Ku Toloka Bibele ya Pili ya Siputukisi Ne Li Musebezi O Tokwa Tundamo

“YA TUNDAMENA ki yena ya ka kondisa.” Mukanga wo u fumaneha fa likepe la pili la pampili ya za bulapeli ye ne ñozwi ki João Ferreira de Almeida mwa lilimo za ma-1600. Mukanga wo u talusa hande munna yo ya n’a tundamezi ku toloka ni ku hatisa Bibele ya Siputukisi.

Almeida n’a pepilwe ka 1628 kwa Torre de Tavares, ili munzi o kwa mutulo wa Portugal. Bashemi ba hae kaufela ha ba timela na sa li mwanana, mi a añulwa ni ku utiwa ki bondat’ahe ba banyinyani kwa Lisbon, ona tolopo ye tuna mwa Portugal. Bondat’ahe bao ne li ba bahulu ba keleke. Ba bañata ba lumela kuli Almeida n’a ile kwa likolo ze pahami ilikuli a be muprisita kwapili, mi kona libaka ha n’a ziba lipuo ze ñata ha n’a li wa lilimo ze 16 fela.

Mwendi Almeida n’a si ke a itusisa mpo ya hae yeo kwa ku toloka Bibele ha n’a ka zwelapili ku pila mwa Portugal. Ka nako ye li ata hahulu Libibele mwa lipuo ze ñwi za Maprotesitanti mwa linaha ze kwa mutulo ni mwahali-hali a Yurope, Portugal yona ne i sa zamaiswa ki Makatolika. Mutu n’a kona ku zekiswa mwa Kuta ya Katolika kabakala ku ba fela ni Bibele ya lipuo li sili. *

Mwendi ka ku saba buhateleli bo bu cwalo, Almeida a tutela kwa Netherlands ha na li wa lilimo ze 14. Hamulahonyana wa fo, a tama musipili wa ku ya kwa Asia ka ku itusisa nzila ya Batavia (ye se bizwa Jakarta cwale), kwa Indonesia, ili kona ko ne ku fumaneha ofisi ye tuna ya kampani ye bizwa Dutch East India kwa Mboela-upa wa Asia ka nako yeo.

Mutoloki wa Mutangana

Ha sa sutelezi kwa Asia, Almeida a cinca muhupulo wa hae. Ha n’a li mwa  musipili wa sisepe mwahal’a Batavia ni Malacca (ye se bizwa Melaka cwale), kwa wiko wa Malaysia, a fumana pampili ya Maprotestanti ye ne ñozwi mwa puo ya si-Spanish ye ne bala kuli: Lituto Ze Fapahana Ze Lutiwa mwa Krestendomu. Pampili yeo ne i sa nyazi fela lituto za bulapeli bwa Katolika, kono hape ne i na ni manzwi a n’a tabisize hahulu mutangana Almeida, a li: “Ku bulela puo ye sa zibahali mwa keleke, nihaikaba ka mulelo wa ku lumbeka Mulimu, ha ku tusi nihanyinyani bateelezi ba ba sa koni ku nopa fateñi se siñwi.”—1 Makorinte 14:9.

Almeida a lemuha sisupo se: Kuli batu kaufela ba zibe mafosisa a lutiwa ki bulapeli, ba tokwa ku utwisisa Bibele. Ha yo fita kwa Malacca, a kalisa ku swalisana ni keleke ya Dutch Reformed, mi honafo fela a kala ku toloka likalulo ze ñwi za Libuka za Evangeli ku zwisa mwa si-Spanish ku isa mwa Siputukisi. A hasanya likalulo zeo kwa “batu ba ne ba bata ku ziba niti.” *

Hamulaho wa lilimo ze peli, Almeida n’a sa itukiselize ku peta musebezi o mutuna ni ku fita—ona wa ku toloka Mañolo a Sigerike a Sikreste kaufela ku zwelela mwa Vulgate ya Silatini. N’a felize mungendenge wo mwa likweli fela, ili musebezi o komokisa hahulu o ne u petilwe ki mutangana wa lilimo ze 16 fela! A ba ni bundume bwa ku lumela o muñwi wa miputo ya n’a tolokile ku mubusisi yo mutuna wa ma-Dutch kwa Batavia kuli a mu hatiseze ona. Ku bonahala kuli Keleke ya Dutch kwa Batavia ne i lumezi musebezi wa ku hatisa muputo wo ku pasita wa musupali kwa Amsterdam, kono ka bumai pasita yo a timela, mi muputo wa Almeida wa iconga.

Ka 1651, Almeida ha n’a kupilwe kuli a fe muputo wa n’a tolokile kwa keleke ya Dutch ya kwa Ceylon (ye se bizwa Sri Lanka cwale), a lemuha kuli kanti muputo wa pili wa n’a lumezi u icongile. Almeida n’a si ka zwafa. Ka tohonolo a fumana kopi ya ona—mwendi ili yona ya makalelo luli—mi silimo se ne si latelezi a feza ku ñola sinca Libuka za Evangeli mi a ñola ni buka ya Likezo. Katengo ka keleke * kwa Batavia ka mu fa masheleñi a 30 a kwa Netherlands sina mupuzo. Mulikan’a Almeida yo muñwi n’a ñozi kuli: “Pene yeo ne li ye nyinyani hahulu ha i bapanywa ni musebezituna wa n’a petile.”

Ku si na taba ni kutokwa buitumelo kwa katengo ka keleke, Almeida a zwelapili mwa musebezi wa hae, mi ka 1654, a ba fa Testamente ye Nca ye kwanile. Ni fona fo hape, n’a ba file Bibele yeo kuli ba i hatise, kono ne ku si na za ngana luli ze ne ba ezize, kwand’a ku kopisa fela ka mazoho Libibele ze ne ba itusisanga mwa likeleke li sikai.

U Zekiswa ki Kuta ya Katolika

Mwa lilimo ze lishumi ze ne latelezi, Almeida n’a patehile mwa musebezi wa bupasita ni bulumiwa mwa Keleke ya Dutch. N’a bile pasita ka 1656, mi n’a belekezi pili kwa Ceylon, kwa na izo bandukela fa linala ha bata ku ngandingelwa ki tou. Hasamulaho a yo sebeleza kwa India sina yo muñwi wa balumiwa ba pili ba Maprotestanti ba ne ba izo punya mwa naha yeo.

Almeida ne li Muprotestanti ya n’a izo sebeleza kwa naha i sili. Kacwalo Maputukisi ba bañata ba n’a potelanga ne ba mu nga kuli ki mukwenuheli. Mi hape bakeñisa kuli n’a yanehanga likezo ze maswe za ba bahulu ba  bulapeli ni lituto za keleke ya bona, hañata n’a lwaniswanga ki balumiwa ba Makatolika. Lifapahano zeo za to fita fa kasi ka 1661 muta Kuta ya Katolika kwa Goa, ili kwa India, ne i mu atulezi lifu, kuti kabakala bukwenuheli. Ha na li siyo, balwanisi ba cisa siswaniso sa hae. Hamulahonyana wa fo, mwendi ka ku sabiswa ki bulwani bwa Almeida, mubusisi yo mutuna wa ma-Dutch a mu bizeza kwa Batavia hape.

Nihaike kuli Almeida ne li mulumiwa ya n’a tukufalezwi, n’a si ka libala kuli n’a tokwa ku toloka Bibele ya Siputukisi. Mane ha n’a lemuhile kuli ba bahulu ba bulapeli ni batu-tu fela ne ba sa utwisisi Bibele, a susuezwa hahulu ku peta mulelo wa hae. Mwa manzwi a makalelo a kapampili ka za bulapeli ka n’a hatisize Almeida ka 1668, n’a ñolezi babali ba hae kuli: “Ni sepa kuli . . . cwanoñu fa ni ka mi fa mpo ya Bibele ye kwanile luli mwa puo ya mina, ili mpo ye tuna hahulu ni ya butokwa ka ku fitisisa ye mu samba mwa ba mu tambekiwe ki mutu.”

Almeida U Lwaniswa ki Batatubi ba Miputo ya Hae

Ka 1676, Almeida a lumela Testamente ye Nca ya hae ya mafelelezo ku ba katengo ka keleke ya Dutch kwa Batavia kuli ba bolosole mwateñi. Isali kwa makalelo, ne ku si na hande kutwano mwahal’a Almeida ni ba ne ba filwe musebezi wa ku tatuba toloko ya hae. Caziba yo muñwi ya bizwa J. L. Swellengrebel u talusa kuli mwendi balikani ba Almeida ba ma-Dutch ne ba sa utwisisi hande taluso ya manzwi, ni mo ne a swanela ku ñolelwa manzwi ao. Mi hape ne ba kanana ka za puo ye ne ba swanela ku itusisa. Ne ba kanana ka za haiba Bibele ne i swanela ku ñolwa mwa Siputukisi se ne ba ziba batu ba bañata, kamba mwa Siputukisi se si tibile hahulu se ne ba si ke ba utwisisa hande ba bañata. Kacwalo bakeñisa kuli Almeida n’a tundamezi hahulu ku bata ku kondisa musebezi wa hae, hañata n’a shelananga ni bona.

Musebezi wa kokomba bakeñisa likañi ni kuli ba ne ba filwe musebezi wa ku bolosola ne ba sa tabeli. Hamulaho wa lilimo ze ne, batatubi bao ne ba sa kananisana fa likauhanyo za pili za libuka za Luka. Almeida a fela pilu ha n’a boni kuli ba liyeha, mi a lumela muputo o muñwi wa n’a ñozi kwa Netherlands kuli u yo hatiswa, batatubi ba sa zibi se siñwi.

Nihaike ba katengo ka keleke ya Dutch ne ba likile ku palelwisa Almeida ku hatisa Testamente ye Nca, Bibele yeo ya hatiswa ka 1681 kwa Amsterdam, mi ze ñwi za Libibele za pili za fita kwa Batavia silimo se ne si latelezi. Mu nahane fela mwa n’a filikanezi Almeida ha n’a lemuhile kuli babolosoli ba kwa Netherlands ne ba beile licinceho li sili-sili mwa Bibele ya hae! Bakeñisa kuli batatubi bao ne ba sa zibi hande Siputukisi, Almeida n’a lemuhile kuli ne ba comatekile mwateñi “manzwi a sa swaneli a n’a palelwisa batu ku utwisisa taluso ya Moya o Kenile.”

Mubuso wa Dutch ni ona ne u si ka tabela licinceho zeo, mi wa laela kuli Libibele zeo kaufela li sinyiwe. Kono Almeida a kolwisa muuso kuli u buluke Libibele li sikai, ni kuli mafosisa a matuna hahulu n’a ka hakululwanga batu ha ne ba nze ba itusisa zona. Libibele zeo ne li ka zwelapili ku itusiswa ku fitela ha ne ku ka hatiswa ze nca.

Ba ne ba tatuba Bibele kwa Batavia ba kopana hape kuli ba zwelepili ku bolosola Mañolo a Sigerike a Sikreste, mi Almeida ha n’a felize ku toloka Mañolo a Siheberu, ba kala ku a bolosola ni ona. Ka ku ikalelwa kuli Almeida n’a ka fela pilu, ba katengo ka keleke ba ipulukela mapepa a n’a nyatezwi a Tetamente ye Nca ya bubeli. Mi Almeida n’a si ka tabela taba yeo.

Ka nako yeo, bakeñisa ku sebeza ka t’ata ka lilimo-limo, ni ku cisa kwa sibaka kwa n’a belekela, Almeida a tokwa ku ba ni buikangulo hande. Kabakala mapongo, ka 1689, a tuhela bulumiwa mi a kala fela ku toloka Mañolo a Siheberu. Ka bumai, Almeida a timela ka 1691, mi n’a si ka feleleza kauhanyo ya mafelelezo ya Ezekiele.

Testamente ye Nca ya bubeli ne i felizwe hamulahonyana wa lifu la hae, mi ya hatiswa ka 1693. Niteñi, ku bonahala kuli toloko ya hae hape ne i lyanganisizwe ki batatubi ba ne ba sa  zibi hande musebezi wa bona. Mwa buka ya hae (The Bible in Portugal), G. L. Santos Ferreira u talusa kuli: “Ba ne ba tatuba Bibele . . . ne ba lyanganisize hahulu toloko ya Almeida ye nde, mane ne ba lyanganisize ni litaba ze nde ze ne ba si ka nyamatala ba ne ba tatubile Bibele ya hae ya pili.”

Mo Ne I Felezi Bibele ya Siputukisi

Almeida ha timela, ne ku si na mutu ya n’a kona ku susueza ba ne ba ka bolosola ni ku hatisa sinca Bibele ya Siputukisi kwa Batavia. Ne li fela ba katengo ka ku hatisa (ba London-based Society for Promoting Christian Knowledge) ba ne ba lifezi musebezi wa ku hatisa Testamente ye Nca ya Almeida lwa bulalu ka 1711, ha ba kupiwa ki balumiwa ba kwa Denmark ba ne ba sebeleza kwa Tranquebar, ye kwa mboela wa India.

Katengo kao ka toma lihatisezo mwa Tranquebar. Kono fahal’a musipili wa ku ya kwa India, sisepe se ne si isa lika ze ne ka itusiswa kwa ku hatisa ni Libibele za Siputukisi, sa swalwa ki masholi ba Mafura, mi ba si yubeka fa likamba la Rio de Janeiro, kwa Brazil. Santos Ferreira u ñola kuli: “Taba ye ne komokisize hahulu ba bañata ki ya kuli makatoni mo ne ku na ni lika ze ne ka itusiswa kwa ku hatisa ne a fumanwi kwatas’a sibaka mo ku longiwanga libyana, mi se a zwelapili mwa sisepe se si swana ku iswa kwa Tranquebar.” Balumiwa ba kwa Denmark ba bolosola hande ni ku hatisa muputo wa Almeida wa libuka za Bibele ze ne siyezi. Muputo wa mafelelezo wa Bibele ya Siputukisi ne u hatisizwe ka 1751, ili lilimo ze bat’o ba 110 ku zwa fa tatekela Almeida musebezi wa ku toloka Bibele.

Bibele ya Almeida I Sa Li Teñi

A sa li mutangana, Almeida n’a boni kuli ne ku tokwahala Bibele ya Siputukisi kuli batu-tu fela ba utwisise niti mwa puo ya bona. N’a tundamezi ku peta mulelo wo mwa bupilo bwa hae kaufela, nihaike kuli n’a lwanisizwe ki Keleke ya Katolika, litaka za hae, ba ne ba tatubanga miputo ya hae, mane ni kwa n’a kenezwi ki mapongo. Kono tundamo ya hae ne i tisize ze nde.

Nihaike kuli buñata bwa Maputukisi kwa n’a kutalezanga Almeida ha ba sa li yo, Bibele ya hae i sa li teñi ni la kacenu le. Mwa lilimo za ma-1800, tutengo twa ku hatisa Bibele (British and Foreign Bible Society ni American Bible Society) ne tu hasanyize Libibele za Almeida ze ñata-ñata kwa Portugal ni mwa mileneñi ye kwa makamba a Brazil. Kabakaleo, Libibele za n’a ñozi ni la kacenu le, ki ze ñwi za Libibele ze zibahala ni ze hatisizwe hahulu mwa linaha mo ku bulelwa puo ya Siputukisi.

Kaniti luli, batu ba bañata ba itebuha batoloki ba Bibele ba kwa makalelo, ba ba cwale ka Almeida. Kono mane lu swanela ku itumela hahulu ku Jehova, yena Mulimu ya sinula litaba za hae kwa batu, ya ‘lata kuli batu kamukana ba piliswe, mi ba fite fa zibo ya ku ziba niti.’ (1 Timotea 2:3, 4) Kacwalo ki yena luli ya bulukile Linzwi la hae ni ku lu fa lona, kuli lu fumane tuso. Haike kamita lu itebuhe ni ku ituta ka tokomelo “mpo ya butokwa ka ku fitisisa” ya lu file Ndat’a luna wa kwa lihalimu.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 21]

LIBIZO LA MULIMU

Mutala o munde o bonisa kuli Almeida ne li mutoloki ya sepahala ki mwa n’a itusiselize libizo la Mulimu ha n’a toloka litaku za Siheberu ze yemela libizo la Mulimu.

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Mapa ye fa likepe 18]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

LIWATE LA ATLANTIC

PORTUGAL

Lisbon

Torre de Tavares

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Batavia mwa lilimo za ma-1600

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

From Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Likepe la pili la Testamente ye Nca ya pili ya Siputukisi, ye ne hatisizwe ka 1681

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Courtesy Biblioteca Nacional, Portugal