Ne ni Kalile ku ‘Hupula Mubupi wa ka’ Lilimo ze 90 ze Felile

KA MO LI KANDEKEZWI KI BO EDWIN RIDGWELL

KA LA November 11, 1918, bana ba sikolo kaufela fa sikolo sa luna ne ba kopanyizwe ka sipundumukela kuli ba eze mukiti wa ku tabela ku fela kwa Ndwa ye Tuna, ye ne tilo bizwa hasamulaho kuli Ndwa ya Lifasi ya Pili. Ka nako yeo ne ni na ni feela lilimo ze ketalizoho mi ne ni si ka utwisisa luli ze ne ezahala. Niteñi, ne ni ziba ku zwelela ku ze ne ba ni lutile bashemi ba ka kuli ne ni sa swaneli ku abana mwa mukiti wo. Na lapela ku Mulimu, kono eshe na tunkeha kwa pilu mi na kalisa ku lila. Niteñi ne ni si ka abana mwa mukiti wo. Fo kona fo ne ni kalezi ku ‘hupula Mubupi wa ka.’—Muek. 12:1.

Likwelinyana pili kezahalo yeo i si ka ba teñi, lubasi lwa luna ne lu tutile ni ku to pila bukaufi ni tolopo ya Glasgow mwa Scotland. Ka nako ye bato swana yeo, bondate ne ba fumanehile kwa ngambolo ye li “Millions Now Living Will Never Die” (Bolule-lule ba ba Pila Cwale ha ba na ku Shwa ni Kamuta). Ngambolo yeo ne i cincize bupilo bwa bona. Bondate ni boma ne ba kalisize ku ituta Bibele mi ne ba ambolanga hañata ka za Mubuso wa Mulimu ni limbuyoti ze u ka tahisa. Ni itumela ku Mulimu kuli ku zwa ka yona nako yeo bashemi ba ka ne ba ni lutile ku lata Mulimu ni ku mu sepa.—Liprov. 22:6.

Ku Kalisa Bupaina

Ha ne ni kwanisize lilimo ze 15, ne ni swanela ku ya kwa sikolo se si pahami kono ne ni lakaza hahulu ku ba paina. Niteñi bondate ne ba ikutwile kuli ne ni sa li mwanana, mi kacwalo na sebeza mwa ofisi ye ñwi ka nakonyana. Kono takazo ya ka ya ku sebeleza Jehova sina paina ne li ye tuna hahulu. Kacwalo na ñolela liñolo bo J. F. Rutherford, ba ne ba okamela musebezi wa ku kutaza mwa lifasi kaufela ka nako yeo. Na ba buza ze ne ba nahana ka za milelo ya ka. Muzwale Rutherford a ni alaba a li: “Haiba se u beleka, u zibe u hulile mi wa kona ku kena mwa sebelezo ya Mulena. . . . Ni kolwa kuli Mulena u ka ku fuyola haiba u itiisa ku mu sebeleza ka busepahali.” Liñolo leo, le ne li ñozwi ka la March 10, 1928, ne li susuelize lubasi lwa luna. Ku si ka fita nako, na ni bondate ni boma ni kaizelaa ka lwa kala ku sebeza sina mapaina.

Ka 1931 kwa mukopano o no bezi mwa London, Muzwale Rutherford a fa zibiso ya kuli ne ku tokwahala baitateli ba ku yo kutaleza taba ye nde kwa linaha li sili. Na itakaleza mi na lumiwa ni bo Andrew Jack kwa Kaunas, o no li muleneñi o mutuna wa naha ya Lithuania ka nako yeo. Ne ni na ni lilimo ze 18.

Ku Kutaza Taba ya Mubuso Mwa Naha I Sili

Ka nako yeo, Lithuania ne li naha ye shebile ya balimi, mi ku kutaleza mwa libaka za matakanyani ne ku kataza. Malobalo naa sa fumanehangi ka bunolo, mi ha lu na ku libala libaka ze ñwi mo lu kile lwa lobala. Ka mutala, busihu bo buñwi, na ni bo Andrew ne lu palezwi ku lobala hande. Ha ne lu tukisize lampi, lwa fumana kuli fa mumbeta kaufela ku tezi matambani. Mi ne  lu lumilwe maswe! Zazi ni zazi kakusasana sunda mukatumbi, ne ni yemanga mwa mezi a bata mwa nuka bakeñisa butuku bwa ku lumiwa ki matambani. Kono ne lu zwezipili ni bukombwa bwa luna. Hamulaho wa nakonyana feela, butata bo bwa fela ha ne lu kopani ni mutangana yo muñwi ni musalaa hae ba ne ba amuhezi niti ya Bibele. Ba lu kupa ku tutela mwa ndu ya bona. Ndu yeo ne li ye nyinyani kono ne i kenile. Ne lu tabile hahulu ku lobalanga fafasi, mi ne li ku yoyelwa ko kutuna luli!

Naha ya Lithuania ka nako yeo ne i busiwa ki ba bahulu ba bulapeli ba Roma Katolika ni ba Russian Orthodox. Ki bafumi feela ba ne ba kona ku leka Bibele. Mulelo wa luna ne li ku kutaza mwa libaka ze ñata ni ku fa batu lihatiso ze ñata ze tomile fa Bibele. Pili ne lu batanga malobalo mwa tolopo. Ku zwafo, ne lu yo kalelanga ku kutaza mwa libaka za kwahule, kihona lu to kutaleza kapili-pili mwa tolopo mo lu fitezi. Ka nzila yeo, ne lu konanga ku feza musebezi wa luna pili baprisita ba mwa tolopo ba si ka tahisa kale mufilifili.

Ku Tahisa Siyongili ni ku Zibahala kwa Batu

Ka 1934, bo Andrew ba memiwa ku yo belekela kwa ofisi ya mutai kwa Kaunas, mi na kala ku beleka ni bo John Sempey. Ne lu ipumani mwa miinelo ye miñwi ye lu sa koni ku libala. Zazi le liñwi ne ni ile ku yo potela caziba yo muñwi wa mulao mwa toloponyana ye ñwi. Caziba yo a nyema, mi a nga tobolo mwa kabati ya hae, ni ku ni laela kuli ni funduke. Na lapela mwa pilu mi na hupula kelezo ya mwa Bibele ye li: “Kalabo ye bunolo i kuyula buhali.” (Liprov. 15:1) Kacwalo na mu bulelela kuli: “Ni tile ku wena sina mulikani ya ku tiseza taba ye nde, mi ni itumezi kuli ha u si ka ni kunupa.” Muuna yo a palelwa ku ni kunupa mi ka maseme na zwa mwa ofisi ya hae ngombemongo.

Ha ni kopana ni bo John zazi le li swana leo, ba ni kandekela kuli ni bona ne ba kopani ni butata. Ba ni kandekela kuli ne ba isizwe kwa mapokola kakuli ne ba tamelelizwe kuli ne ba uzwize mali a musali yo muñwi ye ne ba kopani ni yena. Ha ba fita kwa mapokola, bo John ba tubuliswa ni ku seciwa kai ni kai. Kono mapokola ba palelwa ku fumana mali ao. Hamulaho ba fumana lisholi ya na uzwize mali ao.

Likezahalo ze peli zeo ne li tahisize siyongili mwa toloponyana ye ne kuzize yeo mi kacwalo bupaki ne bu filwe ka nzila yeo.

Ku Eza Musebezi ka ku Ipata

Musebezi o lubeta ne li wa ku isa lihatiso mwa naha ye li mabapa ya Latvia, mo ne u kwalilwe musebezi wa luna. Hañwi ka kweli ni kweli, ne lu yanga mwa Latvia ka sitima se ne si zamaya busihu. Ka linako ze ñwi, ha se lu siile lihatiso mwa Latvia, ne lu zwelangapili ku ya kwa Estonia ku yo nga lihatiso li sili ni ku to li siya mwa Latvia.

Nako ye ñwi, mupolisa wa fa museto na zibisizwe ka za musebezi wa luna mi a lu laela kuli lu tuluke mwa sitima ni ku isa lihatiso ku muzamaisi wa hae. Na ni bo John lwa lapela ku Jehova ku kupa tuso. Ka ku komokisa, mupolisa yo na si ka taluseza muzamaisi wa hae lika ze ne lu  shimbile kono a mu taluseza feela kuli: “Baana ba, ba shimbile lika ze ñwi.” Mi na zibisa muzamaisi yo kuli ne ni shimbile libuka ze kona ku tusa batu mwa likolo ku utwisisa taluso ya lika ze ezahala mwa lifasi la luna le li tezi matata. Muzamaisi yo a lu lumeleza ku ya mi lwa fitisa hande lihatiso zeo ku si na butata ni bo bukana.

Lipuso za linaha za Lithuania, Latvia, ni Estonia ha ne li nze li totobela, mifumbo ya ku lwanisa Lipaki ya ekezeha, mi musebezi wa luna wa ku kutaza wa kwaliwa ni mwa naha ya Lithuania. Bo Andrew ni bo John ba tunulwa mwa naha, mi bakeñisa kuli Ndwa ya Lifasi ya Bubeli ne i tuha i tumbuka, batu kaufela ba ne ba zwa kwa Britain ba kupiwa ku zwa mwa naha. Kacwalo ni na na funduka ni si na tabo.

Buikalabelo ni Limbuyoti Mwa Northern Ireland

Ka nako yeo, bashemi ba ka ne se ba tutezi kwa Northern Ireland, mi ka 1937, na yo pila ni bona. Lihatiso za luna ne li sa lumelezwi mwa Northern Ireland bakeñisa kuli batu ne ba ikalezwi ndwa, kono ne lu zwezipili ku kutaza ka nako kaufela ya ndwa. Hamulaho wa Ndwa ya Lifasi ya Bubeli, lwa kala ku eza musebezi wa luna hape ku si na ku kwalelwa. Bo Harold King, ba ne ba li mapaina ba ba yeziseli ili ba ne ba ile hasamulaho ku yo sebeleza kwa China sina mulumiwa, ki bona ba ne ba onga-onga musebezi wa ku fanga lingambolo fa mapatelo. Zazi le liñwi ne ba ize: “La Mukibelo ki na ya ka fa ngambolo ya pili.” Ba ni talima mi ba li, “Sunda ye taha la Mukibelo ki wena ya ka fa ngambolo.” Ne ni komokile hahulu.

Ni sa hupula hande ngambolo ya pili ye ne ni file. Ne ku tile batu ba ba mianda-nda. Ne ni i file inge ni yemi fa mbokisi ku si na lipangaliko ze hulisa mulumo. Ha se ni file ngambolo, muuna yo muñwi a ni atumela, a ni swala mwa lizoho, mi a ni taluseza kuli libizo la hae ki Bill Smith. A ni taluseza kuli ha na boni batu ba ba kubukani, a yema kuli a bone ze ne ezahala. Ne lu tilo ziba hasamulaho kuli bo Bill ne ba kile ba  ambola ni bondate kono ne ba palezwi ku bonana hape kakuli bondate ni boma ne ba tutezi kwa Dublin ku yo ezeza teñi bupaina. Na kala ku ituta ni bo Bill Smith. Hasamulaho, ba 9 mwa lubasi lwa bo Bill ba fita fa ku ba batanga ba Jehova.

Hamulaho, ne ni ile ku yo kutaza fa lapa le liñwi bukaufi ni tolopo ya Belfast, mi na yo kopana ni musali cwana wa kwa Russia ya na izo pila mwa Lithuania. Ha ne ni mu bonisize lihatiso ze ñwi, a supa buka ye ñwi mi a li: “Ye, ni na ni yona. Ne ni i filwe ki bomalume ba ba luta fa yunivesiti mwa Kaunas.” Musali yo a ni bonisa buka ya Creation, ya mwa puo ya si-Polish. Mwahali a buka yeo, ne ku ñozwi lisupo ze ñata-ñata kwa matuko. Musali yo na komokile hahulu ha na zibile kuli ki na ya na kile a fa bomalumahe buka yeo ha ne ni kopani ni bona mwa Kaunas!—Muek. 11:1.

Bo John Sempey ha ne ba utwile kuli ne ni ya kwa Northern Ireland, ba ni kupa ku yo potela munyanaa bona Nellie, kakuli na tabela ku ituta Bibele. Na ni kaizelaa ka Connie lwa zamaisa tuto ya Bibele ku yena. Nellie a eza zwelopili ka bubebe mi a ineela ku Jehova. Hamulaho, na mu bata mi lwa nyalana.

Na ni bo Nellie ne lu sebelize hamoho lilimo ze 56 inze lu belekela Jehova mi ne lu bile ni tohonolo ya ku tusa batu ba ba fitelela 100 ku ziba niti ya mwa Bibele. Ne lu na ni sepo ya ku pila hamoho, ku punyuha Armagedoni ni ku kena mwa lifasi le linca la Jehova, kono eshe lifu la ni byangula bo Nellie ka 1998. Yeo ne li sinyehelo ye tuna ku na—ki o muñwi wa miliko ye mituna ka ku fitisisa ye ni talimani ni yona mwa bupilo.

Ku Kutela Kwa Lithuania, Latvia, ni Estonia

Nako ye bato ba silimo hamulaho wa lifu la bo Nellie, na amuhela mbuyoti ye komokisa. Ne ni kupilwe ku yo pota kwa ofisi ya mutai ya mwa Tallinn, kwa Estonia. Liñolo le ne li zwa kwa mizwale ba mwa Estonia ne li ize: “Kwa mizwale ba lishumi ba ne ba lumezwi kwa linaha za kwanu mwa lilimo za ma 1920 ni ma 1930, ki mina feela ba ba sa pila.” Liñolo leo hape ne li bulezi kuli mutai ne u sweli ku ñola za mo u ezelizwe musebezi mwa Estonia, Latvia, ni Lithuania, mi la ekeza ku bulela kuli: “Kana mwa kona ku taha?”

Ne ni tabile hahulu ku kandeka misebezi ye ne lu petile ni balikani ba ka mwa lilimo zeo! Mwa Latvia, ne ni konile ku bonisa mizwale muyaho o no itusisizwe sina ofisi ya mutai ni sibaka sa mwa situwa mo ne lu patanga lihatiso za luna, ili se ne si si ka fumanwa ki mapokola. Mwa Lithuania ne ni isizwe kwa toloponyana ye bizwa Šiauliai, ili ko ne ni ezelize bupaina. Kwa mukopano o no beezi teñi koo, muzwale yo muñwi na ni taluselize kuli: “Lilimo-limo kwamulaho, na ni boma ne lu lekile ndu mwa tolopo ye. Ha ne lu kenisa muzuzu wa fahalimu, na fumana buka ya The Divine Plan of the Ages ni ya The Harp of God. Ha ne ni balile libuka zeo, na lemuha kuli ni fumani niti. Ni nahana kuli ki mina ba ne ba siile libuka zeo mwa ndu lilimo-limo kwamulaho!”

Hape ne ni fumanehile kwa mukopano wa mupotoloho o no bezi mwa tolopo mo ne ni ezelize bupaina. Ne se ku fitile lilimo ze 65 ku zwa fo ne ni fumanehezi kwa mukopano mwa tolopo yeo. Ka nako yeo, ba ne ba fumanehile kwa mukopano ne li ba 35. Mi cwale ne ni nyakalalile hahulu ku bona baputehi ba ba fitelela 1,500! Jehova ka niti u fuyauzi musebezi!

‘Jehova ha si ka ni Tuhela’

Cwanoñu fa ni amuhezi mbuyoti ye ne ni si ka libelela, kaizeli yo munde ya bizwa Bee ha na lumezi ku ba musalaa ka. Ne lu nyalani ka November 2006.

Ni sepisa mukulwani ufi kamba ufi ya bata za ku eza mwa bupilo kuli ku na ni butali mwa ku mamela manzwi a mwa Bibele a li: “U hupule Mubupi wa hao mwa mazazi a bucaha bwa hao.” Na nyakalala cwale, sina mwa na nyakalalezi walisamu, ya na ize: “Mulimu, ki Wena ya ni lutile ku zwa kwa bwanana bwa ka, mi ku fitela cwale, ni talusize misebezi ya hao ye komokisa. Cwale niha ni ka supala, mi toho i ize pululu, Mulimu u si ke wa ni tuhela; kuli ni zibe ku bulelela lusika lo lu taha mata a hao, ni taluseze ba ba ka pepwa bulena bwa hao.”—Samu 71:17, 18.

[Mapa ye fa likepe 25]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

Musebezi o lubeta ne li wa ku isa lihatiso mwa Latvia

ESTONIA

TALLINN

Gulf of Riga

LATVIA

RIGA

LITHUANIA

VILNIUS

Kaunas

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Ne ni kalile ku sebeza sina paina inze ni na ni lilimo ze 15 mwa Scotland

[Siswaniso se si fa likepe 26]

Na ni bo Nellie fa sinawenga sa luna ka 1942