Mu Utwe Lizwalo la Mina
Mu Utwe Lizwalo la Mina
‘Bamacaba ba ba si na Mulao, ba eza ka sizwalo ze laelwa ki Mulao.’—MAROMA 2:14.
1, 2. (a) Batu ba bañata ba itombozi cwañi ku tusa ba bañwi? (b) Ki mitala ifi ya mwa Mañolo ya batu ba ne ba itombozi ku tusa ba bañwi?
MUNNA yo muñwi wa lilimo ze 20, ya na kula butuku bwa kanono na li fa sitishini sa litima. Kiha shangumukelwa, mi a wela mwa njanji. Mutu yo muñwi ya na yemi bukaufi a siya bana ba hae ba babeli, a tulela mwa njanji kuli a yangwele munna yo. A hohela munna yo mwa mufolo wa njanji kuli a si ke a hatiwa ki sitima se ne si atumela. Batu ba bañwi ba kana ba bulela kuli mutu ya na pilisize munna yo na li ndume, kono yena na ize: “Ne ni ikutwa kuli ne ni swanela fela ku eza nto ye lukile. Ne li fela bakeñisa sishemo, isi kuli ne ni bata libubo kamba tumbo.”
2 Mwendi ni mina ku na ni mutu ye mu ziba ya kile a itombola ku tusa ba bañwi. Ba bañata ne ba ezize cwalo ka ku pata batu ba bañwi ka nako ye ne i kolota Ndwa ya Lifasi ya Bubeli. Mu hupule hape ze ne ezahezi ku muapositola Paulusi ni batu ba 275 ba ne ba tibezi fa sooli sa Melita, bukaufi ni Sicily. Batu ba ne ba zwa mwa silalanda ba to tusa bazwahule bao ni ku ba “eza ka sishemo se situna.” (Likezo 27:27–28:2) Kamba mu hupule kasizana kani ka Muisilaele ka ne ka tusize mulen’a kona wa Musiria. (2 Malena 5:1-4) Mi mu hupule nguli ya Jesu ye zibahala hahulu ya Musamaria yo munde. Muprisita ni Mulivi ne ba si ka tusa Mujuda wahabo bona ya na holofezi maswe, kono Musamaria yena a mu tusa. Ka lilimo-limo, nguli ye i susuelize batu ba bañata ku tusa ba bañwi.—Luka 10:29-37.
3, 4. Moya o atile hahulu wa buitomboli u bonisañi ka za tuto ya ku ipilaula?
3 Ki niti kuli lu pila mwa “linako ze tata”; batu ba bañata “ba na ni buhali” mi “ba toya batu ba bande.” (2 Timotea 3:1-3) Niteñi lu iponezi batu ba ba eza ba bañwi hande, mi mwendi ba kile ba lu tusa ni luna. Batu ba bañata ba na ni moya wa ku tusa ba bañwi, kuli mane se ku ngiwa fela kuli ki swanelo ku eza cwalo.
4 Moya wo wa ku itombola ku tusa ba bañwi u atile hahulu kwa batu kaufela, mi seo si bonisa kuli taba ye ba lumela ba bañata ya kuli batu ba swanela ku bata za bona pili hasi ya niti. Francis S. Collins, dokota ya tusize ba muuso wa America ku ziba za liselusi za batu na ize: “Ku t’ata hahulu ku mutu ya lumela mwa tuto ya ku ipilaula ku utwisisa moya wa buitomboli o atile kwa batu. . . . Kakuli liselusi ka ili zona fela ha li tusi mutu ku ba ni moya wo wa buitomboli.” Hape na ize: “Ba bañwi ba itombolanga ku tusa nihaiba batu be ba sa zibi ni hanyinyani. . . . Taba yeo ha i koni ku taluswa ki tuto ya Darwin ya ku ipilaula.”
Lizwalo la Mina
5. Ki moya mañi o ba bonisanga batu?
5 Collins u bonisa libaka le liñwi batu ha ba na ni moya wa buitomboli, u li: “Lizwalo li lu susueza ku tusa ba bañwi ku si na taba ni kuli ha ku na ze ba ka lu fa.” * Taba ya na bulezi dokota yo ka za lizwalo i lu hupulisa manzwi a Paulusi a li: “Bamacaba ba ba si na Mulao, ha ba eza ka sizwalo ze laelwa ki Mulao, bona, ba ba si na Mulao ba na ni mulao mo ku bona. Bao ba bonahaza kuli litaelo za Mulao li ñozwi mwa lipilu za bona, inze ba pakelwa ki lizwalo la bona; mi mihupulo ya bona fokuñwi ya ba nyaza, fokuñwi ya ba yemela.”—Maroma 2:14, 15.
6. Ki kabakalañi batu kaufela ha ba sa koni ku latula Mubupi?
6 Mwa liñolo la na ñolezi Maroma, Paulusi na bonisize kuli batu ha ba koni ku latula Mulimu kakuli ba kona ku iponela tulemeno twa hae ka ku bona lika za bupile. Tulemeno twa hae to twa iponahalela “haisamba lifasi li ezwa.” (Maroma 1:18-20; Samu 19:1-4) Ki niti batu ba bañata ha ba na taba ni Mubupi mi ba zwelapili ku eza ze maswe. Kono Mulimu u bata kuli batu ba mu zibe ni ku bakela likezo za bona ze maswe. (Maroma 1:22–2:6) Majuda ne ba swanela ku eza cwalo luli kabakala kuli ne ba filwe Mulao wa Mulimu ka Mushe. Kono mane nihaiba batu ba ne ba si ka utwa “Manzwi a Mulimu” ne ba swanela ku lemuha kuli Mulimu u teñi.—Maroma 2:8-13; 3:2.
7, 8. Ku tabela ze lukile ku atile cwañi, mi seo si bonisañi?
7 Libaka le lituna batu kaufela ha ba swanela ku ziba kuli Mulimu u teñi ki bakeñisa kuli ba na ni buikoneli bwa ku ziba ze nde ni ze maswe. Ku tabela lika ze lukile ku bonisa kuli lu na ni lizwalo. Lu ngeni kuli banana ba bañwi ba yemi mwa mulaini mi ba libelela ku bapalela fa simunyelule. Mi yo muñwi u putelela ba bañwi ka ku kenela kwapili. Banana ba bañwi ha ba bona cwalo ba bilaela. Cwale mu ipuze kuli ‘Ku taha cwañi kuli nihaiba banana ba ziba ku eza ze lukile?’ Banana ha ba eza cwalo ba bonisa kuli ni bona ba ziba ze nde ni ze maswe. Paulusi na ñozi kuli: ‘Bamacaba ba ba si na Mulao ba eza ka sizwalo ze laelwa ki Mulao.’ Paulusi na si ka bulela kuli “haiba bamacaba,” inge kuli ki nto ye ezahalanga ka siwela. Kono na ize fela kuli ‘bamacaba ha ba eza,’ ili ku bonisa kuli ki nto ye ba ezanga kamita. Kacwalo Paulusi ha na ize batu “ba eza ka sizwalo ze laelwa ki Mulao,” na talusa kuli ba susumezwa ki lizwalo la bona ku eza ze mwa mulao wa Mulimu.
8 Batu mwa linaha ze ñata ni bona ba ezize cwalo. Caziba yo muñwi wa kwa yunivesiti ya Cambridge u talusa kuli Mababilona, Maegepita, Magerike, hamohocwalo ni bana ba naha Australia ni America, ne ba na ni “milao ye lwanisa buhateleli, bubulai ni bupumi, mi kaufela bona ne ba luta kuli batu ba swanela ku bonisa sishemo kwa basupali, banana, ni ba ba fokola.” Mi Dr. Collins hape na ize: “Batu kaufela ba na ni likuka ze swana ka za se sinde ni se si maswe.” Kana seo hasi mi hupulisi manzwi a ñozwi kwa Maroma 2:14?
Lizwalo la Mina Li Beleka Cwañi?
9. Lizwalo ki nto mañi, mi li kona ku mi tusa cwañi pili mu si ka nga kale muhato?
9 Bibele i bonisa kuli lizwalo ki nto ye mwahali ye mi tusa ku ziba haiba likezo za mina ki ze nde kamba ki ze maswe. Lizwalo li swana sina linzwi le li mwahali ku mina le li mi taluseza haiba likezo za mina li lukile kamba kutokwa. Paulusi na talusize cwana ka za linzwi leo kuli: “Lizwalo la ka li ni paka ka Moya o Kenile.” (Maroma 9:1) Ka mutala, linzwi le li kona ku mi taluseza za ku eza pili mu si ka nga kale muhato o muñwi. Lizwalo la mina li kona ku mi tusa ku nahana ze mu ka eza ni mo mu ka ikutwela ha ne mu ka li eza.
10. Lizwalo li belekanga cwañi?
10 Kono hañata, lizwalo li belekanga ha se mu ezize nto ye ñwi. Ka nako ya baleha ku Mulena Saule, Davida na kona ku eza nto ye kashwau ku mulena ya na ketilwe ki Mulimu, mi na ezize ona cwalo. Davida ha sa ezize cwalo “pilu ya [hae] ya tabeha.” (1 Samuele 24:1-5; Samu 32:3, 5) Lizwalo ha li si ka bulelwa mwa taba ye; niteñi lizwalo la hae ne li mu sisitile hamulaho wa ku eza cwalo. Nako ye ñwi ni luna mwendi lu kile lwa sisitwa ki lizwalo la luna. Mwendi ne lu ikutwile bumaswe hamulaho wa ku eza nto ye ñwi. Batu ba bañwi ha ne ba si ka lifa mitelo ne ba sisitilwe maswe ki lizwalo la bona kuli mane konji ko ne ba izo lifa. Ba bañwi bona ne ba nyazizwe maswe ki lizwalo la bona kuli mane konji ko ne ba taluselize ye ba nyalani ni yena kuli ba bukile. (Maheberu 13:4) Kono mutu u fukelwanga ki moya haiba a latelela lizwalo la hae.
11. Ki kabakalañi ha mu sa swaneli fela ku tuhelela lizwalo la mina ku mi etelela? Mu fe mutala.
11 Kono kana kikuli lu swanela fela ku tuhelela lizwalo la luna ku lu etelela? Lwa swanela ku latelela ze li bulela lizwalo la luna, kono fokuñwi la kona ku lu puma. Kaniti linzwi la ‘mutu wa luna wa mwahali’ la kona ku lu puma. (2 Makorinte 4:16) Ki wo mutala. Bibele i lu taluseza za Setefani, kuli ne li mulateleli wa Kreste ya tukufalezwi, ya “tezi tumelo ni mata.” Majuda ba bañwi ne ba nepezi Setefani kwand’a Jerusalema mi ba mu pobaula ku fitela a shwa. Saule (ya na tilo bizwa muapositola Paulusi hasamulaho) na buha ze ne ezahala mi “n’a lumezi pulao ya Setefani.” Ku bonahala kuli Majuda bao ne ba kozwi luli kuli ze ne ba ezize ne li lukile kuli mane lizwalo la bona ne li sa ba nyazi. Mwendi Saule ni yena kona mwa na ikutwezi cwalo bakeñisa kuli hasamulaho na sa “tukufalezwi ku fumbela ni ku bulaya balutiwa ba Mulena.” Ka nako yeo, lizwalo la hae ne li sa mu talusezi ku eza ze lukile.—Likezo 6:8; 7:57–8:1; 9:1.
12. Lizwalo la luna li kona ku kukuezwa cwañi?
12 Ki sika mañi se ne si tisize kuli lizwalo la Saule li si ke la beleka hande? Mwendi ne li sango. Buñata bwa luna mwendi lu kile lwa ambola ni mutu yo muñwi fa luwaile ya na bulela inge bondat’ahe. A kana a hozize linzwi la bondat’ahe, kono hape mwendi u twaezi hahulu mo ba bulelela kuli mane sa ba likanyisanga. Mwendi Saule ni yena na toile Jesu ni lituto za hae bakeñisa sango sa hae ni Majuda. (Joani 11:47-50; 18:14; Likezo 5:27, 28, 33) Kacwalo mwendi balikani ba Saule ne ba kukuelize lizwalo la hae, yena mutu wa mwahali.
13. Lizwalo la mutu li kona ku kukuezwa cwañi ki sibaka kwa pila?
13 Lizwalo la mutu hape li kona ku kukuezwa ki sizo kamba sibaka kwa pila, sina fela ha kona ku likanyisa mubulelelo wa batu ba pila ni bona. (Mateu 26:73) Ku bonahala kuli Maasirya ni bona ne ba kukuelizwe cwalo. Ne ba zibahala ku ba batu ba mifilifili, mi ze cakuzwi fa matapa li ba bonisa inge ba nyandisa batu be ba hapile. (Nahumi 2:11, 12; 3:1) Batu ba kwa Ninive ba mwa miteñi ya Jonasi ba taluswa kuli ne ba sa zibi ku “keta lizoho la bulyo ku la nzohoto.” Ne ba sa zibi lika za na nga Mulimu ku ba ze nde kamba ze maswe. Mu nahane fela mo ne li ka be li kukuelizwe lizwalo la mutu ya na pila mwa Ninive! (Jonasi 3:4, 5; 4:11) Ku cwalo ni kacenu, lizwalo la mutu li kona ku kukuezwa ki batu ba pila ni bona.
Mo Lu Kona ku Lutela Lizwalo la Luna
14. Lizwalo la luna li bonisa cwañi buniti bwa manzwi a kwa Genese 1:27?
14 Jehova na file Adama ni Eva mpo ya lizwalo, mi ni luna lu hozize lizwalo ku bona. Genese 1:27 i talusa kuli batu ba ezizwe ka siswaniso sa Mulimu. Seo ha si talusi kuli mibili ya luna ya swana ni wa Mulimu, kakuli mibili ya luna ki ya nama, wa hae ki wa moya. Lu bupilwe ka siswaniso sa Mulimu ili ku talusa kuli lu na ni tulemeno twa hae, hamoho cwalo ni lizwalo. Seo si bonisa nzila ye ñwi mo lu kona ku lutela lizwalo la luna kuli li kone ku lu etelela hande. Lu kona ku eza cwalo ka ku ituta ze ñata ka za Mubupi ni ku sutelela ku yena.
15. Ku ziba Ndat’a luna ku kona ku lu tusa cwañi?
15 Bibele i bonisa kuli Jehova ki Ndat’a luna kaufela. (Isaya 64:8) Bakreste ba ba sepahala, ibe kuli ba na ni sepo ya ku yo pila kwa lihalimu kamba ya ku pila mwa paradaisi fa lifasi, ba kona ku bulela kuli Mulimu ki Ndat’a bona. (Mateu 6:9) Lu tokwa ku sutelela kamita ku Ndat’a luna ni ku ituta likuka za hae. (Jakobo 4:8) Ba bañata ha ba na taba ni Mulimu. Ba swana sina Majuda ba na bulezi Jesu kuli: “Ha mu si ka utwa linzwi la hae haisali, nihaiba ku bona pata ya hae. Mi linzwi la hae ha li si ka ina ku mina.” (Joani 5:37, 38) Ki niti kuli lwa li ku ba lu utwe linzwi tota la Mulimu, kono lwa kona ku ziba mwa nahanela ka ku bala linzwi la hae.
16. Likande la Josefa li bonisañi ka za ku luta ni ku utwa lizwalo la luna?
16 Likande la Josefa ha na li mwa lapa la Potirafo li paka taba yeo. Musal’a Potifaro na likile ku coweza Josefa. Nihaike kuli Josefa na pila mwa nako ye ne ku si na Bibele ni Milao ye Lishumi, na ize: “Ni ka eza cwañi bumaswe bo butuna cwalo, na foseza Mulimu?” (Genese 39:9) Na ezize cwalo isi ku bata fela ku tabisa lubasi lwa hae; kakuli ne lu pila kwahule. Kono sihulu na bata ku tabisa Mulimu. Josefa na ziba mulao wa Mulimu ka za linyalo, wa kuli musali na swanela fela ku nyaliwa ki munna a li muñwi, mi ba ba nyalani “ba ka ba nama i li ñwi fela.” Mwendi hape na ziba mwa na ikutwezi Abimeleki ha na utwile kuli Rebeka na nyezwi; kuli na ka fosa ha na ka mu nyala ni ku tisa nyazo kwa batu ba hae. Mi Jehova na si ka tuhelela Abimeleki ku nyala Rebeka ili ku bonisa kuli u toile bubuki. Bakeñisa kuli Josefa na ziba litaba zeo kaufela, lizwalo la hae ne li mu tusize ku hana ka t’ata ku eza buozwa.—Genese 2:24; 12:17-19; 20:1-18; 26:7-14.
17. Ki kabakalañi luna ha lu kona ku likanyisa hande Ndat’a luna ku fita Josefa?
17 Kacenu lu na ni tohonolo. Lu na ni Bibele ye kwanile ye kona ku lu tusa ku ziba mwa nahanela ni mwa ikutwela Ndat’a luna, hamohocwalo ni za lata ni za sa lati. Haiba lu ziba hahulu Mañolo, lwa kona ku sutelela ku Mulimu ni ku mu likanyisa. Mi ha lu nze lu eza cwalo, lizwalo la luna li ka lu susueza ku ba ni mubonelo wa Ndat’a luna. Lizwalo la luna li ka zamaelela ni tato ya Mulimu.—Maefese 5:1-5.
18. Ki lika mañi ze ka lu tusa ku ba ni lizwalo le linde ku si na taba ni lika ze lu kukuelize kwamulaho?
18 Ku cwañi haiba lizwalo la luna li kukuelizwe ki sibaka mo lu pila? Mwendi lu kukuelizwe ki mibonelo, likezo za bahabo luna, kamba sibaka mo lu hulezi. Kacwalo lizwalo la luna li kana la mbumbuteliswa ki be lu pila ni bona. Ki niti kuli ha lu koni ku cinca bupilo bwa luna bwa kwamulaho kono lwa kona ku iketela balikani ni sibaka se sinde ilikuli lizwalo la luna li be le linde. Lu ka tusiwa hahulu haiba lu swalisana kamita ni Bakreste ba ba tiile, ba se ba likile ka nako ye telele ku likanyisa Ndat’a bona. Mi lu kona ku fumana tuso yeo haiba lu fumaneha kwa mikopano ya puteho, ku ikola sango pili ni hamulaho wa mikopano. Ha lu nze lu eza cwalo lwa kona ku lemuha Bakreste ba bañwi mo ba ezeza likatulo ze tomile fa Bibele, ni mo ba boniseza kuli ba tabela ku teeleza kwa lizwalo la bona le li lutilwe ki Mulimu. Mi hamulaho wa nako, lizwalo la luna li ka etelelwa ki likuka za Bibele, mi lu ka kona ku likanyisa hande Mulimu. Haiba lu luta lizwalo la luna likuka za Ndat’a luna, ni ku latelela mutala o munde wa Bakreste ba bañwi, lizwalo la luna li ka lu etelela hande mi ni luna lu ka li sepa.—Isaya 30:21.
19. Ki litaba mañi ze ama lizwalo ze lu ka nyakisisa?
19 Kono ba bañwi ba fumana t’ata ku latelela lizwalo la bona. Mwa taba ye tatama lu ka nyakisisa miinelo ye miñwi ye ba ipumani ku yona Bakreste. Ka ku nyakisisa miinelo yeo, lu ka kona ku utwisisa hande mo li kona ku lu tuseza lizwalo, libaka mazwalo a batu ha shutana, ni mo lu kona ku boniseza kuli lwa utwa lizwalo la luna.—Maheberu 6:11, 12.
[Litaluso za kwatasi]
^ para. 5 Caziba Owen Gingerich, wa kwa yunivesiti ya Harvard, ni yena na ñozi kuli: “Ba sayansi . . . ha ba koni ku talusa libaka lifolofolo ha li sa itombolangi inge mo ba ezeza batu. Ku bonahala kuli batu ba shutana ni lifolofolo bakeñisa kuli Mulimu u ba file lizwalo ni tulemeno to li si na lifolofolo.”
Mu Itutileñi?
• Ki kabakalañi batu kaufela ha ba na ni lizwalo, kamba ha ba kona ku ziba ze nde ni ze maswe?
• Ki kabakalañi ha lu sa swaneli fela ku tuhelela lizwalo la luna ku lu etelela?
• Ki lika mañi ze kona ku lu tusa ku ba ni lizwalo le linde?
[Lipuzo za Tuto]
[Maswaniso a fa likepe 23]
Davida na sisitilwe ki lizwalo . . .
kono Saule wa kwa Tarese yena na si ka nyaziwa ki lizwalo la hae
[Siswaniso se si fa likepe 24]
Lwa kona ku luta lizwalo la luna