Sepo ya Bupilo bo bu sa Feli Bwa fa Lifasi ya Patululwa
Sepo ya Bupilo bo bu sa Feli Bwa fa Lifasi ya Patululwa
“Wena Daniele, u pate litaba zeo . . . ku isa mane fa nako ya maungulo. Ba bañata ba ka be ba matela kafa ni kafa, mi zibo i ka ekezeha.”—DAN. 12:4.
1, 2. Ki lipuzo mañi ze ka nyakisiswa mwa taba ye?
BATU ba ba eza lule-lule kacenu ba utwisisa hande saa bulela Mañolo ka za sepo ya ku pila ku ya ku ile mwa Paradaisi fa lifasi. (Sin. 7:9, 17) Kwa makalelo a ku ba teñi kwa batu, Mulimu naa patuluzi kuli mutu naa bupilwe kuli a pile ku ya ku ile, isi ku pila feela lilimo ze nyinyani ni ku shwa.—Gen. 1:26-28.
2 Kalulo ya sepo ya Maisilaele ki taba ya kuli batu ba ka peteha sina mwa naa inezi Adama. Mañolo A Sigerike A Sikreste a talusa mukwa wo Mulimu a ka konisa ka ona batu ku ba ni bupilo bo bu sa feli mwa Paradaisi fa lifasi. Kacwalo ki kabakalañi sepo ya batu ha ne i tokwa ku patululwa? Ne i patuluzwi cwañi ni ku zibahazwa kwa batu ba ba eza lule-lule?
Sepo ya Patiwa
3. Ki kabakalañi ha ku sa komokisi kuli sepo ya batu ya ku pila ku ya ku ile fa lifasi ne i patilwe?
3 Jesu naa polofitile kuli bapolofita ba buhata ne ba ka kopamisa lituto za hae ni kuli batu ba bañata ne ba ka pumiwa. (Mat. 24:11) Muapositola Pitrosi naa lemusize Bakreste kuli: “Baluti ba buhata ba ka bonahala.” (2 Pit. 2:1) Muapositola Paulusi naa bulezi ka za “nako, ye ku yona, batu [ne] ba ka hana tuto ye pilisa; kono kabakala ku baba mwa lizebe [ne] ba ka ikubukanyeza baluti, ka ku ya ka litakazo za bona.” (2 Tim. 4:3, 4) Satani u sweli ku puma batu mi u itusisa Bukreste bwa bukwenuheli ku pata niti ye nde ka za mulelo wa Mulimu o ama batu ni lifasi.—Mu bale 2 Makorinte 4:3, 4.
4. Ki sepo ifi ya batu ye ba hanile baeteleli ba likeleke ba bakwenuheli?
4 Mañolo a talusa kuli Mubuso wa Mulimu ki mulonga wa kwa lihalimu o ka ketula ni ku feza mibuso kaufela ya batu. (Dan. 2:44) Mwa nako ya ka busa Kreste ya lilimo ze sikiti, Satani u ka tamiwa mwa mukoti, bafu ba ka zuswa, mi batu ba ka ba ba ba petehile fa lifasi. (Sin. 20:1-3, 6, 12; 21:1-4) Kono baeteleli ba bakwenuheli ba likeleke ze twi ki za Sikreste ba amuhezi mihupulo i sili. Ka mutala, muñoli wa keleke ya bizwa Origen wa kwa Alexandria, ili ya naa pilile mwa lilimo za ma-200 C.E., naa nyazize batu ba ne ba lumela kuli mwa Lilimo ze Sikiti ku ka ba ni limbuyoti fa lifasi. Buka ya The Catholic Encyclopedia i bulela kuli muluti wa bulapeli bwa Katolika ya bizwa Augustine wa kwa Hippo (354-430 C.E.) “naa yemezi tuto ya kuli ha ku na ku ba ni nako ya lilimo ze sikiti.” *
5, 6. Ki kabakalañi bo Origen ni Augustine ha ne ba lwanisize tuto ya Lilimo ze Sikiti?
5 Ki kabakalañi bo Origen ni Augustine ha ne ba lwanisize tuto ya Lilimo ze Sikiti? Origen naa amuhezi tuto ya Magerike ya ku sa shwa kwa moyo. Muluti wa za bulapeli ya bizwa Werner Jaeger u li, kabakala ku susuezwa ki mihupulo ya Plato ka za moyo, Origen “naa zwakile lituto za Sikreste ni muhupulo wa Plato ka za moyo ni ze ka ezahala ku ona.” Kabakaleo, Origen naa lutile kuli limbuyoti lifi ni lifi ze ka ba teñi mwa Lilimo ze Sikiti ne li sa koni ku ba za fa lifasi kono ne li ka ba za kwa lihalimu.
6 Pili a si ka swalisana kale ni bulapeli bwa Sikreste bwa bukwenuheli inge a na ni lilimo ze 33, Augustine naa yemela mihupulo ya Plato ya mufuta o muñwi ye nee lutilwe ki Plotinus mwa lilimo za ma-200 C.E. Augustine niha naa cincize bulapeli, naa zwezipili ku yemela mihupulo yeo. Buka ya The New Encyclopædia Britannica i li: “Augustine naa petile kalulo ye tuna mwa ku zwakanya lituto za mwa Testamente ye Nca ni lituto za Plato za Sigerike.” Augustine naa talusize kuli Puso ya Lilimo ze Sikiti ye bulezwi mwa Sinulo kauhanyo ya 20 ne i li feela litangu, ka ku ya ka buka ya The Catholic Encyclopedia. Buka yeo i ekeza kuli: “Taluso ye . . . ne i amuhezwi ki baluti ba za bulapeli ba Magerike ni Maroma ba ne ba tile mwamulaho, mi tumelo ya pili ya kuli ku ka ba ni Lilimo ze Sikiti za lifasi ya tuhelwa ku yemelwa.”
7. Ki tuto ifi ya buhata ye fokolisize sepo ya batu ya ku pila ku ya ku ile fa lifasi, mi i fokolisize cwañi sepo yeo?
7 Sepo ya batu ya ku pila ku ya ku ile fa lifasi ne i fokolisizwe ki tuto ye ne i yambile Babilona wa kwakale mi ya hasanywa mwa lifasi kaufela—yona tuto ya kuli mutu u na ni moyo kamba moya o sa shwi, o inanga feela mwa mubili. Likeleke ze twi ki za Sikreste ha ne li amuhezi tuto yeo, baluti ba za bulapeli ba kopamisa Mañolo ka ku tahisa kuli litimana ze bulela ka za sepo ya ku ya kwa lihalimu li bonahale inge ze luta kuli batu kaufela ba bande ba ka ya kwa lihalimu. Ka ku ya ka tuto ye, bupilo bwa mutu fa lifasi ki bwa swalelele—saa pilela fa lifasi kikuli a likiwe nji wa swanela ku pila mwa lihalimu. Nto ye swana ne i ezahezi kwa sepo ya pili ya Majuda ya ku pila ku ya ku ile fa lifasi. Majuda ha ne ba nze ba lumela hanyinyani-hanyinyani tuto ya Sigerike ya kuli mutu u na ni moyo o sa shwi, sepo ya bona ya pili ya ku pila fa lifasi ya fela. Tuto yeo i shutana hahulu ni mo Bibele i taluseza mutu mwa inezi luli! Mutu haki moya. Jehova naa bulelezi mutu wa pili kuli: “U liluli.” (Gen. 3:19) Lifasi ki lona sibaka sa mutu sa ku ya ku ile, isike lihalimu.—Mu bale Samu 104:5; 115:16.
Niti ya Benya Mwa Lififi
8. Licaziba ze ñwi za mwa lilimo za ma-1600 ne li buleziñi ka za sepo ya batu?
8 Nihaike kuli likeleke ze ñata ze ipapata kuli ki za Sikreste li latula sepo ya ku pila ku ya ku ile fa lifasi, Satani naa si ka kona ku pata niti nako kaufela. Halaa lilimo-limo za kwamulaho, babali ba Bibele ba sikai ba ba na ni tokomelo ne ba boni liseli la niti ha ne ba nze ba utwisisa linzila ze ñwi za mo Mulimu a ka tahiseza kuli batu ba be ba ba petehile. (Samu 97:11; Mat. 7:13, 14; 13:37-39) Lilimo za ma-1600 ha li to fitanga, ku tolokwa ni ku hatiswa kwa Bibele ne ku tahisize kuli Mañolo A Kenile a fumanehe hahulu. Ka 1651, caziba yo muñwi naa ñozi kuli bakeñisa kuli ka Adama batu “ne ba latehezwi ki Paradaisi, ni Bupilo Bwa Kamita fa Lifasi,” kacwalo he ka Kreste “batu kaufela ba ka pila fa Lifasi.” (Mu bale 1 Makorinte 15:21, 22.) Yo muñwi wa baloki ba ba tumile mwa linaha mo ku bulelwa Sikuwa, wa libizo la John Milton (1608-1674), naa ñozi buka ya Paradise Lost (Paradaisi ye Latehile) mi hasamulaho a ñola ni ya Paradise Regained (Paradaisi ye Fumanwi Sinca). Mwa libuka za hae, Milton naa bulezi ka za mupuzo o ba ka amuhela ba ba sepahala mwa Paradaisi fa lifasi. Nihaike kuli Milton naa itutile hahulu Bibele mwa bupilo bwa hae, naa lemuhile kuli niti ya mwa Mañolo ne i si ke ya utwisiswa hande ku fitela nako ya ku ba teñi kwa Kreste i taha.
9, 10. (a) Isaac Newton naa ñoziñi ka za sepo ya batu? (b) Ki kabakalañi Newton ha naa nga nako ya ku ba teñi kwa Kreste kuli isali kwahule hahulu?
9 Caziba wa lipalo ya tumile ya bizwa Sir Isaac Newton (1642-1727) ni yena naa tabela hahulu Bibele. Naa utwisisize kuli ba ba kenile ba ka zuswa kwa bafu kuli ba yo pila kwa lihalimu ni ku busa ni Kreste ba sa bonwi. (Sin. 5:9, 10) Haili ka za babusiwa ba Mubuso, naa ñozi kuli: “Batu ba ka zwelapili ku pila mwa lifasi hamulaho wa lizazi la katulo ni kuli ha ba na ku pila feela mwateñi ka lilimo ze 1000 kono ba ka pila ku ya ku ile.”
10 Newton naa nga kuli nako ya ku ba teñi kwa Kreste ne isali kwahule hahulu. Caziba wa litaba ze ezahezi ya bizwa Stephen Snobelen naa bulezi kuli Newton naa nga kuli Mubuso wa Mulimu ne u sa li kwahule hahulu kakuli batu ba bañata ne ba lumela tuto ya Silalu. Kabakala kuli Newton naa sa boni sikwata sa Bakreste se ne si kona ku zibahaza Mubuso, ne ku bonahezi inge kuli taba ye nde ne i patilwe. Naa ñozi kuli: “Bupolofita bo bwa Daniele ni bwa Joani [bwa Joani bu ñozwi mwa buka ya Sinulo] ha bu na ku utwisiswa ku fitela nako ya maungulo.” Newton naa talusize kuli: “‘Cwale,’ ku bulela Daniele, ‘ba bañata ba ka matela kafa ni kafa, mi zibo i ka ekezeha.’ Kakuli Evangeli i swanela ku bulelwa mwa macaba kaufela ñalelwa ye tuna i si ka fita kale, ni lifasi li si ka fela kale. Buñata bo butuna bwa batu ba ba sweli nzalu mwa mazoho a bona, ba ba zwa mwa ñalelwa yeo ye tuna, ha ba koni ku zwa mwa macaba kaufela ili ba sa koni ku balwa, konji haiba ba bulelelwa Evangeli pili ñalelwa i si ka fita kale.”—Dan. 12:4; Mat. 24:14; Sin. 7:9, 10.
11. Ki kabakalañi sepo ya batu ha ne i patezwi batu ba bañata mwa mazazi a bo Milton ni Newton?
11 Mwa mazazi a bo Milton ni Newton, ku bulela mihupulo ye lwanisana ni lituto za keleke ze lumelelizwe ne ku sabisa. Kacwalo, litaba ze ñata za patisiso ya bona ya za Bibele ne li si ka hatiswa konji hasamulaho wa ku shwa kwa bona. Mwa lilimo za ma-1500 batu ba bañwi ne ba ikauhanyize kwa keleke ya Katolika ni ku hana ze ñwi za lituto za yona. Batu bao ne ba bizwa kuli ki Maprotesitanti. Kono ne ba palezwi ku felisa tuto ya kuli mutu u na ni moyo o sa shwi, mi likeleke ze tuna za Protestanti ne li zwezipili ku luta tuto ya Augustine ya kuli Lilimo ze Sikiti ne li bile teñi kwamulaho ni kuli ha li na ku ba teñi kwapili. Kana zibo i ekezehile mwa nako ya maungulo?
“Zibo I ka Ekezeha”
12. Zibo ya niti ne i ka ekezeha lili?
12 Daniele naa polofitile kezahalo ye nde hahulu ye ne i ka ezahala mwa “nako ya mafelelezo.” (Mu bale Daniele 12:3, 4, 9, 10.) Jesu naa ize: “Ka nako yeo, ba ba lukile ba ka benya sina lizazi.” (Mat. 13:43) Zibo ya niti ne i ekezehile cwañi mwa nako ya mafelelezo? Ha mu nyakisise ze nee ezahalile halaa silimo sa 1870 ni sa 1914 fo ne i kalezi nako ya mafelelezo.
13. Charles Taze Russell naa ñoziñi hamulaho wa ku nyakisisa taba ya kuli batu ba ka ba ba ba petehile hape?
13 Kwa mafelelezo a lilimo za ma-1800, batu ba sikai ba lipilu ze na ni niti ne ba batisisa “mutala wa litaba ze pilisa” kuli ba li utwisise. (2 Tim. 1:13) Yo muñwi ku bona neeli Charles Taze Russell. Ka 1870 yena ni batu ba bañwi ba ne ba bata niti ba eza sitopa sa tuto ya Bibele. Ka 1872 ba nyakisisa taba ya kuli batu ba ka peteha sina mwa naa inezi Adama. Hasamulaho, Russell naa ñozi kuli: “Ku to fita ka nako yeo ne lu palezwi ku utwisisa hande fapahano ye tuna ye mwahalaa mupuzo wa keleke (puteho ya Bakreste ba ba tozizwe) ye sweli ku likwa cwale, ni mupuzo wa batu ba ba sepahala mwa lifasi.” Ba ba sepahala bao ba ka fiwa mupuzo wa ku ba “ba ba petehile sina mwa naa inezi kukululu wa bona ni toho ya bona Adama mwa Edeni.” Russell naa itumelezi kuli naa tusizwe ki ba bañwi mwa tuto ya hae ya Bibele. Ki bo mañi ona bao?
14. (a) Henry Dunn naa utwisisize cwañi liñolo la Likezo 3:21? (b) Dunn naa bulezi kuli ki bo mañi ba ba ka pila ku ya ku ile fa lifasi?
14 Yo muñwi ku bona neeli Henry Dunn. Naa ñozi ka za “linako za ku lukisa linto kamukana, zona za bulezi Mulena, ka milomo ya bapolofita ba hae kaufela ba ba kenile, ku zwa kwa simuluho.” (Lik. 3:21) Dunn naa ziba kuli ku lukiswa kwa linto ko, ne ku kopanyeleza ku tahisa kuli batu ba be ba ba petehile fa lifasi mwa Puso ya Kreste ya Lilimo ze Sikiti. Dunn hape naa nyakisisize puzo ye ne ba buzize batu ba bañata ye li, Ki bo mañi ba ba ka pila ku ya ku ile fa lifasi? Naa talusize kuli batu ba ba eza lule-lule ba ka zuswa kwa bafu, ba ka lutiwa niti, ni ku fiwa kolo ya ku lumela ku Kreste.
15. George Storrs naa lemuhileñi ka za zuho?
15 Ka 1870, George Storrs ni yena naa utwisisize kuli ba ba si ka luka ba ka zuswa kwa bafu ni ku fiwa tuso kuli ba kone ku pila ku ya ku ile. Hape naa lemuhile ka Mañolo kuli mutu ya zusizwe kwa bafu ya palelwa ku amuhela tuso yeo “u ka shwa, nihaike kuli ‘muezalibi yo u na ni lilimo ze mwanda.’” (Isa. 65:20) Storrs naa pila mwa Brooklyn, kwa New York, mi ki yena ya naa li muzamaisi wa magazini ye bizwa The Bible Examiner.
16. Ki nto mañi ye nee bonisa fapahano mwahalaa Baituti ba Bibele ni likeleke ze twi ki za Sikreste?
16 Russell naa lemuhile ka tuso ya Bibele kuli nako ne i fitile ya ku zibahaza hahulu taba ye nde. Kacwalo ka 1879, a kalisa ku hatisa magazini ya Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence, ye se i bizwa cwale kuli The Watchtower Announcing Jehovah’s Kingdom (Tawala ya Mulibeleli ye Zibahaza Mubuso wa Jehova). Sapili, neeli batu ba banyinyani-nyani ba ne ba utwisisize niti ka za sepo ya batu, kono cwale litopa za Baituti ba Bibele mwa linaha ze ñata ne ba amuhelanga ni ku ituta Tawala ya Mulibeleli. Tumelo ya kuli batu ba banyinyani ba ka ya kwa lihalimu, mi ba ba eza lule-lule ba ka amuhela bupilo bo bu petehile fa lifasi, ne i bonisize fapahano ye tuna mwahalaa Baituti ba Bibele ni likeleke ze ñata ze ipapata kuli ki za Sikreste.
17. Zibo ya niti i ekezehile cwañi?
17 “Nako ya maungulo” ye ne i polofitilwe ne i kalile ka 1914. Kana zibo ya niti ka za sepo ya batu ne i ekezehile? (Dan. 12:4) Ka 1913, lingambolo za Russell ne li se li hatisizwe mwa mitende ye 2,000, mi palo ya babali ba mitende yeo neeli 15,000,000. Kwa mafelelezo a 1914, batu ba ba fitelela 9,000,000 mwa linaha ze ñata ne ba buhile filimu ya “Photo-Drama of Creation”—ya maswaniso a zamaya ni a sa zamayi, ye ne i talusa Puso ya Kreste ya Lilimo ze Sikiti. Ku kala ka 1918 ku isa 1925, ngambolo ye ne i talusize sepo ya ku pila ku ya ku ile fa lifasi (“Millions Now Living Will Never Die”), ne i filwe ki batanga ba Jehova mwa lipuo ze fitelela 30 mwa lifasi kaufela. Ka 1934, Lipaki za Jehova ne ba lemuhile kuli ba ne ba sepa ku pila ku ya ku ile fa lifasi ba lukela ku kolobezwa. Ku utwisisa sepo yeo ne ku ba tusize ku tukufalelwa ku zibahaza taba ye nde ya Mubuso. Kacenu, batu ba ba eza lule-lule ba itumela hahulu ku Jehova kabakala sepo ya ku pila ku ya ku ile fa lifasi.
“Tukuluho ya Kanya” I Fakaufi!
18, 19. Ki bupilo bo bu cwañi bo bu polofitilwe kwa Isaya 65:21-25?
18 Mupolofita Isaya naa susumelizwe ka moya ku ñola ka za mufuta wa bupilo o ba ka ikola batu ba Mulimu fa lifasi. (Mu bale Isaya 65:21-25.) Ku bonahala kuli likota ze ñwi ze neeli teñi lilimo ze bato eza 2,700 kwamulaho muta Isaya naa ñozi manzwi ao li sa li teñi kacenu. Mu nahane feela ku pila nako ye kuma fo inze mu na ni maata, mu sa kuli!
19 Ku fita ku pila feela nako ye kuswani ni ku shwa, mu ka ba ni lika ze sa feli za ku eza mwa bupilo bwa mina. Mu nahane ka za bulikani bo mu ka iswala ni ba bañwi. Bulikani bo bu lilato bo, bu ka zwelapili ku tiya ku ya ku ile. Yeo kaniti ki “tukuluho ya kanya” ye ba ka ikola “bana ba Mulimu” fa lifasi ka nako yeo!—Maro. 8:21.
[Litaluso za kwatasi]
^ para. 4 Augustine naa bulezi kuli Puso ya Mubuso wa Mulimu ya Lilimo ze Sikiti ne isi ya kwapili kono ne i kalisize keleke [ya Katolika] ha i tomwa.
Kana Mwa Kona ku Talusa?
• Sepo ya batu ya ku pila fa lifasi ne i patilwe cwañi?
• Babali ba bañwi ba Bibele ne ba bile ni kutwisiso mañi mwa lilimo za ma-1600?
• Sepo ya niti ya batu ne i bonahalile hande cwañi silimo sa 1914 ha ne si nze si atumela?
• Zibo ya sepo ya ku pila fa lifasi i ekezehile cwañi?
[Lipuzo za Tuto]
[Maswaniso a fa likepe 13]
Muloki John Milton (ku la nzohoto) ni caziba wa lipalo Isaac Newton (ku la bulyo) ne ba ziba ka za sepo ya bupilo bo bu sa feli bwa fa lifasi
[Maswaniso a fa likepe 15]
Baituti ba Bibele ba kwamulaho ne ba lemuhile ka tuso ya Mañolo kuli ne se i li nako ya ku zibahaza sepo ya niti ya batu mwa lifasi kaufela