Bukreste Ha Bu Punya mwa Asia Minor

MWA lilimo za baapositola, ne ku na ni liputeho ze ñata za Sikreste mwa Asia Minor (ye se bizwa Turkey cwale). Majuda ni Balicaba ba bañata ne ba amuhezi taba ye nde. Dikishinari ye ñwi ye bulela za Bibele i li: “Ka nako ye bu punya Bukreste mwa Siria ni Palestine, nto ye swana ne i ezahala ni mwa Asia Minor.”

Lu kona ku ziba hande mo ne bu yandulukezi Bukreste mwa sibaka mo ka ku nyakisisa litaba ze fitana-fitana. Kashe lu nyakisise litaba zeo kuli lu bone mo lu kona ku tusezwa.

Bakreste Ba Pili mwa Asia Minor

Bukreste ne bu kalisize ku yanduluka mwa Asia Minor ka Pentekonta ya 33 C.E., muta sikwata sa Majuda ba ne ba pila kwand’a Palestine ni Majuda ba Maproselite ne si kopani mwa Jerusalema. Baapositola ba Jesu ne ba kutalize taba ye nde kwa bapoti bao. Ze ñozwi li bonisa kuli batu bao ne ba zwa kwa libaka ze cwale ka Kapadosia, Ponto, Asia, * Frigia, ni Pamfilia, ili ze ne eza sibaka se situna sa Asia Minor. Batu ba ba bat’o eza 3,000 ne ba amuhezi taba ye nde mi ne ba kolobelizwe. Ba kutela habo bona inze ba li Bakreste.—Likezo 2:5-11, 41.

Taba ye ñwi ya mwa Bibele ye lu tusa ku ziba mo ne bu yandulukezi Bukreste ki misipili ya bulumiwa ya na tamile muapositola Paulusi mwa Asia Minor. Paulusi fa kalela misipili ya hae ibato ba ka 47 kamba 48 C.E., na zamaile ni balikani ba hae ka sisepe ku zwa Sipera ku liba kwa Asia Minor, mi ba yo fuekela mwa Perga kwa Pamfilia. Mwa munzi wa Antioke kwa Pisidia, lushango lwa bona ne lu amuhezwi hande mi kabakaleo Majuda ba ba shwela muna mi ba kala ku ba lwanisa. Paulusi ni balikani ba hae ha ne ba shimbulukezi kwa mboela-upa kwa Ikone, Majuda ba bañwi ne ba lelile ku ba lwanisa. Batu ba mwa Listra ba ne ba pila bukaufi ne ba ba tabezi sapili mi ne ba nga Paulusi kuli ki mulimu. Kono Majuda ba kwa Antioke ni Ikone ha ba punya, batu ba mwa sibaka seo ba pobaula Paulusi mi ba mu siya ka ku nahana kuli u shwile! Hamulaho wa fo, Paulusi ni Barnabasi ba liba  kwa Derba mwa provinsi ya Roma ya Galatia, ili ko batu ne ba bulela puo ya Silikaonia. Kwa tomiwa liputeho mi kwa ketiwa ni maeluda. Seo si bonisa kuli hamulaho wa lilimo ze bato ba ze 15 ku zwa ka Pentekonta ya 33. C.E., Bukreste ne se bu tomile mibisi mwa Asia Minor.—Likezo 13:13–14:26.

Mwa musipili wa hae wa bubeli, ibato ba mwahal’a 49 ni 52 C.E., Paulusi ni balikani ba hae ne ba izo fita kwa Listra ka mautu mi mwendi ne ba fitelezi Tarese, kwa Silisia ili kona kwa na pepezwi. A mano potela mizwale ba kwa Listra hape Paulusi a liba kwa mutulo, mwa liprovinsi za Bitinia ni Asia mi a bata ku yo “bulela Linzwi la Mulimu.” Kono moya o kenile ne u si ka mu lumeleza. Taba ye nde ne i ka kutazwa ka nako i sili mwa libaka zeo. Kono Mulimu a luma Paulusi ku ya kwa mutulo-wiko wa Asia Minor kwa Troasi ye ne li kwa likamba. Hamulaho, Paulusi mwa pono na laezwi ku yo kutaza taba ye nde kwa Yurope.—Likezo 16:1-12; 22:3.

Mwa musipili wa hae wa bulumiwa wa bulalu, ibato ba mwahal’a 52 ni 56 C.E., Paulusi  hape na potolohile mwa Asia Minor, mi na izo fita kwa Efese, ko ne ku fumaneha likamba le ne li ngiwa ku ba la butokwa mwa Asia. Na kile a tibelelanga fo mwa musipili wa hae wa bubeli. Ne ku na ni sikwata sa Bakreste ba ne ba eza hande kwa moya mwa tolopo yeo, kabakaleo Paulusi ni balikani ba hae ba pila ni bona ka lilimo ze bato ba ze talu. Teñi ko ne ba lwanisizwe maswe ki batu ba ba cwale ka bapangi ba lika za silivera ba kwa Efese ba ne ba fumela fa ku panga milimu ya maswaniso.—Likezo 18:19-26; 19:1, 8-41; 20:31.

Ku bonahala kuli batu ba bañata kwa Efese ne ba amuhezi taba ye nde. Likezo 19:10 i li: “Batu kamukana ba ba yahile mwa Asia ba utwa Linzwi la Mulena Jesu, Majuda ni Magerike.”

Zwelopili Ye Ne Ezizwe mwa Asia Minor

Nakonyana pili a si ka funduka kale ku zwa mwa Efese, Paulusi na ñolezi Makorinte kuli: “Likeleke za Asia za mi lumelisa.” (1 Makorinte 16:19) Ki liputeho lifi za na talusa Paulusi fo? Ku bonahala kuli na ama kwa liputeho za Kolose, Laodisea, ni Yerapolisi. (Makolose 4:12-16) Buka ye ñwi (Paul—His Story) i li: “Ku bonahala kuli musebezi o ne ba ezize balumiwa mwa Efese ne u tusize kuli liputeho za Smirna, Pergamo, Sarde, ni Filadelfia li tomiwe. . . . Liputeho zeo kaufela ne li eza likilomita ze bato ba 192 ku zwa kwa Efese mi ne ku banga ni mikwakwa ye minde.”

Kacwalo hamulaho wa lilimo ze bato ba 20 ku zwa ka Pentekonta ya 33 C.E., liputeho za Sikreste ze ñata ne li tomilwe kwa mboela ni kwa wiko wa Asia Minor. Kwa libaka ze ñwi bo?

Ba Ne Ba Amuhezi Mañolo a Pitrosi

Muapositola Pitrosi na ñozi liñolo la hae la pili mwahal’a 62 ni 64 C.E. Na ñolezi Bakreste ba kwa Ponto, Galatia, Kapadosia, Asia, ni Bitinia. Liñolo la Pitrosi li bonisa kuli ne ku na ni liputeho za Sikreste ze ñata ka nako yeo kakuli na elelize maeluda ba kwateñi kuli ba  “lise mutapi.” Liputeho ze ne li tomilwe lili?—1 Pitrosi 1:1; 5:1-3.

Paulusi na kutalize kale mwa libaka ze ñwi ze cwale ka Asia ni Galatia ili mo ne ku pila batu ba bañwi ba na ñolezi Pitrosi. Kono na si ka yo fita kwa Kapadosia kamba Bitinia. Bibele ha i bonisi mo ne bu fitezi Bukreste mwa libaka ze, kono ku bonahala kuli Majuda kamba maproselite ba ne ba li teñi mwa Jerusalema ka Pentekonta ya 33 C.E. ki bona ba ne ba tisize Bukreste mwa libaka zeo ha ba kutela habo bona. Caziba yo muñwi u talusa kuli Pitrosi ha na ñozi liñolo la hae, lilimo ze bato ba ze 30 ku zwa ka Pentekonta, ne se ku na ni liputeho “ze ñata-ñata mwa Asia Minor kaufela.”

Liputeho Ze 7 za Mwa Buka ya Sinulo

Bukwenuheli bwa Majuda ne bu tisize kuli Maroma ba to sinya Jerusalema ka 70 C.E. Mwendi kona libaka Bakreste ba Majuda ba bañwi ha ne ba izo ipumana mwa Asia Minor. *

Kwa mafelelezo a lilimo za ma 90 C.E., Jesu Kreste na ñolezi liputeho ze 7 za kwa Asia Minor ka ku itusisa muapositola Joani. Mañolo a, a na ñolezwi liputeho za Efese, Smirna, Pergamo, Tiyatira, Sarde, Filadelfia, ni Laodisea, a bonisa kuli Bakreste ba ne ba pila mwa libaka ze za Asia Minor ne ba talimani ni litiko ze fitana-fitana ze cwale ka buhule, lituto za buhata, ni bukwenuheli.—Sinulo 1:9, 11; 2:14, 15, 20.

Ku Sebeza ka Moyo Kaufela ni ka Buishuwo

Buka ya Likezo ha i talusi litaba kaufela za mo ne bu yandukelezi Bukreste mwa miteñi ya baapositola. Likezo za baapositola ba ba tumile hahulu, bo Pitrosi ni Paulusi li ñozwi mwa buka ya Likezo, kono ku na ni baapositola ba bañwi ba ne ba sweli ku kutaza mwa libaka ze ñwi. Zwelopili ye ne ezizwe mwa Asia Minor i bonisa kuli Bakreste ba kwa makalelo ne ba ngile taelo ya Jesu ka butuna ye li: “Mu ye cwale, mu lute macaba kaufela.”—Mateu 28:19, 20.

Ni la kacenu le, ki litaba fela li sikai ze ba ezize Lipaki za Jehova ba bañwi ze zibahala kwa mizwale kaufela mwa lifasi. Litaba za mizwale ni likaizeli ba bañata ba ba kutaza taba ye nde mwa miteñi ye ha li zibahali hahulu sina fela mo ne ku belanga kwa bakutazi ba bañata ba mwa Asia Minor mwa miteñi ya baapositola. Niteñi ba sweli ba sebeza ka t’ata ba nze ba tabile ka ku ziba kuli ku ifana kwa bona ku tusa ba bañwi kuli ba fumane puluso.—1 Timotea 2:3-6.

[Litaluso za kwatasi]

[Mbokisi fa likepe 11]

MO NE BU KALEZI BUKRESTE KWA BITINIA NI KWA PONTO

Provinsi i liñwi ya Bitinia ni Ponto ne i fumaneha kwa likamba la liwate la Black Sea, kwa Asia Minor. Manzwi a na ñozi Pliny yo Munyinyani ku Trajan, Mubusi wa Muroma, a lu tusa ku ziba ze ñata ze ne ezahala mwa sibaka se.

Lilimo ze bato ba 50 ku zwa fa balelwa mañolo a Pitrosi ki liputeho za mwa sibaka se, Pliny na buzize Trajan mwa na ka ezeza Bakreste. Na ize: “Ha ni si ka inela kale taba ya Bakreste ha i talimwa. Kacwalo, ha ni zibi hande koto ye ba kona ku fiwa. Batu ba bañata, ba bahulu ni banana, basali ni banna, ba sweli ba zekiswa, mi ni bona kuli nto yeo i ka zwelapili. Bulapeli bo bu si na tuso bo ha bu fumanehi fela mwa litolopo, kono bu fumaneha ni mwa matakanyani.”

[Siswaniso/Mapa ye fa likepe 9]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

MISIPILI YA PAULUSI

Musipili wa Bulumiwa wa Pili

SIPERA

PAMFILIA

Perga

Antioke (ya kwa Pisidia)

Ikone

Listra

Derba

Musipili wa Bulumiwa wa Bubeli

SILISIA

Tarese

Derba

Listra

Ikone

Antioke (ya kwa Pisidia)

FRIGIA

GALATIA

Troasi

Musipili wa Bulumiwa wa Bulalu

SILISIA

Tarese

Derba

Listra

Ikone

Antioke (ya kwa Pisidia)

Efese

ASIA

Troasi

[Seven congregations]

Pergamo

Tiyatira

Sarde

Smirna

Efese

Filadelfia

Laodisea

[Libaka ze n’wi]

Yerapolisi

Kolose

LISIA

BITINIA

PONTO

KAPADOSIA

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Antioke

[Siswaniso se si fa likepe 9]

Troasi

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

© 2003 BiblePlaces. com

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Teatere ya kwa Efese.—Likezo 19:29

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Mo ne i bonahalela aletare ya Zeusi kwa Pergamo. Bakreste ba kwa Pergamo ne ba pila “mw’a yahile Satani.”—Sinulo 2:13

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.