Bibele I Fita Mwa Sooli sa Madagascar

SOOLI sa Madagascar si fumaneha likilomita ze 400 ku zwa kwa mululwani o kwa Mboela-upa wa Africa, mi ki sona sa bune kwa butuna mwa lifasi. Bayahi ba Madagascar se ba zibile libizo la Jehova ka nako ye telele bakeñisa kuli Libibele za mwa puo ya Malagasy ze na ni libizo la Mulimu se li bile teñi ka lilimo ze fitelela 170. Ne ku tokwa tundamo ni buitomboli kuli Bibele i tolokiwe mwa puo ya Malagasy.

Bibele ne i kalile ku tolokiwa mwa puo ya Malagasy mwa sooli se si li bukaufi sa Mauritius. Ka 1813, mwanaa naha ya Britain, Muñali Robert Farquhar, ya naa li mubusisi wa Mauritius, naa kalisize musebezi wa ku toloka Libuka za Evangeli mwa puo ya Malagasy. Hasamulaho a susueza Radama wa Pili, ya naa li mulena wa Madagascar ku mema baluti ba London Missionary Society ku taha mwa Madagascar.

Ka August 18, 1818, balumiwa ba babeli ba kwa naha ye bizwa Wales, bo David Jones ni bo Thomas Bevan, ba punya mwa tolopo ye kwa likamba ye bizwa Toamasina ku zwa kwa Mauritius. Mwa tolopo yeo ne ba fumani batu ba ba tabela hahulu litaba za bulapeli, ba ne ba lapelanga bokukululu ni ku itinga fa litaba za matangu zazi ni zazi. Bayahi ba Malagasy ne ba bulela puo ye fumile hahulu manzwi ili ye simuluha kwa Polynesia.

Hasamulahonyana wa ku toma kakolo, bo Jones ni bo Bevan ba tisa basali ni bana ba bona mwa Toamasina ku zwa kwa Mauritius. Kono ka bumai, sikwata seo kaufela sa kenelwa ki butuku bwa litomaapa, mi bo Jones ba shwelwa ki bo musalaa bona ni mwanaa bona mwa December 1818. Hamulaho wa likweli ze peli ku zwa fo, lubasi lwa bo Bevan kaufela lona lwa bulaiwa ki butuku bo. Halaa sikwata seo kaufela, ki bo David Jones feela ba ne ba bandukile.

Bo Jones ne ba si ka zwafiswa ki bumai bo ne bu ba tahezi bo. Ne ba bata hahulu ku tolokela batu ba mwa Madagascar Linzwi la Mulimu mwa puo ya bona. Ba mano kutela kwa Mauritius kuli ba yo fola hande, bo Jones ba kalisa musebezi-tuna wa ku ituta puo ya Malagasy. Hasamulahonyana ba kalisa ku itukiseza ku toloka Buka ya Evangeli ya Joani.

Ka October 1820, bo Jones ba kutela kwa Madagascar. Ba to lula ni fulai mwa Antananarivo, wona muleneñi wa naha yeo, mi hañihañi ba toma sikolo sa balumiwa se sinca. Ne ku si na zwelopili mwa sibaka seo. Ne ku si na libuka, bodi fa ku ñolela, kamba lipula. Kono lituto ze nee lutiwa nee li ze nde, mi banana ne ba tabela ku ituta.

Ha se ba belekile ba nosi ka likweli ze batoo ba ze supile, bo Jones ba amuhela mutu yo muñwi wa ku beleka ni yena ya naa ka yola bo Bevan, ili mulumiwa ya bizwa David Griffiths. Sibeli sa bona ba neela nako ya bona kwa ku tokola Bibele mwa puo ya Malagasy.

Bibele ya Kalisa ku Tolokiwa

Kwa makalelo a lilimo za ma-1820, puo ya Malagasy ne i ñolwa feela ka ku itusisa muñolelo o bizwa sorabe—wa ku ñola manzwi a Malagasy ka litaku za si-Arabic. Ki batu ba banyinyani feela ba ne ba kona ku bala miñolo yeo. Kacwalo balumiwa ha se ba ambozi ni Mulena Radama wa Pili, mulena a fa tumelezo ya kuli ba kalise ku itusisa litaku za sipeleta sa Siroma mwa sibaka sa sorabe.

Musebezi wa ku toloka ne u kalisize ka  September 10, 1823. Bo Jones ne ba toloka Genese ni Mateu, mi bo Griffiths bona ne ba belekela fa Exoda ni Luka. Sibeli sa baana bao nee li babeleki ba batuna. Fahalimwaa musebezi wa ku toloka o ne ba eza hahulu bona ka sibili, ne ba zwelapili ku lutanga batu mwa sikolo kakusasana ni musihali. Hape ne ba itukisezanga lisebelezo za keleke ni ku yo li zamaisa mwa lipuo ze taalu. Nihakulicwalo, ne ba isa hahulu pilu kwa musebezi wa ku toloka.

Ka tuso ya bana ba sikolo ba 12, balumiwa ba babeli bao ne ba tolokile Mañolo kaufela a Sigerike ni libuka ze ñata za Mañolo a Siheberu mwa likweli feela ze 18. Mwa silimo se ne si latelezi, ba feza ku toloka Bibele mutumbi. Kono toloko yeo ne i sa tokwa ku sikululwa hande ni ku bolosolwa. Kacwalo, kwa lumiwa bocaziba ba lipuo ba babeli ku zwa kwa England, bo David Johns ni bo Joseph Freeman, kuli ba to fa tuso.

Ku Tiyela Matata

Bibele ha se i felizwe ku tolokiwa mwa puo ya Malagasy, ba London Missionary Society ba luma bo Charles Hovenden ku to kala ku itusisa mushini wa pili o hatisa mwa Madagascar. Bo Hovenden ne ba punyize ka November 21, 1826. Kono ba kula butuku bwa litomaapa mi ba timela ba si ka kwanisa kale kweli iliñwi ku zwa fo ba fitela, mi kwa siyala ku si na mutu ya kona ku sebelisa mushini wo. Mwa silimo se ne si latelezi, mulekisi yo muñwi ya yeziseli wa kwa Scotland ya bizwa James Cameron naa konile ku ngungahanya likalulo za mushini wo hamoho ka ku itusisa buka ya litaelo ye nee fumanehile mwa lisipi za mushini wo. Hasamulaho wa ku lika-lika, bo Cameron ba kona ku hatisa kalulo ya buka ya Genese kauhanyo 1 ka December 4, 1827. *

Butata bo buñwi ne bu tahile ka July 27, 1828, hamulaho wa lifu la Mulena Radama wa Pili. Mulena Radama naa tusize hahulu mwa musebezi wa ku toloka. Bo David Jones ne ba ize ka nako yeo: “Mulena Radama ki ya musa hahulu mi u silikani. Ki mutu ya yemela hahulu tuto, mi u bata hahulu kuli batu ba hae ba itute za zwelopili ku fita ku bata Gauda ni Silivera.” Kono mulena a yoliwa ki musalaa hae Ranavalona wa Pili, mi hañihañi kwa bonahala kuli musalaa hae naa si ke a tusa hahulu mwa musebezi wa ku toloka sina mwa naa tuselize muunaa hae.

Hasamulahonyana ku zwa fa beelwa mulena wa musali yo fa bulena, muenyi yo muñwi ya naa zwa kwa England a kupa ku bonana ni yena kuli a ambole ni yena ka za musebezi wa ku toloka. Muenyi yo naa si ka fiwa tumelezo. Nako ye ñwi balumiwa ha ne ba bulelezi mulena wa musali yo kuli ne ba sa na ni lika ze ñata ze ne ba tokwa ku luta batu, ze kopanyeleza Sigerike ni Siheberu, mulena naa alabile kuli: “Ha ni na hahulu taba ni Sigerike ni Siheberu, kono ni bata ku ziba haiba mwa kona ku luta batu ba ka nto ye ñwi ya butokwa hahulu, ye cwale ka mwa ku pangela mulola.” Ka ku lemuha kuli ne ba ka tunulwa mwa naha ba si ka feza kale ku toloka Bibele mwa puo ya Malagasy, bo Cameron ba kupa kuli ba fiwe sunda ya ku nahanisisa manzwi a naa bulezi mulena wa musali yo.

Hamulaho wa sunda, bo Cameron ba fa linumwana za mulena wa musali milola ya ku puma ye mibeli ye pangilwe fa lika za mwa silalanda seo. Musebezi o ne ba ezize wo hamohocwalo ni misebezi ye miñwi ye nee ezizwe ki balumiwa ba likwala ne i tabisize mulena ka nako ye telele ye nee ba konisize ku hatisa buñata bwa libuka za Bibele kuli mane ba siyalelwa feela ki ze sikai za Mañolo a Siheberu.

Ku Ezahala Nto ye Komokisa, Ili ye Zwafisa Hasamulaho

Mulena wa musali yo niha naa hanyelize balumiwa sapili, ka May 1831 a fa taelo ye komokisa. Taelo yeo nee li ya ku lumeleza batu ba ne ba li mwa puso ya hae ku kolobezwa sina Bakreste! Kono tumelezo yeo ne i si kaa nga nako. Ka ku ya ka buka ye bizwa A History of Madagascar, “palo ya batu ba ne ba kolobezwa ne i sabisize batu ba mwa kuta ya mulena ba ne ba sa lati licinceho, ba ne ba kolwisize mulena wa musali kuli ku ba Mukreste ne ku swana feela sina ku itama ka luci kuli mutu u ka sepahala kwa muuso wa Britain.” Kacwalo, tumelezo ya kuli batu ba kolobezwe  ku ba Bakreste ne i felisizwe kwa mafelelezo a 1831, ili feela likweli ze silezi ku zwa fo ne i fezwi.

Ku zina-zina kwa mulena wa musali, hamohocwalo ni palo ye nee sweli ku ekezeha ya batu ba ne ba yemela sizo mwa muuso, ne i susuelize balumiwa ku feleleza ku hatisa Bibele. Mañolo a Sigerike a Sikreste na saa hatisizwe kale, mi likopi ze eza likiti-kiti nee se li filwe kwa batu. Niteñi ka March 1, 1835, kwa taha nto ye ñwi ye nee kokombalisize musebezi, muta Mulena Ranavalona wa Pili naa file taelo ya ku sa lumeleza bulapeli bwa Sikreste mwa naha ni kuli libuka kaufela za Sikreste ne li swanela ku fiwa ku ba mulao.

Taelo ya mulena wa musali yeo hape ne i tahisize kuli bayahi ba Madagascar ba ne ba ituta ku hatisa ba si ke ba zwelapili ku eza musebezi wa ku hatisa. Kacwalo, kabakala kuli ne ku siyezi feela balumiwa ba banyinyani ba ne ba tokwa ku feleleza musebezi, musebezi wa zwelapili musihali ni busihu ku fitela mafelelezo Bibele mutumbi ha ne i zwisizwe ka June 1835. Bibele ya mwa puo ya Malagasy ne se i hatisizwe cwale!

Ka nako ye ne u kwalezwi musebezi wa ku hatisa Bibele, Libibele ne li fiwa kwa batu kapili-pili, mi likopi ze 70 za Mañolo ne li pumbekilwe ilikuli zona li si ke za sinyiwa. Wo nee li mulelo o munde, kakuli isali mwa silimo seo, kwa siyala feela balumiwa ba babeli mwa sooli sa Madagascar. Kono linzwi la Mulimu ne li sweli ku hasanywa mwa sooli seo.

Bayahi ba Madagascar ba Lata Bibele

Batu ba kwa Madagascar ne ba tabile kakuli ne se ba kona ku ipalela Linzwi la Mulimu mwa puo ya bona! Toloko ya Bibele ya bona i na ni mafosisa, mi puo ye ne i itusisizwe i ngiwa kuli se li ya kale. Kono ki mandu a sikai feela a kona ku fumanwa a si na Bibele, mi bayahi ba bañata ba Madagascar ba i bala kamita. Nto ye tabisa ka za toloko yeo, ki ku fumaneha hahulu kwa libizo la Mulimu, la Jehova, mwa Mañolo a Siheberu kaufela. Mwa Libibele za makalelo, libizo la Mulimu la fumaneha ni mwa Mañolo a Sigerike. Kacwalo, bayahi ba Madagascar ba bañata ba ziba libizo la Mulimu.

Kaniti, likopi za pili za Mañolo a Sigerike ha ne li hatiswa, bo Baker ba ne ba li bahatisi ne ba boni tabo ya bayahi ba Madagascar mi ba li: “Hasi kuli na polofita, kono ni bona kuli linzwi la Mulimu ha li na ku feliswa mwa naha ye!” Manzwi a bona a bile a niti. Butuku bwa litomaapa, butata bwa ku ituta puo ye taata, kamba litaelo ze taata za mubusi ne li si ka palelwisa Linzwi la Mulimu ku fumaneha mwa Madagascar.

Ka nako ya cwale se ku bile hahulu ni zwelopili. Kamukwaufi? Mwa silimo sa 2008, Bibele ye kwanile ya New World Translation of the Holy Scriptures ne i zwisizwe mwa puo ya Malagasy. Ku zwisiwa kwa Bibele yeo ku bile zwelopili ye tuna bakeñisa kuli i ñozwi mwa puo ya cwale, ili ye utwisiswa hande. Kacwalo, ka nako ya cwale Linzwi la Mulimu ki kale li tiya hahulu ni ku fita mwa sooli sa Madagascar.—Isa. 40:8.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Bibele ya “New World Translation” mwa puo ya Malagasy i kuteka libizo la Mulimu, la Jehova