Luka—Na Li Mubeleki Ya Latwa

KA SILIMO sa 65 C.E., Luka na li kwa Roma. Na ziba kuli na kona ku kena mwa kozi ha na ka itibahaza kuli na li mulikan’a muapositola Paulusi, ya na zekiswa kabakala tumelo ya hae. Ne ku bonahala kuli Paulusi na ka atulelwa lifu. Kono ka nako ye t’ata yeo, ki Luka fela a nosi ya na inzi ni muapositola.—2 Timotea 4:6, 11.

Babali ba Bibele ba ziba Luka ka buka ya Evangeli ya na ñozi. Na zamaile misipili ye mitelele ni Paulusi, ya na mu talusize kuli na li “ñaka ya latwa,” ni ya na ‘sebelisana ni yena.’ (Makolose 4:14; Filemoni 24) Libizo la Luka li amilwe fela halalu mwa Mañolo, mi ha ku na ze ñata ze bulezwi ka za hae. Kono ha mu ka nyakisisa ze bulezwi ka za Luka, mu ka lemuha libaka Paulusi ha na itebuhile Mukreste ya sepahala yo.

Na Li Muñoli ni Mulumiwa

Liñolo la Evangeli la Luka ni la Likezo za Baapositola li ñolezwi ku Teofile, ili ku bonisa kuli Luka ki yena ya na ñozi libuka ze ka ketelelo ya moya wa Mulimu. (Luka 1:3; Likezo 1:1) Luka ha ñañeleli kuli na abani ni Jesu Kreste mwa bukombwa bwa hae. Kono u talusa kuli litaba za ñozi na li zwisize ku ba ne ba iponezi zona luli mi na “buziselize kaufela ku zwa kwa makalelo.” (Luka 1:1-3) Kacwalo ku bonahala kuli Luka na tilo ba mulateleli wa Kreste hamulaho wa Pentekonta ya 33 C.E.

Ba bañwi ba kulubela kuli Luka na simuluha kwa Antioke ya kwa Siria. Ba li buka ya Likezo i talusa lika ze ne ezahezi mwa muleneñi wo mi i bonisa kuli yo muñwi wa “banna ba ba 7, ba ba sepahala” na li “muproselite wa kwa Antioke,” kono ha i talusi ko ba simuluha banna ba bañwi ba 6. Niteñi ha ku na bupaki bo bu bonisa luli kuli Luka u simuluha kwa Antioke.—Likezo 6:3-6.

Nihaike libizo la Luka ha li fumanehi mwa buka ya Likezo, lipulelo ze itusisizwe mwateñi ze cwale ka “lwa,” ni “luna,” li bonisa kuli na iponezi litaba za na ñozi. Luka ha talusa nzila ya na itusisize Paulusi ni balikani ba hae ha ne ba ya kwa Asia Minor, u li: ‘Ba se ba pazuzi naha ya Misia ba shetumukela kwa Troasi.’ Teñi ko, Paulusi a ba ni pono ya munna wa kwa Masedonia ya na mu kupile kuli: “Silela mwa Masedonia, u t’o lu tusa.” Luka u zwelapili ku talusa kuli: ‘Ha s’a boni pono yeo, lwa itukiseza kapili ku ya kwa Masedonia.’ (Likezo 16:8-10) Fa ku itusisizwe pulelo ya “lwa” mwa sibaka sa “ba,” ili ku bonisa kuli Luka na ile ni Paulusi kwa Troasi. Luka cwale u kandeka mo ne ba kutalelize kwa Filipi ka nzila ye bonisa kuli na ile kwateñi ni yena. U li: “Ka la Pumulo lwa zwa mwa munzi, lwa ya fa likamba la nuka, inze lu hupula kuli ki mo ku na ni sibaka sa milapelo; mi lwa ina, lwa bulela ni basali ba bañwi ba ba kopani.” Mi Lidia ni ba lubasi lwa hae ba amuhela taba ye nde mi ba kolobezwa.—Likezo 16:11-15.

 Ba kopana ni twaniso kwa Filipi, ili ko Paulusi na izo folisa musizana ya na na ni “moya wa bunuhi.” Malen’a hae ha ba bona kuli ba felezwi ki sepo ya ku fuma, ba swala Paulusi ni Silasi ni ku ba nataka maswe kihona ba ba lenga mwa tolongo. Luka u kandeka ka nzila ye bonisa kuli yena na si ka tamiwa. Ha se ba lukuluzwi, “[Paulusi ni Silasi] ba tiisa [mizwale], [mi] ba funduka.” Paulusi ha kutela kwa Filipi, Luka u kalisa ku kandeka hape ka ku ipulela mwa taba. (Likezo 16:16-40; 20:5, 6) Luka mwendi na siyezi mwa Filipi kuli a okamele musebezi wa ku kutaza.

Kwa Na Zusize Litaba

Luka na zusize kai litaba za na ñozi mwa buka ya hae ya Evangeli ni mwa buka ya Likezo? Likalulo za buka ya Likezo mwa i talusa Luka li bonisa kuli na ile ni Paulusi ku zwa Filipi ku ya Jerusalema kwa na izo tamiwa Paulusi hape. Kono pili Paulusi ni ba na zamaya ni bona ba si ka fita kale kwa Jerusalema, ne ba tibelezi mwa Sesarea, ku Filipi muevangeli. (Likezo 20:6; 21:1-17) Ku bonahala kuli Filipi, ya na okamezi musebezi wa ku kutaza mwa Samaria, ki yena ya na kandekezi Luka ze ne petilwe mwa Samaria kwa makalelo. (Likezo 8:4-25) Kono Luka na zusize kai litaba ze ñwi za na ñozi?

Ku bonahala kuli Luka na fumani kolo ya ku batisisa litaba za na ñozi mwa buka ya hae ya Evangeli ka nako ya tamiwa Paulusi kwa Sesarea ka lilimo ze peli. Jerusalema ne i li bukaufi ni fo, mi kona kuli na kona ku yo buza za situhulu sa Jesu. Luka na ñozi litaba ze ñata za bupilo ni bukombwa bwa Jesu ze fumaneha fela mwa buka ya hae ya Evangeli. Caziba yo muñwi u talusa kuli u fumani litaba ze cwalo ze kona ku kwana 82.

Ku bonahala kuli Elizabeta, m’ahe Joani Mukolobezi ki yena ya na kandekezi Luka za ku pepwa kwa Joani. Mi mwendi Maria, m’ahe Jesu na mu kandekezi za ku pepwa kwa Jesu ni za na ezize kwa bwanana bwa hae. (Luka 1:5-80) Bo Pitrosi, Jakobo kamba Joani mwendi ne ba taluselize Luka ka za litapi ze ne ba fumani ka makazo. (Luka 5:4-10) Ki buka ya Evangeli ya Luka fela ye talusa za linguli za Jesu ze cwale ka Musamaria yo munde, za ku itiisa kuli mutu a kene mwa  munyako o kumbani, sheleñi ye ne latehile, mwana ya latehile, ni mufumi ni Lazaro.—Luka 10:29-37; 13:23, 24; 15:8-32; 16:19-31.

Luka na tabela batu luli. Na ñozi za sitabelo sa Maria sa ku ikenisa, ku zusiwa kwa mwan’a mbelwa, ni za musali ya na tozize sende kwa mautu a Jesu. Luka u talusa za basali ba ne ba sebelelize Jesu ni kuli Mareta ni Maria ne ba mu amuhezi mwa ndu. Buka ya Evangeli ya Luka i kandeka za ku foliswa kwa musali ya na kundumanine, munna ya na kula nañwe, ni ku foliswa kwa banna ba lishumi ba ne ba kula mbingwa. Luka u lu kandekela za Zakia, munna wa makutela-kaufi, ya na pahami kwa kota kuli a bone Jesu, ni za sisinyi yo muñwi ya na bakezi libi za hae, ya na kokotezwi kwatukw’a Kreste.—Luka 2:24; 7:11-17, 36-50; 8:2, 3; 10:38-42; 13:10-17; 14:1-6; 17:11-19; 19:1-10; 23:39-43.

Buka ya Evangeli ya Luka hape i talusa za mo ne li alafelwa litombo miteñi yani, sina mwa na ezelize Musamaria yo munde wa mwa nguli ya Jesu. Mwendi kabakala kuli na ziba za buñaka, Luka u shashulula hande mualafelo wa na talusa Jesu inge cwalo za ku itusisa veine, ye ne tusa kwa ku bulaya maikulokuwawa, ni oli ye ne tusa kwa ku folisa ni ku kwahela litombo.—Luka 10:30-37.

Na Babalezi Paulusi Ha na Li mwa Tolongo

Luka na iyakatwa muapositola Paulusi. Paulusi ha na li mwa tolongo kwa Sesarea, Felikisi, mubusisi wa Muroma na laezi kuli “ku si ke kwa haniswa mutu ku bahabo [Paulusi] ku t’o mu sebeleza.” (Likezo 24:23) Luka mwendi na li yo muñwi wa batu bao ba ne ba sebelelize Paulusi. Bakeñisa kuli Paulusi fokuñwi na kuma-kumanga, “ñaka ya latwa” yo mwendi na mu kulisanga.—Makolose 4:14; Magalata 4:13.

Paulusi ha na ipilezi ku Sesare, Festusi, mubusisi wa Muroma na mu lumezi kwa Roma. Luka na zwezipili ni Paulusi mwa musipili o mutelele wo ku fitela mane ha ba yo punya kwa Italy, mi u talusize hande mo ne ba tibezi. (Likezo 24:27; 25:9-12; 27:1, 9-44) Ka nako ya na tamezwi mwa ndu kwa Roma, Paulusi na ñozi Mañolo a sikai ka ketelelo ya moya, mi na talusize za Luka ku a mabeli. (Likezo 28:30; Makolose 4:14; Filemoni 24) Mwendi Luka na ñozi buka ya Likezo mwahal’a lilimo ze peli zeo.

Ku bonahala kuli mwa ndu mwa n’a tamezwi Paulusi kwa Roma ne ku talanga Bakreste ba ne ba to mu lekulanga. Teñi ko, Luka mwendi na kopani ni balikani ba Paulusi ba bañwi ba ba cwale ka Tikike, Arisitarko, Mareka, Justusi, Epafrasi ni Onesimo.—Makolose 4:7-14.

Paulusi ha lengiwa mwa tolongo lwa bubeli, ka nako ya na ikutwa kuli na tuha a bulaiwa, Luka na bonisize busepahali ni bundume ka ku zwelapili ku ba ni yena nihaike kuli ba bañwi ne ba mu yubekile. Luka na ka be a tamilwe ni yena. Mwendi Luka ki yena ya na ñozi manzwi a Paulusi a li: “Luka ki yena fela ya inzi ni na.” Ku kulubelwa kuli Paulusi na pumilwe toho nakonyana ku zwa fo.—2 Timotea 4:6-8, 11, 16.

Luka ne li mutu ya na ifana ni ya ishuwa. Na sa tabeli ku iponahaza kabakala kuli na itutile. Na ka be a zwezipili ku eza za buñaka, kono na iketezi ku bata pili Mubuso. Haike lu likanyise Luka ka ku kutaza taba ye nde ka ku itatela ni ku kanyisa libizo la Jehova ka buikokobezo.—Luka 12:31.

[Mbokisi fa likepe 19]

TEOFILE NE LI MAÑI?

Luka na ñolezi buka ya hae ya Evangeli ni ya Likezo za Baapositola ku Teofile. Mwa buka ya Evangeli ya Luka, munna yo u taluswa kuli ki “Teofile ya kutekeha.” (Luka 1:3) Pulelo ya kuli “ya kutekeha,” ne i itusiswanga kwa batu ba ba fumile ni kwa babusisi ba Roma ba litulo ze pahami. Muapositola Paulusi na talusize Festusi, mubusisi wa Roma ya na busa Judea ka nzila ye swana.—Likezo 26:25.

Ku bonahala kuli Teofile na utwile za Jesu mi na tabela ku ituta za teñi. Luka na kolwa kuli liñolo la hae la Evangeli ne li ka tusa Teofile ku ‘zibelela niti ya litaba za na lutilwe.’—Luka 1:4.

Caziba wa Mugerike wa libizo la Richard Lenski u talusa kuli Teofile na si mulumeli ka nako ya mu talusa Luka kuli na li “ya kutekeha,” kakuli “mwa lihatiso za Bakreste kaufela, . . . ha ku na Mukreste ya taluswa cwalo ka malumbatina a silifasi.” Luka ha na ñozi buka ya Likezo hasamulaho, na si ka itusisa lilumbatina la “ya kutekeha” kono na ize fela kuli “Shangwe Teofile.” (Likezo 1:1) Lenski u ungula cwana kuli: “Luka ha na ñolezi Teofile taba ya hae ya Evangeli, munna ya kutekeha yo na si ka ba kale Mukreste, niteñi na tabela hahulu za Bukreste; kono Luka ha na mu ñolezi buka ya Likezo, Teofile na sa bile Mukreste.”