“Lisepe Ze Zwa Kwa Kitimi” Li Pazulula Mawate

KWA upa wa liwate la Mediteranea ne ku kolotanga lindwa. Mu like ku eza inge ba ba bona ndwa ye ñwi ye ne ezahezi lilimo ze 500 pili Kreste a si ka pepwa kale. Sisepe sa lilabo se si bizwa trireme si mata ka lubilo lo lutuna. Mwateñi ku longani bafuluhi ba 170 ba ba mwa likwata ze talu, mi ba fuluha ka t’ata ba nze ba tinile matalo.

Sisepe seo si pazulula mandinda ni ku ñetelela sisepe mo ku longani lila, ka lubilo lu eza likilomita ze mwahal’a 13 ni 17 ka hora. Sisepe sa lila si lika ku baleha. Kono kai, ha ku na ko si ya, si tenga-tenga fela mi sa siyama. Sisepe sa trireme si yo nata mwa mba ya sisepe sa lila seo. Lila ba ngangama ha ba utwa mulumo wa mabala a lobakeha ni mezi a’ kena mwa sisepe sa bona. Kapili-pili mpi ya masole ba ba longani mwa sisepe sa trireme ba zwa mwa sisepe sa bona ni ku yo taseza sisepe sa lila. Kaniti lisepe za kwaikale ne li sabisa luli!

Baituti ba Bibele ba batanga ku ziba bupolofita bo bu ama “Kitimi” ni “lisepe ze zwa kwa Kitimi.” (Numere 24:24; Daniele 11:30; Isaya 23:1) Kono Kitimi ne i fumaneha kai? Lisepe za kwa Kitimi ne li ze cwañi? Mi ki kabakalañi ha lu tokwa ku ziba za teñi?

Caziba wa litaba za kale wa Mujuda ya bizwa Josephus n’a ize Kitimi ki “Chethimos,” ka ku talusa kuli ne i fumaneha mwa sooli sa Sipera. Muleneñi wa Kition (kamba Citium) o li kwa  mboela-upa wa Sipera ni ona hape u bonisa kuli Kitimi ne i fumaneha mwa Sipera. Sipera ne i li fa manganandila, mi kona libaka batu ba ne ba pila bukaufi, kwa upa wa liwate la Mediteranea ha ne ba tahanga kwateñi ku to eza lipisinisi. Bakeñisa kuli Sipera ne i li mwahal’a linaha, ne i kona ku yemela kamba ku lwanisa linaha zeo ka nako ya ndwa.

Batu Ba kwa Sipera Ne Ba Ziba Liwate

Ze pumbuzwi mwa mawate ni mwa mubu, ni ze cakuzwi fa matapa ni lipiza za lizupa, li lu tusa ku ziba mo ne li bonahalelanga lisepe za kwa Sipera. Batu ba kwa Sipera ne li lifanu ku za lisepe. Fa sooli fa ne ku na ni mishitu ye tibani, mi hape ne ku na ni makamba a mañata. Likota ne li lemiwanga isi fela ka mulelo wa ku panga lisepe, kono hape ne li itusiswanga kwa ku tumbula mililo ya ku shengununisa kopa, ye ne tumisize hahulu Sipera mwa miteñi yani.

Mafenisia ba man’o lemuha kuli pisinisi ne i zamaya hande kwa Sipera, ba liba teñi mi ba yo kalisa ku zamaisa libaka ze ñwi za Sipera. Se siñwi sa libaka zeo ne li Kition.—Isaya 23:10-12.

Ku bonahala kuli batu ba bañwi ba kwa Tire ne ba balehezi kwa Kitimi, Tire ha se i wile. Mafenisia ba ne ba zamaisa libaka ze ñwi za Sipera ne ba ziba liwate, mi mwendi ki bona ba ne ba tusize kuli ku be ni lisepe ze ñata mwa Sipera. Mi hape bakeñisa kuli Kitioni ne i yahezwi fo kunde, Mafenisia ne ba fumana bunolo ku bulukela fateñi lisepe za bona.

Batu Ba kwa Sipera Ne Li Ba Lipisinisi

Miteñi yani, upa wa liwate la Mediteranea ne li sibaka sa lipisinisi. Kwa Sipera ne ku zwanga lika za butokwa ze ne iswanga ka sisepe kwa Kreta, Sardinia, ni Sicily hamohocwalo ni lioli ze ne li bukaufi ni liwate la Aegea. Mwa lioli zeo, ku fumanwi lipiza za lizupa ze ne zwa kwa Sipera, mi mwa Sipera ku fumanwi lipiza ze buheha ze ne bupilwe ki Magerike. Licaziba ba bañwi ba lumela kuli lika za kopa ze ne pumbuzwi mwa Sardinia ne li zwa kwa Sipera.

Ka 1982, ne ku fumanwi tubongo-bongo  twa sisepe se ne si tibezi bukaufi ni likamba le li kwa mboela wa Turkey kwa mafelelezo a ma-1300 B.C.E. Mwa mezi ku fumanwi lika ze nde ze twi ki za kwa Sipera ze pangilwe fa kopa, lindondo za Makanana, mukelete, manaka a litou, lika za bukabali za Makanana ze pangilwe fa kopa ni silivera, ni lika ze ñwi ze zwa kwa Egepita. Ku kulubelwa kuli lipiza ze ne fumanwi mwa sisepe se ne li zwelela kwa Sipera.

Mi hape ku kulubelwa kuli ibat’o ba ka nako ye si tiba sisepe se, Balaami mwa “nguli” ya hae n’a bulezi za lisepe za kwa Kitimi. (Numere 24:15, 24) Kacwalo ku bonahala kuli ka nako yeo, lisepe za Sipera ne li zibahala hahulu mwa libaka ze kwa upa wa liwate la Mediteranea. Lisepe ze ne li bonahala cwañi?

Lisepe za Lipisinisi

Mwa muleneñi wa ikale wa Amathus, kwa Sipera, ku pumbuzwi matapa a mañata a lizupa fo ku cakuzwi lisepe. Matapa ao a lu tusa ku ziba mo ne li bonahalela lisepe ze ne itusiswanga kwa Sipera, mi mane matapa a mañwi a sa fumaneha mwa limiziyamu.

Matapa ao a bonisa kuli lisepe zeo ne li za lipisinisi isi za lindwa. Hañata lisepe ze nyinyani ne li fuluhiwanga ki banna ba 20. Lisepe zeo ne li ze tuna mwahali mi ne li kona ku longa libyana ni batu ba ne ba ya bukaufi ni Sipera. Pliny yo Muhulu u talusa kuli batu ba kwa Sipera ne ba pangile lisepe ze nyinyani za lilabo ze ne kona ku lwala libyana ze eza likilo ze 90,000.

Kono hape ne ku na ni lisepe ze tuna ze ne itusiswa kwa lipisinisi sina sisepe se ne si fumanwi bukaufi ni likamba le liñwi la kwa Turkey. Ze ñwi ne li kona ku lwala libyana ze eza likilo ze 450,000. Lisepe ze tuna ne li fuluhiwa ki banna ba 50, ba 25 buse bo ni buse bwani, mi ne li eza limita ze fitelela 30 mwa butelele ni limita ze 10 mwa bupala.

Lisepe za Ndwa za kwa “Kitimi” Ze Bulezwi mwa Bibele

Jehova n’a polofitile kuli: “Lisepe li ka fula, li zwe kwa Kitimi, li t’o kuyula bana ba Asirya mata.” (Numere 24:2, 24) Kana bupolofita bo ne bu talelelizwe? Lisepe za kwa Sipera ne li talelelize  cwañi bupolofita bo? ‘Lisepe ze zwa kwa Kitimi’ zeo ne si za lipisinisi sina lisepe ze ne pazulula Liwate la Mediteranea. Ne li lisepe za ndwa.

Kono hasamulaho ne ku pangilwe lisepe ze ñwi ze tiile, ze bubebe za ku itusisa mwa ndwa. Lisepe za ndwa za pili ze ne pangilwe mwa Sipera mwendi kona ze ne bonisizwe mwa siswaniso se ne si fumanwi kwa Amathus. Siswaniso seo si bonisa sisepe se si telele sa litusi le li talimezi mwahalimu, se si swana ni lisepe za ndwa ze ne itusiswa ki Mafenisia. Sisepe seo si na ni ngo ye shengile kwa litusi la kwapili ni la kwamulaho.

Lisepe za pili ze ne bizwa li-bireme ne li pangilwe mwa lilimo za ma-700 B.C.E., mi ne li fuluhiwanga ki likwata ze peli za banna, buse bo ni buse bwani. Lisepe ze ne li eza limita ze 24 mwa butelele ni ze talu mwa bupala. Sapili lisepe ze ne li itusiswanga kwa ku isa masole ba ndwa ye ne lwanelwa kwa likamba. Kono hasamulaho, ba bona kuli ne ku ka tokwahala ku ekeza kwateñi sikwata sa bulalu sa bafuluhi buse bo ni buse bwani, ni ku beya sipi ye shengile kwapili. Sisepe se sinca seo sa to bizwa trireme, sina mo se lu taluselize kale mwa taba ye. Sisepe se sa to tuma hahulu mwa ndwa ye ne lwanezwi kwa Salamisi ka 480 B.C.E., Magerike ha ba koma Maperesia.

Hasamulaho wa ndwa ye, Alexandere yo Mutuna a itusisa li-trireme ku liba upa. Lisepe ze cwalo ne li za ndwa, isi za misipili ya mawate ye mitelele, bakeñisa kuli ne li si na hande sibaka mwa ku beya lico. Kona libaka ha ne ba yemanga fa lioli ze li bukaufi ni liwate la Aegea kuli batu ba ce kwateñi ni ku lukisa lisepe. Alexandere n’a bata ku tula Maperesia. Kono kuli a eze cwalo, n’a tokwa ku tula batu ba ba m’ata ba mwa sooli sa Tire. Pili a si ka fita kale kwa Tire, n’a na ni ku yema hanyinyani mwa Sipera.

Batu ba mwa Sipera ba tusa Alexandere ha n’a taselize Tire ka 332 B.C.E., mi ba mu fa lisepe za ndwa ze 120. Malena ba balalu ba kwa Sipera ba lumela lisepe zeo ku Alexandere. Ne ba belekisani ni yena ka nako ya n’a taselize Tire ka likweli ze 7. Tire ya tulwa, ili ku taleleza bupolofita bwa Bibele. (Ezekiele 26:3, 4; Zakaria 9:3, 4) Mi Alexandere a bonisa buitebuho bwa hae ka ku fa m’ata a matuna kwa malena ba kwa Sipera.

Bupolofita Bo Bu Talelelizwe ka ku Tala

Strabo, caziba wa litaba za kale wa mwa lilimo za baapositola u talusa kuli Alexandere n’a kupile lisepe za kwa Sipera ni Fenisia ha n’a yo lwana kwa Arabia. Lisepe zeo ne li ze bubebe mi ne li kona ku pangutulwa ka bunolo, mi ne li zo wa kwa Thapsacus (Tifisa), kwa mutulo wa Siria mwa mazazi fela a 7. (1 Malena 4:24) Mi ku zwa f’o ne li ku shetumuka fela ku ya kwa Babilona.

Kacwalo manzwi a bonahala ku sa utwisiseha hande mwa Bibele n’a talelelizwe ka ku tala hamulaho wa lilimo ze 1,000! Ka ku lumelelana ni manzwi a kwa Numere 24:24, Alexandere yo Mutuna ni mpi ya hae ne ba zamaile ku zwa Masedonia ku ya upa ni ku yo tula mpi ya Asirya, mi mane ni mubuso o m’ata wa Mamede ni Maperesia.

Nihaike ha ku na ze ñata ze bulezwi ka za “lisepe ze zwa kwa Kitimi,” litaba ze lu nyakisisize li bonisize kuli bupolofita bwa Bibele bo, ne bu talelelizwe ka ku tala luli. Litaba za kale zeo li lu kolwisa kuli bupolofita bwa Bibele ki bwa niti. Buñata bwa bupolofita bo, bu bulela za lika ze ka ezahala kwapili, kacwalo lu swanela ku iyakatwa bona.

[Mapa ye fa likepe 16 and 17]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

ITALY

Sardinia

Sicily

Liwate la Aegea

GREECE

Kreta

LIBIA

TURKEY

SIPERA

Kition

Tire

EGEPITA

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Mo ne si bonahalela sisepe sa Magerike sa ndwa, se si bizwa trireme

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Mo ne si bonahalela sisepe sa Mafenisia sa ndwa, se si bizwa bireme

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Siswaniso se si fa likepe 17]

Ndondo ye bonisa mufuta wa lisepe ze ne itusiswa kwa Sipera

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Published by permission of the Director of Antiquities and the Cyprus Museum

[Siswaniso se si fa likepe 18]

Mo ne li bonahalela lisepe za kale za libyana, inge ze bulezwi kwa Isaya 60:9