Muputo wa John Milton Wa Fumanwa

JOHN MILTON, ya na ñozi toko ye bulela za paradaisi ye latehile (Paradise Lost), ki yo muñwi wa bañoli ba ba tumile hahulu mwa lifasi. Caziba yo muñwi na ize Milton “n’a latiwa ki batu ba bañata mi ki ba sikai fela ba ne ba mu toile kamba ba ne ba si ka utwa za hae.” Ni la kacenu le, mwa libuka za puo ya Sikuwa ku ñozwi za misebezi ya n’a petile, mi ba bañata ba olisa hahulu litaba za n’a ñozi.

Ne ku tile cwañi kuli John Milton a tume hahulu cwalo? Ki kabakalañi muputo wa hae wa mafelelezo wa lituto za Bakreste (On Christian Doctrine) ha ne u lwanisizwe hahulu kuli mane ne u shitekilwe u sa hatiswi ka lilimo ze 150?

Za Na Petile Milton Ha Na Sa Li Mutangana

John Milton n’a pepilwe ka 1608 kwa London, mi lubasi lwa hae ne lu fumile. Milton n’a ize: “Ha ne ni sa li mwanana, bondate ne ba ni susuezanga ku bala libuka, mi ne ni li tabelanga hahulu kuli mane ha ni to kwanisanga lilimo ze 12, ne ni balanga ku isa fahal’a busihu.” Milton n’a pasize hande hahulu mi a fiwa setifiketi ya tuto ye pahami (master’s degree) kwa yunivesiti ya Cambridge ka 1632. Hamulaho, a zwelapili ku balanga libuka za litaba za kale.

Milton n’a batanga ku ñola litoko, kono mwa miteñi ya hae, naha ya England ne i tezi mifilifili ya bukwenuheli. Ndu ya milao, ye ne etelelwa ki Oliver Cromwell, ya lukisa kuli Mulena Charles wa Pili a zekiswe, mi a atulelwa lifu ka 1649. Milton a yemela katulo yeo ka ku ñola litaba ze ne kolwisize batu, mi a ketiwa ku ba yena mubuleli wa mulonga wa Cromwell. Mane a si ka tuma kale sina muloki, John Milton n’a zibahala hahulu bakeñisa tupampili twa n’a ñolanga to ne tu bulela za lipolitiki ni bupilo.

Charles wa Bubeli ha beiwa fa bulena ka 1660, Milton a kala ku zumiwa kabakala ku yemela Cromwell. Milton a baleha, mi n’a bandile fela ka tuso ya balikani ba hae ba batuna. Kono ku si na taba ni zeo, na si ka tuhela ku tukufalelwa mwa litaba za bulapeli.

N’a Itusisize “Likuka za Bibele”

Milton na ñozi cwana mwa na tukufalezwi za bulapeli kuli: “Ha ne ni sa li mucaha, ne ni kalisize ku ituta Testamente ya Kale ni Testamente Ye Nca mwa lipuo za kwa makalelo.” Milton n’a fitile fa ku utwisisa kuli Mañolo a Kenile ki ona fela a kona ku etelela batu mwa litaba za bupilo ni bulapeli. Kono a zwafa hahulu ha n’a tatubile libuka za bulapeli ze ne ba balanga batu mwa miteñi yani. Hamulaho n’a ñozi kuli: “Na lemuha kuli ne ni sa koni ku itinga fa libuka ze cwalo kuli ni utwisise litaba za bulapeli kamba kuli ni kone ku piliswa.” Bakeñisa kuli na bata ku ziba haiba za n’a lumela ne li “swalisana ni likuka za Bibele,” Milton a kala ku kolohanya mañolo a n’a nga ku ba a butokwa, mi n’a balanga mañolo mwa Bibele ka ku itusisa mikoloko yeo.

Ba bañata kacenu ba hupulela John Milton fa toko ya n’a ñozi ye ne bulela za paradaisi ye latehile, ye talusa likande la mwa Bibele la mo ne si kenezi sibi kwa batu. (Genese, kauhanyo 3) Toko ye, ye ne hasanyizwe lwa pili ka 1667, ki yona ye ne tumisize hahulu Milton, sihulu mwa linaha mo ku bulelwa Sikuwa. Hamulaho, a hasanya toko ye ñwi ye ne bulela za paradaisi ye kutisizwe  sinca (Paradise Regained). Litoko ze li talusa mulelo wa Mulimu ha n’a bupile batu, wa kuli ba ikole bupilo bo bunde inge ba petehile mwa paradaisi fa lifasi, mi hape li bonisa kuli Mulimu u ka kutisa sinca Paradaisi fa lifasi ka ku itusisa Kreste. Ka mutala, mwa toko ya hae ya pili ye bulela za paradaisi ye latehile, u talusa kuli Mikaele nduna ya mangeloi na polofitile nako yeo Kreste a ka “fuyola ba ba sepahala ku yena, ku ba fa bupilo bo bu sa feli bwa tabo, ibe kwa lihalimu, kamba fa lifasi, kakuli ka nako yeo, lifasi li ka ba paradaisi ye tabisa hahulu, ye fita ni ya mwa Edeni, mi batu ba ka pila ka tabo luli.”

Muputo wa Lituto za Bakreste

Ka lilimo ze ñata, Milton n’a batanga ku hatisa muputo o talusa lituto ze ñata ze ama Bakreste ni ze ba lumela. Nihaike na tilo shwa meto ka 1652, a zwelapili ku peta musebezi wa hae ka ku tusiwa ki bañoli ba hae, ku fitela a shwa ka 1674. Milton n’a bizize muputo wo kuli ki wa lituto za Bakreste ze tomile fa Mañolo a Kenile (A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone). Mwa manzwi a kwa makalelo a muputo wo, n’a ñozi kuli: “Bañoli ba bañata ba ba ñozi za lituto za Bakreste . . . ba bonisize fela kwatuko mukoloko wa mañolo a sikai, a bonisa kauhanyo ni timana, ili mañolo fo ku tomile lituto kaufela ze ba luta. Kono na ni likile ka mo ni konela kaufela kuli ni ñole litaba ze ñata ze zwisizwe mwa libuka ze shutana-shutana za Bibele.” Manzwi a n’a bulezi Milton ki a niti luli, kakuli mwa muputo wa hae wa lituto za Bakreste, ku ñozwi litaba ze zwisizwe mwa Mañolo ze fitelela 9,000.

Nihaike kuli kwamulaho Milton n’a sa liyehangi ku hatisa litaba za n’a ñolanga, n’a si ka bata ku hatisa muputo wo kapili-pili. Kabakalañi? N’a ziba kuli litaba za mwa Mañolo ze ne talusizwe mwateñi ne li shutanela kwahule ni lituto ze ne lutiwa mwa likeleke ze ñata. Mi Mulena Charles wa Bubeli ha na kalisize ku busa, Milton n’a si ka oliswa ki mulonga. Kacwalo mwendi n’a libelela kuli ku ombale hanyinyani. Nihakulicwalo, Milton ha sa shwile, muñoli wa hae a isa muputo wo o ne u ñozwi mwa Silatini kwa bahatisi; kono ba hana ku u hatisa. Nduna ya n’a bona za litaba za naha mwa mubuso wa England a mu amuha muputo wo ni ku u shwateka. Muputo wo ne u til’o fumanwa fela hamulaho wa lilimo ze 150.

Ka 1823, kalaliki yo muñwi a to shokomona muputo wo wa Milton, muloki ya n’a zibahala hahulu. Mulena George wa Bune ya n’a busa England ka nako yeo a laela kuli muputo wo u tolokelwe batu. Ha ne u til’o hatiswa mwa Sikuwa hamulaho wa lilimo ze peli, wa lwaniswa hahulu ki ba likeleke ni bañoli ba libuka. Bishopu yo muñwi a sa feza fela ku bala muputo wo, a bulela kuli ne u talusa litaba za buhata, mi a komoka hahulu kuli Milton, ya n’a ngiwa ki ba bañata mwa England sina muloki yo mutuna wa litaba za bulapeli,  n’a latuzi lituto ze ne ngiwa ki keleke ku ba ze kenile. Ka ku ziba kuli batu ne ba si ke ba tabela muputo wo, mutoloki wa ona a beya mwateñi litaluso za kwatasi ze talusa litaba ze 500 ze swana ni ze mwa muputo wa paradaisi ye latehile (Paradise Lost) ilikuli a ba kolwise kuli ya n’a u ñozi luli ne li Milton. *

Za N’a Lumela Milton

Mwa miteñi ya Milton, kwa England ne ku na ni Maprotestanti ba ne ba zwile mwa Keleke ya Roma Katolika. Maprotestanti ba bañata ne ba lumela kuli papa haki yena ya na swanela ku tomela batu milao mwa litaba za bulapeli ni bupilo, kono batu ne ba swanela ku latelela Mañolo a Kenile. Nihakulicwalo, mwa muputo wa hae wa lituto za Bakreste, Milton n’a bonisize kuli lituto ze ne ba luta Maprotestanti ba bañata ni zona ne li sa lumelelani ni Mañolo. Ka ku itusisa Bibele, a hana tuto ye ne lutiwa ki John Calvin, ya kuli bupilo bwa batu bu tomahanyizwe kale, ka ku bonisa kuli batu ba na ni m’ata a ku iketela. Na susuelize batu kuli ba kuteke libizo la Mulimu, Jehova, ka ku itusisa lona hañata mwa miputo ya hae.

Milton n’a bonisize ka Mañolo kuli moyo wa kona ku shwa. Ha n’a talusa Genese 2:7, n’a ñozi kuli: “Mutu a man’o bupiwa, Mañolo a li: A ba moyo o pila. . . . Mutu ha na likalulo ze peli sina mo ba hupulela ba bañata kuli u na ni moyo ni mubili. Kono mutu luli ki yena moyo, mi moyo ki yena mutu ka sibili.” Milton cwale kihona a buza kuli: “Kana mutu luli wa shwanga, kamba ki mubili fela o shwanga kwateñi?” Milton ha sa file mañolo a mañata a mwa Bibele a’ bonisa kuli mutu wa shwanga luli, a ekeza ku bulela kuli: “Kono bupaki luli bo bu bonisa kuli moyo wa shwa ki bo bu zwelela ku Mulimu ka sibili, bo bu kwa Ezek[iele 18:]20, bo bu li: moyo o eza sibi ki ona o ka shwa.” Milton hape n’a file mañolo a cwale ka Luka 20:37 ni Joani 11:25, a bonisa kuli bafu ba ka zusiwa.

Ki kabakalañi muputo wa lituto za Bakreste ha ne u lwanisizwe hahulu cwalo? Ne u lwanisizwe hahulu bakeñisa kuli Milton n’a file bupaki bwa mwa Bibele bo bu utwahala bo bu bonisa kuli Kreste, Mwan’a Mulimu, ha likani ni Mulimu, yena Ndate. A mano ñola manzwi a kwa Joani 17:3 ni Joani 20:17, Milton a buza kuli: “Haiba Ndate ki Mulimu wa Kreste ni Mulimu wa luna, mi haiba Mulimu ki a li muñwi fela, ki mañi ya kona ku ba Mulimu kwand’a Ndate?”

Milton a zwelapili ku talusa kuli: “Mwana ka sibili ni baapositola ba hae ne ba bonisize mwa likezo za bona ni ze ne ba bulela kuli Ndate ki yo muhulu ku Mwana mwa lika kaufela.” (Joani 14:28) “Kaniti luli ki Kreste yena ka sibili kwa Mat. 26:39 ya n’a ize: Ndate, kabe kwa konahala, sinwiso se kabe si fitela kwahule ni na. Kono ku si ke kwa ezwa mo ni latela, ku ezwe mo u latela Wena. . . . Haiba luli ki Mulimu, ki kabakalañi ha n’a lapela ku Ndate ku fita ku lapela ku yena muñi? Haiba luli ki mutu mi ki Mulimu ya pahami ka nako ye swana, u lapelelañi nto ya kona ku eza yena muñi? . . . Sina Mwana kamita ha n’a bubeka Ndat’ahe, u lu luta ku eza nto ye swana ni luna.”

Mafosisa A Na Lutile Milton

John Milton ne li mutu ya na tabela niti. Kono fokuñwi n’a fosanga bakeñisa kuli na li mutu ya si ka petahala, mi litaba ze ñwi za n’a lumela mwendi ne li tisizwe ki lika ze ñwi za n’a ipumani ku zona mwa bupilo. Ka mutala, a mano nyala mwan’a nduna, musizana yo a mu mata mi a kuta habo yena kwa na iz’o tanda lilimo ze bat’o ba ze talu. Mwahal’a lilimo zeo, Milton a hatisa tupampili mwa n’a ñozi kuli telekano ha i si ka fosahala; telekano ha i koni ku tiswa fela ki ku sa sepahala mwa linyalo, sina mwa n’a bulelezi Jesu, kono hape batu ba kona ku lelekana haiba ba palelwana. (Mateu 19:9) Milton n’a ñozi tuto ye swana yeo mwa muputo wa hae wa lituto za Bakreste.

Nihaike Milton n’a mbunjize, mwa muputo wa hae ku ñozwi litaba ze ñata za butokwa ze i luta Bibele. Ni la kacenu le, muputo wa hae u tusa babali ku ziba haiba lituto za bona za lumelelana ni likuka ze nepahezi ze mwa Mañolo a Kenile.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 11]

Milton ne li muituti yo mutuna wa Bibele

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Toko ya paradaisi ye latehile (“Paradise Lost”) ne i tumisize hahulu Milton

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Muputo wa mafelelezo wa n’a ñozi Milton ne u latehile ka lilimo ze 150

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 11]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina