Mañetana A Ikale A Bonisa Buniti Bwa Litaba Ze Mwa Bibele

BIBELE ki Linzwi la Mulimu le li tahile ka moya wa hae. (2 Timotea 3:16) Litaba za ikale ze i bulela ze ama batu, libaka, bulapeli ni linaha li nepahalile. Nihakulicwalo, Bibele ni kamuta ha i si ka itinga fa litaba ze pumbuzwi kuli i kone ku ngiwa ku ba ya niti, nihaike litaba zeo li lu tusa ku utwisisa ze mwa Mañolo.

Kwa lika ze ba fumani bapumbuli mwa libaka za ikale ze ba tatubile, mañetana a lizupa a bonahala ku ba ona a mañata hahulu. Mañetana a hape a bizwa kuli ki liketu. Batu ba mwa libaka ze kwa upa wa liwate la Mediteranea, ze cwale ka Egepita ni Mesopotamia, ne ba ñolanga litaba za bona fa mañetana bakeñisa kuli na sa lekiwi ka masheleñi. Fateñi ne ku ñolwanga litaba ze cwale ka za lipangano, za masheleñi, za lipisinisi ni ze ñwi cwalo, sina fela mo li itusisezwa libuka kacenu. Hañata litaba zeo ne li ñolwanga ka inki mi ne li kona ku ba ze likani kamba mane ne li kona ku taza liñetana kaufela.

Bapumbuli ba fumani mañetana a mañata a na itusiswanga mwa Isilaele mwa linako za litaba za Bibele. Litaba ze fa mañetana a malalu a na itusisizwe mwa lilimo za ma 800 ni 900 B.C.E. ki za butokwa hahulu ku luna bakeñisa kuli li bonisa buniti bwa litaba za kale ze ñozwi mwa Bibele. Mañetana ao ki a Samaria, Aradi ni Lakishi. Kashe lu nyakisise mañetana ao ka butungi.

Mañetana a Samaria

Muleneñi wa Samaria ne li yona pita ya mubuso wa Isilaele wa kwa mutulo wa masika a lishumi ku fitela u tulwa ki Maasirya ka 740 B.C.E. Liñolo la 1 Malena 16:23, 24 li bulela cwana ka za simuluho ya Samaria kuli: “Ka mwaha wa bu 31 wa puso ya Asa mulena wa Juda [947 B.C.E.], Omri a kala ku busa Isilaele . . . A leka lilundu la Samaria ku Semeri, mali a silivera a’ likana litalenta ze peli; a yaha fa lilundu, mi munzi w’a n’a yahile a u beya libizo la Samaria.” Muleneñi wo ne u bile teñi mane ku fita ni mwa linako za Maroma ha u cinciwa ku ba Sebaste. Muleneñi wo ne u wile mwa lilimo za ma 500 C.E.

Ka 1910, sikwata sa bapumbuli se ne si batisisa litaba za Samaria wa ikale ne si fumani mañetana a ne si kulubela kuli na li a mwa lilimo za ma 900 B.C.E. Fateñi ne ku ñozwi za oli ni veine ze ne tisizwe mwa Samaria ku zwa mwa libaka ze fitana-fitana ze ne li mabapa. Buka ye ñwi (Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World) i bulela cwana ka za mañetana ao kuli: “Mañetana a 63 a na pumbuzwi ka 1910 mwa Isilaele wa ikale . . . a swanela luli ku ngiwa ku ba a butokwa ka ku fitisisa. Ze ñozwi fa liñetana la Samaria hasi zona za butokwa kwateñi . . . kono sa butokwa ki mo li taluseza hande mabizo a Maisilaele, masika a bona, ni libaka ko ne ba pila.” Mabizo ao a bonisa cwañi buniti bwa litaba ze mwa Bibele?

Maisilaele ha ne ba hapile Naha ya Sepiso ni ku ikabela yona mwahal’a masika, Samaria ne i fumaneha mwa sibaka sa Manase. Joshua 17:1-6 i bonisa kuli, masika a lishumi a Manase, ka muikulu wa hae Giliadi, n’a filwe mubu mwa sibaka se. Baikulu ba Giliadi bao ne li bo Abiezere, Heleki, Asiriele, Sikemi ni Shemida. Mwana wa bu 6 Heferi, na si na  bana ba bashimani, kono na na ni bana ba basizana, bo Mahala, Noa, Hogula, Milika ni Tiriza, mi kaufela bona ne ba filwe mubu.—Numere 27:1-7.

Mañetana a Samaria a bonisize mabizo a 7 a masika a, bana ba Giliadi ba ketalizoho, ni baikulu ba Heferi ba babeli bo Hogula ni Noa. Hatiso ye ñwi (NIV Archaeological Study Bible) i bulela cwana kuli: “Mabizo a masika a ñozwi mwa liñetana la Samaria a bonisa kuli ze i bulela Bibele ka za mubu kwa na izo yaha masika a Manase ki za niti.” Kacwalo liñetana le li bonisa buniti bwa litaba ze mwa Bibele za masika a Isilaele wa ikale.

Hape ku bonahala kuli mañetana a Samaria a paka buniti bwa litaba ze mwa Bibele ka za bulapeli bwa Maisilaele. Ka nako ye a ñolwa mañetana a Samaria, Maisilaele ne ba zwakanya bulapeli bwa Jehova ni bulapeli bwa Baale. Bupolofita bwa Hosea bo ne bu ñozwi mwa lilimo za ma 900 B.C.E. ne bu bonisa kuli Maisilaele ne ba ka baka mi ne ba ka biza Jehova kuli “Munna wa ka!” mi ne ba si ke ba mu biza hape kuli “Baale wa ka” kamba “Mulen’a ka.” (Hosea 2:16, 17) Mabizo a batu a mañwi a na fumanwi fa liñetana la Samaria na talusa kuli “Baale ki yena ndate,” “Baale wa opela,” “Baale u na ni m’ata,” “Baale wa hupula,” ni cwalo-cwalo. Bulapeli bwa Baale ne bu atile hahulu kuli mane Maisilaele ba bañata ne ba ekeza libizo la Baale kwa mabizo a bona.

Mañetana a Aradi

Muleneñi wa ikale wa Aradi ne u fumaneha kwa Negebi, mwa sibaka se si na ni mubu o nunile, ili mboela wa Jerusalema. Ze pumbuzwi kwa Aradi li bonisa kuli ku kala ka nako ya puso ya Salumoni (1037-998 B.C.E.) ku isa Jerusalema ha i sinyiwa ki Mababilona ka 607 B.C.E., Maisilaele ba ne ba pila mwa sibaka se ne ba yahile minzi ye tiile ye 6 ya makwakwa. Bapumbuli ba fumani mañetana a mañata ka ku fitisisa a na itusiswanga mwa miteñi ya litaba za Bibele mwa Aradi. Fateñi ku ñozwi manzwi a fitelela 200 mwa puo ya Siheberu, Siarami ni lipuo ze ñwi.

Mañetana a mañwi a fumanwi mwa Aradi a bonisa buniti bwa litaba za mwa Bibele ka za masika a baprisita. Ka mutala, liñetana le liñwi li talusa za “bana ba Kora,” ba ba bulezwi kwa Exoda 6:24 ni Numere 26:11. Litoho za litaba za Lisamu 42, 44-49, 84, 85, 87, ni 88 li bonisa hande kuli lisamu ze ne li ñozwi ki “bana ba Kora.” Mañetana a Aradi hape a bulela za masika a baprisita a mañwi a cwale ka Pashuri ni Meremoti.—1 Makolonika 9:12; Ezira 8:33.

Lu ngeni mutala o muñwi hape. Bapumbuli ne ba fumani liñetana le li na ni manzwi a na ñolezwi ku muzamaisi wa muleneñi wa makwakwa e ba kulubela kuli na ñozwi pili Jerusalema i si ka sinyiwa kale ki Mababilona. Buka ye ñwi (The Context of Scripture) i bulela kuli manzwi ao na bala cwana ka bukuswani kuli: “Ku muñ’a ka Elyashib. Haike Yahweh [Jehova] a ku bukeleze. . . . Ni ezize lika kaufela sina mo ne u ni laelezi: u mwa tempele ya Yahweh cwale.” Licaziba ba bañata ba lumela kuli tempele ye taluswa fa ki tempele ya mwa Jerusalema, ye ne yahilwe mwa miteñi ya Salumoni.

 Mañetana a Lakishi

Muleneñi wa ikale wa Lakishi o n’o potolohilwe ki makwakwa ne u fumaneha likilomita ze 43 kamba ze 44 kwa mboela-wiko wa Jerusalema. Bapumbuli ne ba fumani mañetana a mañata ka 1930 mi a 12 ku ona ki mañolo a ngiwa ku ba a “butokwa hahulu . . . bakeñisa kuli a bonisa matata e ne ba talimani ni ona Majuda ka nako ye ba hapiwa ki [Mulena wa Babilona] Nebukadenezare.”

Mañolo a butokwa ka ku fitisisa ki a talusa litaba za na ñolelana mutanga yo muñwi ni Yaosh, ye ba twi mwendi ki yena ya na etelela mpi kwa Lakishi. Litaba ze mwa mañolo ao li swana ni za talusize mupolofita Jeremia ya na pilile mwa miteñi yeo. Ka mutala, ha lu nyakisiseñi mañolo a mabeli a bonisa ku nepahala kwa litaba za Bibele ze talusa miinelo ye ne li teñi ka nako ye t’ata yeo.

Kwa Jeremia 34:7, mupolofita u talusa za “nako ye limpi za mulena wa Babilona ne li lwanisa Jerusalema, ni minzi kamukana ya Juda ye ne sa siyezi, ni minzi ya Lakishi, ni Azeka; kakuli ne li yona ye ne siyezi kwa minzi ya Juda ye mwa makwakwa.” Ku bonahala kuli muñoli wa Mañolo a Lakishi u talusa likezahalo ze swana. U li: “Lu sweli lwa bona lisupo za mulilo mwa Lakishi . . . , kono ha lu koni ku bona Azeqah.” Licaziba ba bañata ba lumela kuli taba yeo i bonisa kuli Azeqah kamba Azeka ne i tuzwi ki Mababilona mi Lakishi ne i tuha i tulwa ni yona. Taba ya butokwa mwa taba mo ki ye ama “lisupo za mulilo.” Jeremia 6:1 ni yona i bulela za kuli batu ne ba itusisanga lisupo za mulilo.

Ku kulubelwa kuli Liñolo le liñwi la Lakishi li yemela ze ba bulela bapolofita bo Jeremia ni Ezekiele za kuli mulena wa Juda na kupile Maegepita ku mu tusa ku lwanisa Mababilona. (Jeremia 37:5-8; 46:25, 26; Ezekiele 17:15-17) Liñolo la Lakishi li bala cwana li li: “Mutang’a hao u amuhezi lushango lo lu li: Muzamaisi Konyahu mwan’a Elnatan u ile kwa mboela, kwa Egepita.” Licaziba ba lumela kuli manzwi ao a bonisa kuli mulena wa Juda na lika ku kupa mpi ya Maegepita ku mu tusa.

Mwa mañetana a Lakishi hape ku ñozwi mabizo a sikai a fumaneha mwa buka ya Jeremia. Mabizo ao ki a cwale ka Neria, Jaazania, Gemariya, Elinatani ni Hosea. (Jeremia 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) Kono ha ku zibahali hande nji batu ba ba bulezwi bao ki bona batu ba ba swana ba ba taluswa ni mwa buka ya Jeremia. Niteñi ha ku komokisi mabizo ao ha swana, kakuli esi Jeremia mane na pilile ka nako ye swana yeo.

Nto Ye Swana

Mañetana a Samaria, a Aradi ni a Lakishi a bonisa buniti bwa litaba ze ñata ze bulezwi mwa Bibele. Litaba zeo ki ze cwale ka mabizo, ko li fumaneha libaka, ni litaba za bulapeli ni za naha mwa miteñi yeo. Kono ku na ni nto ye ñwi ya butokwa ye ku ona mañetana ao kaufela.

Mañolo a fumanwi mwa Aradi ni Lakishi a lwezi lipulelo ze cwale ka “Haike Jehova a ku babalele.” Libizo la Mulimu li fumaneha ha 11 mwa mañolo a 7 a kwa Lakishi. Mi mabizo a Siheberu a fumaneha mwa mañetana a malalu ao kaufela a na ni libizo la Jehova le li pumezwi. Mañetana ao a bonisa kuli libizo la Mulimu ne li itusiswanga hahulu ki Maisilaele ba mwa miteñi yani.

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Liñetana le ne li pumbuzwi mwa matota a Aradi fo ne ku na ni lushango lo lu ñolezwi Elyashib

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Siswaniso se si fa likepe 14]

Liñolo la kwa Lakishi le li bonisa libizo la Mulimu

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Photograph taken by courtesy of the British Museum