Mu Bulelele Banabahabo Mina Niti
Mu Bulelele Banabahabo Mina Niti
“Cwale mu tobohe bupumi, mi mutu ni mutu a bulelele wahabo niti.” —MAEF. 4:25.
1, 2. Batu ba bañata ba nga cwañi niti?
NITI ki taba ye tahisize kañi ye tuna mwahalaa batu ka lilimo-limo. Mwa lilimo za ma-500 B.C.E., muloki wa Mugerike ya bizwa Alcaeus naa kile a bulela kuli: “Niti i mwa veine.” Foo na talusa kuli niti i patululwanga feela mutu ha nwile hahulu, mwendi ka ku buleliswa hahulu ki bucwala. Mwa nako ya naa pila Jesu, Ponse Pilato ya naa li Mubusisi wa Roma ni yena naa bonisize kuli naa sa utwisisi niti ha naa buzize Jesu ka ku honona kuli: “Niti kiñi?”—Joa. 18:38.
2 Mibonelo ye shutana-shutana ka za niti i atile kacenu. Batu ba bañata ba bulelanga kuli niti i na ni litaluso ze shutana-shutana kamba kuli batu kamita ha ba bulelangi niti luli. Ba bañwi ba bulelanga feela niti ha ba bona kuli ku eza cwalo ku ka ba tusa kamba ku bunolo. Buka ye ñwi (The Importance of Lying) ne i ize: “Ku sepahala ki ko kunde, kono ha ku tusi hahulu mwa bupilo. Kuli mutu a kone ku pila, ha ku na mwa kona ku ezeza konji feela ku puma.”
3. Ki kabakalañi ha ku konwa ku bulelwa kuli Jesu naa tomile mutala o munde hahulu wa ku bulela niti?
3 Kono balutiwa ba Kreste bona ba na ni mubonelo o shutana. Jesu naa sa ngi niti ka mo i ngezwi ki batu ba bañata. Naa bulelanga niti kamita. Nihaiba lila za hae ne li ize: “Muluti, lwa ziba kuli u na ni niti, ni kuli nzila ya Mulimu u i luta ka ku ya ka niti ya yona.” (Mat. 22:16) Bakreste ba niti kacenu ni bona ba likanyisa mutala wa Jesu. Ha ba zina-zinangi ku bulela niti. Ba lumelelana ka pilu kaufela ni muapositola Paulusi ya naa elelize balumeli ba bañwi kuli: “Cwale mu tobohe bupumi, mi mutu ni mutu a bulelele wahabo niti.” (Maef. 4:25) Ha lu nyakisiseñi litaba ze talu ka za manzwi ao a na bulezi Paulusi. Pili lu ka nyakisisa taba ya kuli banabahabo luna ki bomañi? Ku zwafo lu ka nyakisisa taba ya kuli ku bulela niti ku talusañi? Mi kihona lu ka nyakisisa mo lu kona ku sebeliseza kelezo yeo mwa bupilo bwa luna bwa ka zazi ni zazi.
Banabahabo Luna ki Bomañi?
4. Jesu ka ku sa swana ni bazamaisi ba Majuda ba mwa miteñi ya hae, na bonisize cwañi mubonelo wa Jehova wa ba ba swanela ku ba banabahabo luna?
4 Jesu ha na sa li fa lifasi, bazamaisi ba bañwi ba Majuda ne ba lutanga kuli ki Majuda feela kamba balikani feela ba bona ba ne ba kona ku bulelwa kuli ki ‘bahabo bona.’ Kono Jesu na likanyisize butu bwa Ndataahe ka ku petahala. (Joa. 14:9) Mi na lutile balutiwa ba hae kuli Mulimu ha na ketululo ya mushobo kamba mubala. (Joa. 4:5-26) Ku zwafo, moya o kenile ne u patululezi muapositola Pitrosi kuli “Mulimu haa yi ka ku keta batu; kono mwa sicaba ni sicaba, ya mu saba mi a eza se si lukile, u lumelelwa ki Yena.” (Lik. 10:28, 34, 35) Kacwalo, lu swanela ku nga batu kaufela kuli ki banabahabo luna mi lu swanela ku bonisa lilato nihaiba ku ba ba ikeza lila ku luna.—Mat. 5:43-45.
5. Ku bulelela banabahabo luna niti ku talusañi?
5 Kono cwale Paulusi na talusañi ha na bulezi kuli lu swanela ku bulelela banabahabo luna niti? Ku bulela niti ku ama ku bulela litaba ka busepahali, ku si na ku puma. Bakreste ba niti ha ba kopamisangi litaba kuli ba pume ba bañwi. Bona ba ‘toile bumaswe’ mi ‘ba kumalezi bunde.’ (Maro. 12:9) Ka ku likanyisa “Mulimu wa niti,” lu lukela ku bulelanga niti ni ku bulelanga ka ku sa kekuluha ka linako kaufela. (Samu 15:1, 2; 31:5) Ka ku keta manzwi ka tokomelo, nihaiba miinelo ye utwisa maswabi ya kona ku tatululwa ka maseme ku si na ku itusisa buhata.—Mu bale Makolose 3:9, 10.
6, 7. (a) Kana ku bulela niti ku talusa kuli lu swanela ku talusa litaba kaufela ku mañi ni mañi ya buza puzo? Mu taluse. (b) Ki bomañi bo lu swanela ku sepa ili bo lu kona ku bulelela niti?
6 Kana ku bulelela ba bañwi niti ku talusa kuli lu swanela ku patulula litaba kaufela ku mañi ni mañi ya buza puzo? Batili, ha ku talusi cwalo. Ha naa li fa lifasi, Jesu na bonisize kuli batu ba bañwi ha ba swaneli ku fiwanga likalabo ze nongile kamba ku bulelelwa litaba ze ñwi. Ba bahulu ba bulapeli ba baipi ha ne ba mu buzize kuli na eza limakazo ka maata mañi, Jesu na ize: “Ni na, ni ka mi buza se siñwi, mu ni alabe mwateñi; fohe ni ka mi taluseza mata a ni eza zeo ka ona.” Bañoli ni baana-bahulu ha ne ba si ka mu alaba, Jesu na ize ku bona: “Ni na, ha ni na ku mi bulelela mata e ni eza zeo ka ona.” (Mare. 11:27-33) Jesu na si ka ikutwa ku tameha ku alaba puzo ya bona bakeñisa kuli ne ba na ni moya wa bupumi ni wa kutokwa tumelo. (Mat. 12:10-13; 23:27, 28) Ka nzila ye swana kacenu, batu ba Jehova ba swanela ku tokomela bakwenuheli ni batu ba bañwi ba ba maswe ba ba itusisa bupumi ka milelo ya buitati.—Mat. 10:16; Maef. 4:14.
7 Paulusi ni yena na bonisize kuli batu ba bañwi ha ba swanelwi ku talusezwa litaba kaufela. Na bulezi kuli ‘babuabui ni ba ba ikenya mwa litaba za ba bañwi’ ba “bulela ze sa swaneli.” (1 Tim. 5:13) Kaniti, ba ba ikenya mwa litaba za ba bañwi kamba ba ba sa koni ku buluka likunutu ba kana ba fumana kuli ba bañwi ba zina-zina ku ba taluseza litaba ze ñwi. Kacwalo neikaba hande ku utwa kelezo ya na file Paulusi ka ketelelo ya moya wa Mulimu, ye li: “Mu like ka tata ku pila ka kozo, ku mamela ze li za mina.” (1 Bates. 4:11, Bibele ye Kenile, hatiso ya 1984) Kono ka linako ze ñwi, maeluda ba puteho ba kana ba tokwa ku buza litaba za luna kuli ba kone ku peta buikalabelo bwa bona. Ha lu buziwa ki bona, neikaba hande ha ne lu ka bulela niti mi ku eza cwalo kwa tusa.—1 Pit. 5:2.
Mu Bulelange Niti Mwa Lubasi
8. Ku bulela niti ku tusa cwañi lubasi ku swalisana hande?
8 Kamita lu swalisananga hahulu ni lubasi lwa luna. Kuli lu tiise swalisano yeo, ki kwa butokwa kuli lu bulelange niti. Hañata, matata ni ku sa utwana li kona ku kusufazwa kamba mane ku tibelwa ka ku ambolisana hande ka busepahali, ka ku sa pata-pata, ni ka sishemo. Ka mutala, ha lu fosize, kana lwa zina-zinanga ku itumelela mafosisa a luna ku muunaa luna kamba ku musalaa luna, kwa bana ba luna, kamba ku bahabo luna? Ku kupa swalelo ha buniti ku lu tusa ku pilisana hande ka kozo ni ka buñwi mwa lubasi.—Mu bale 1 Pitrosi 3:8-10.
9. Ki kabakalañi ku bulela niti ha ku sa swanelwi ku ezwa ka ngambu kamba ka kutokwa maseme?
9 Ku bulela niti ha ku talusi ku bulelela ba bañwi ngambu, ku si na maseme. Mutu ha bulela ka kutokwa maseme, batu ha ba na ku itebuha lika za bulela. Paulusi na bulezi kuli: “Ze baba kaufela, ni ku nyema, ni buhali, ni komano, ni matapa, ni lunya kaufela li zwiswe ku mina; mu ezane ka musa, mu utwelane butuku, mu swalelane, sina Mulimu ni Yena haa mi swalezi ka Kreste.” (Maef. 4:31, 32) Ha lu bulela ka musa ni ka likute, ba bañwi ba ka teeleza ze lu bulela mi lu bonisa kuli lwa ba kuteka.—Mat. 23:12.
Mu Bulelange Niti Mwa Litaba za Puteho
10. Maeluda ba Sikreste ba kona ku itutañi kwa mutala o munde wa Jesu wa ku bulela niti?
10 Jesu na bulelanga ni balutiwa ba hae ka nzila ye nde, ya ku sa kekuluha. Kamita na fanga likelezo za hae ka lilato, kono na sa bulelangi ka ku kekuluha kuli a tabise batu. (Joa. 15:9-12) Ka mutala, baapositola ba hae ha ne ba kananisani fa taba ya ku ziba kuli yo mutuna ku bona ki mañi, Jesu ka bundume kono ili ka pilu-telele na ba elelize ku ba ni buikokobezo. (Mare. 9:33-37; Luka 9:46-48; 22:24-27; Joa. 13:14) Ka nzila ye swana, maeluda ba Sikreste kacenu ba swanela ku kumalela ku ze lukile, kono ha ba swaneli ku hatelela mutapi wa Mulimu. (Mare. 10:42-44) Ba swanela ku likanyisa Kreste ka ku ‘eza ba bañwi ka musa’ ni ka ku ba ‘utwela butuku.’
11. Lilato la luna la ku lata mizwale li ka lu susueza ku itusisa cwañi lilimi la luna?
11 Ka ku bulelela mizwale ba luna niti kono isi ka ku bulela hahulu ngambu, lwa kona ku bulela maikuto a luna ku si na ku foseza ba bañwi. Kaniti ne lu si ke lwa tabela kuli lilimi la luna li swane inge “mbeli ye lozizwe,” ka ku itusisa lona kwa ku tunka ba bañwi kwa lipilu ka lipulelo za kashwau. (Samu 52:2; Liprov. 12:18) Haiba lwa lata mizwale ba luna, lu ka ‘sabisa lilimi la luna kwa bumaswe, ni mulomo wa luna kwa ku bulela buhata.’ (Samu 34:13) Ka ku eza cwalo, lu ka tahisa tumbo ku Mulimu ni ku pilisana ka buñwi ni ba bañwi mwa puteho.
12. Ki buhata bo bu cwañi bo bu swanela ku talimwa ki katengo ka buatuli? Mu taluse.
12 Maeluda ba sebezanga ka taata ku sileleza puteho ku ba ba bulela mashano. (Mu bale Jakobo 3:14-16.) Batu ba ba cwalo ba bulelanga buhata kuli ba sinye mabizo a ba bañwi; mulelo wa bona ki ku nyandisa ba bañwi ka nzila ye ñwi kamba ku ba kenya mwa butata bo buñwi. Batu ba ba cwalo ha ba bulelangi feela litaba ze nyinyani za buhata kamba ku shangela feela kwa litaba. Ki niti kuli ku bulela buhata, ibe bo bunyinyani kamba bo butuna, ha ku si ka luka, kono haki litaba kaufela za buhata ze swanela ku talimwa ki katengo ka buatuli. Kacwalo maeluda ha ba talima taba ya mutu ya bulezi litaba za buhata, ba swanela ku ba ni tokomelo ni temuho kuli ba ikolwisise kuli mutu yo luli u na ni mukwa wa ku bulelanga litaba za buhata, za ku sinya mabizo a ba bañwi mi u tokwa ku atulwa ki katengo ka buatuli. Hakusicwalo, mutu ya cwalo mwendi u tokwa feela ku fiwa ka lilato kalimelo ye tiile ye tomile fa Mañolo.
Mu Bulelange Niti Mwa Litaba za Lipisinisi
13, 14. (a) Batu ba bañwi ba bonisanga ku sa sepahala kwa bazamaisi ba bona ka linzila lifi? (b) Ki bufi bunde bo bu kona ku zwa mwa ku sepahala kwa musebezi?
13 Lu pila mwa lifasi mo ku atile hahulu ku sa sepahala, kacwalo ku kona ku ba taata ku sepahala kwa bazamaisi ba luna kwa musebezi. Ha ba bata musebezi, ba bañata ba bulelanga buhata. Ka mutala, ba kana ba puma kuli ba ziba hande musebezi o muñwi kamba kuli ba itutile hahulu ilikuli ba fiwe musebezi wa pene ye tuna. Ku zwafo babeleki ba bañata ba ezanga lika za ka butu ka nako ya musebezi, nihaikaba kuli kampani i na ni mulao o hanisa ku eza cwalo. Ka nako ya musebezi, ba kana ba ipalela libuka li sili, ku lizeza batu mawaile, ku luma tushango, kamba ku alunguta fa Intaneti.
14 Bakreste ba niti ba ikutwa kuli ba na ni tamo ya ku sepahala ni ku bulela niti. (Mu bale Liproverbia 6:16-19.) Paulusi na bulezi kuli: “Mwa lika kaufela lu lata ku eza se si lukela,” kamba se si sepahala. (Maheb. 13:18) Kacwalo, Bakreste ba ikutwa kuli bakeñisa kuli ba ka hola lituwelo ze kwanile, ba swanela ku beleka ka taata ka zazi. (Maef. 6:5-8) Ku beleka ka taata hape ku kona ku tahisa tumbo ku Ndataa luna wa kwa lihalimu. (1 Pit. 2:12) Ka mutala, muzwale ya bizwa Roberto wa kwa Spain na babalizwe ki muzamaisi wa hae bakeñisa kuli naa sepahala ni ku beleka ka taata. Mi bakeñisa libubo le linde la bo Roberto, kampani ya bona ya kenya musebezi Lipaki ba bañwi. Lipaki bao ni bona ba fumaneha ku ba babeleki ba bande hahulu. Mwahalaa lilimo, bo Roberto ba fumanezi misebezi mizwale ba ba kolobelizwe ba 23 ni baituti ba Bibele ba 8.
15. Mukreste ya na ni pisinisi u swanela ku bonisa busepahali ka linzila lifi?
15 Haiba lu na ni pisinisi, kana lwa sepahala mwa pisinisi ya luna, kamba kana ka linako ze ñwi ha lu bulelangi niti? Mukreste ya na ni pisinisi ha swaneli ku lekisa kamba ku eza nto ye si ka luka kuli a fumane mali ka bunolo; mi hape ha swaneli ku fa kamba ku amuhela likweta. Mo lu latela kuli batu ba lu ezeze, lu ba eze cwalo ni luna.—Liprov. 11:1; Luka 6:31.
Mu Bulelange Niti Kwa Makwambuyu ba Muuso
16. Bakreste ba kutisezañi (a) makwambuyu ba muuso? (b) Jehova?
16 Jesu na bulezi kuli: “Mu kutiseze Sesare ze li za Sesare; mi mu kutiseze Mulimu ze li za Mulimu.” (Mat. 22:21) Ki lifi lika ze lu swanela ku ‘kutiseza’ Sesare, bona makwambuyu ba muuso? Jesu ha na bulela manzwi ao, taba luli ya na bulela ne li ya ku lifa mitelo. Kacwalo kuli Bakreste ba be ni lizwalo le li kenile fapilaa Mulimu ni batu, ba swanela ku utwa milao ya naha, ye kopanyeleza cwalo ni milao ya ku lifa mitelo. (Maro. 13:5, 6) Kono lwa ziba kuli Jehova ki yena Muambakani ya Pahami, mi ki yena Mulimu a nosi wa niti, ye lu lata ka pilu ya luna kaufela, ka moyo wa luna kaufela, ka kutwisiso ya luna kaufela, ni ka maata a luna kaufela. (Mare. 12:30; Sin. 4:11) Kabakaleo lu kutiseza Jehova Mulimu ze li za hae ku si na ñoñoleho ni ye kana.—Mu bale Samu 86:11, 12.
17. Batu ba Jehova ba nga cwañi taba ya ku amuhela lituso kwa muuso?
17 Linaha ze ñata li fanga lituso ku ba ba mwa butokwi. Ha ku si ka fosahala ku Mukreste ku amuhela lituso ze cwalo—ha ibile feela u mwa butokwi. Ku bulela niti ku ka lu tusa ku sa bulelela makwambuyu ba muuso litaba za buhata ka mulelo wa ku bata ku amuhela lituso ze fiwa kwa nyangela.
Bunde bo bu Zwa Mwa ku Bulela Niti
18-20. Ki bufi bunde bo bu zwa mwa ku bulelela batu niti?
18 Ku na ni lika ze nde ze zwanga mwa ku bulela niti. Lu banga ni lizwalo le li lukuluhile, le li lu tahisezanga mwangalwa. (Liprov. 14:30; Mafil. 4:6, 7) Ku ba ni lizwalo le li kenile ku butokwa hahulu ku Mulimu. Mi hape ha lu sepahala mwa linto kaufela, ha lu na ku ikalelwa ku swalwa kamba ku shongololwa ki ba bañwi.—1 Tim. 5:24.
19 Ha mu nyakisise bunde bo buñwi. Paulusi na ize: “Mwa litaba kaufela lu ipaka kuli ki luna batanga ba Mulimu, . . . ka Linzwi la niti.” (2 Makor. 6:4, 7) Mutala wa Paki yo muñwi ya pila kwa Britain u paka hande taba yeo. Na fundota mota ya hae ku mutu yo muñwi mi a bulela lika kaufela ze nde ka za mota ya hae hamohocwalo ni matata a yona kaufela, mane nihaiba matata a na sa bonahali. Muleki ha sa likile mota yeo ka ku i matisa, a buza muzwale yo haiba ki yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Ki kabakalañi muleki yo ha naa ikutwile cwalo? Muleki yo na lemuhile busepahali bwa muzwale yo ni bukeni bwa hae. Ze ne ba ambozi hamulaho ne li konisize muzwale yo ku fa bupaki bo bunde ku muleki yo.
20 Kana ni luna lu tahisanga tumbo kwa libizo la Mubupi wa luna ka busepahali bwa luna? Paulusi na ize: “Lu tuhezi linto ze patwa, ili ze swabisa; ha lu zamayi ka mano a maswe.” (2 Makor. 4:2) Kacwalo, ha lu likeñi ka taata ku bulelela banabahabo luna niti. Haiba lu eza cwalo, lu ka tahisa tumbo ku Ndataa luna wa kwa lihalimu ni kwa batu ba hae.
Mu Kona ku Alaba Cwañi?
• Banabahabo luna ki bomañi?
• Ku bulelela banabahabo luna niti ku talusañi?
• Ku bulela niti ku kona ku tahisa cwañi tumbo ku Mulimu?
• Ki bufi bunde bo bu zwanga mwa ku bulela niti?
[Lipuzo za Tuto]
[Siswaniso se si fa likepe 17]
Kana mwa itumelelanga mafosisa nihaiba a manyinyani?
[Siswaniso se si fa likepe 18]
Kana mwa bulelanga niti ha mu bata musebezi?