba Makaraite ba kalanga ku bala silimo se sinca ka nako ya buzwa mabele. Mabele a n’a kutulwanga pili n’a zukuzwanga fapil’a Jehova mwa kweli ya Abibi kweli ha i biza 16.—Livitike 23:10, 11.

Maisilaele ba bañata ne ba nga mabele ku ba sico sa butokwa hahulu. Bakeñisa kuli mabele na cipile ku fita buloto, batu ba bañata sihulu-hulu linjebwe, ne ba itusisanga ona kwa ku panga sinkwa.—Ezekiele 4:12.

Kweli ya Kutulo ni ya ku Aba

Mu like ku hupula mo ne ku inezi mwa miteñi ya Abija. Mu nge kuli zazi le liñwi ha zuha kakusasana, u to lemuha fela kuli malu a pula ni mo a keni. Limela za mwa naha ye nde cwale se li itingile fela fa puka. (Genese 27:28; Zakaria 8:12) Balimi ba Maisilaele ne ba ziba kuli licalo ze ñata ze ne kutulwanga mwa mbumbi ne li tokwanga ku fukelwa ki moya ku fitela ka la Pentekonta. Moya o bata o zwa kwa mutulo mwendi ne u tusanga licalo ze ne hula, kono moya o cwalo ne u sinyanga miselo ye ne sa hula. Moya o cisa o zwa kwa mboela ne u tusa lipalisa ku tubula.—Liproverbia 25:23; Pina ya Lipina 4:16.

Jehova, yena Mubupi wa linto kamukana, ki yena ya n’a konisize kuli ku bange ni limela silimo ni silimo. Mwa miteñi ya Abija, Isilaele kaniti ne li “naha ya buloto ni ya mabele, ni ya likota za veine ni za lifeiga ni za garaneti; naha ya likota za olive ye ezwa oli, ni ya linosi.” (Deuteronoma 8:8) Mwendi bokukw’a Abija ba banna ne ba mu kandekezi kuli mwa puso ya Mulena Salumoni, batu ne ba ca ni ku nwa, ili nto ye ne bonisa kuli Jehova n’a ba fuyola.—1 Malena 4:20.

Hamulaho wa ku bonisa nako ya kutulo, Abija cwale fa kalenda ya hae u bonisa linzwi le ba nahana ba bañwi kuli li talusa ku “aba.” Mwendi ku aba k’o ne ku talusa ku alula kutulo, kuli ye ñwi i fiwe kwa bañi ba masimu, ye ñwi kwa babeleki ba bona, kamba mane kuli ye ñwi i fiwe sina mutelo. Kono licaziba ba bañwi bona ba nga kuli linzwi la Siheberu leo li talusa “ku ca mukiti” mi ba nahana kuli linzwi leo li supa kwa Mukiti wa Lisunda, o ne u ezwanga mwa kweli ya Sivani (May kamba June).—Exoda 34:22.

Likweli Ze Peli za ku Kola Mitai

Abija cwale u bonisa likweli ze peli za ku babalela likota za veine. Mwendi Abija ni yena n’a tusanga ku kola mitai ya likota za veine ilikuli liseli la lizazi li kone ku fita kwa sisansa. (Isaya 18:5) Ku tuha f’o, ne ku banga ni nako ya ku yanga sisansa, ili nako ye ne ba tabelanga hahulu banana. Sisansa sa veine sa pili ne si tabusa luli! Abija mwendi n’a utwile za matwela ba 12 ba ne ba lumilwe ki Mushe kuli ba  yo twela Naha ya Sepiso. Ne ba ile ka nako ye si kala ku buzwa sisansa sa veine ilikuli ba yo iponela bunde bwa naha yeo. Sisansa sa kwateñi ne li se situna hahulu kuli mane ne ku tokwahala banna ba babeli kuli ba lwale sikoyowela si li siñwi fela!—Numere 13:20, 23.

Kweli ya Miselo ya Matabula

Taba ya mafelelezo ye bonisizwe fa kalenda ya Abija ki ya miselo ya matabula. Kwakale, mwa libaka ze kwa upa wa liwate la Mediteranea, nako ya matabula ne i banga ya litolwana. Hamulaho wa miteñi ya Abija, Jehova n’a itusisize pulelo ya “sizuma se si tezi miselo ye buzwa matabula” ku bonisa nako ya ‘ku fela kwa sicaba sa hae sa Isilaele.’ F’o n’a itusisa pulelo ya Siheberu ya “miselo ye buzwa matabula” ni ya “ku fela.” (Amosi 8:2) Taba yeo ne i swanela ku hupulisa sicaba sa Isilaele kuli ne si ka otiwa ni kuli katulo ya Jehova ne se i sutelezi. Ku bonahala kuli miselo ya matabula ya n’a bulezi Abija ne i kopanyeleza ni lifeiga. Fokuñwi lifeiga za matabula ne li itusiswanga kwa ku panga mañende, ili ao hape n’a kona ku itusiswa sina mulyani wa litombo.—2 Malena 20:7.

Mo I Mi Tuseza Kalenda ya kwa Gezeri

Ku bonahala kuli Abija ne li mulimi ya n’a ziba hande za njimo ye ne ezwa mwa naha ya habo. Buñata bwa Maisilaele mwa miteñi yani ne li balimi. Nihaike ha mu balimi kamba ha mu zibi hande za njimo, litaba ze fa kalenda ya kwa Gezeri za kona ku mi tusa ku bona ni ku utwisisa ze mu bala mwa Bibele.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 11]

LI KOLOHANYELIZWE LITABA FA KALENDA YA KWA GEZERI:

“Likweli za ku kulumuna olive;

likweli za ku cala;

likweli za bucwañi bwa limunanu (matabula);

kweli ya ku bula makumba a makuku;

kweli ya ku kutula mabele;

kweli ya ku kutula buloto ni ku aba kutulo;

likweli za ku kola mitai ya likota za veine;

kweli ya miselo ya matabula.”

[munyateli:] Abija *

[Litaluso za kwatasi 11]

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Archaeological Museum of Istanbul

[Chati/Limapa ze fa likepe 9]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

NISANI (ABIBI)

March​—April

IYYAR (ZIVI)

April​—May

SIVANI

May​—June

TAMUZI

June​—July

AB

July​—August

ELUL

August​—September

TISHIRI (ETANIMI)

September​—October

HESHVAN (BULU)

October​—November

KISILEU

November​—December

TEBETI

December​—January

SHEBATI

January​—February

ADARA

February​—March

VEADARA

March

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Farmer: Garo Nalbandian

[Siswaniso se si fa likepe 8]

Matota a Gezeri

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

© 2003 BiblePlaces. com

[Maswaniso a fa likepe 10]

Kota ya alumondi

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Makuku

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Dr. David Darom

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Mabele

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

U.S. Department of Agriculture