Bakreste ba Makalelo mo ne ba Ngela Milimu ya Maroma

MWA liñolo la na ñolezi Trajan Mubusi wa Roma, Pliny yo Munyinyani, mubusisi wa Bitinia, na ize: “Batu ba ba tiswanga ku na ili ba ba tamelezwanga kuli ki Bakreste ni ba ezanga cwana. Ni ba buzanga haiba ki Bakreste, mi haiba ba lumela, ni ba buzanga lwa bubeli ni lwa bulalu inze ni ba bemba kuli ba ka fiwa koto. Haiba ba zwelapili ku bulela kuli ki Bakreste, ni laelanga kuli ba bulaiwe.” Kono ka za batu be ne ba hananga kuli ki Bakreste ka ku nyefula Kreste ni ku lapela siswaniso sa mubusi ni milimu ya maswaniso ya na tisize Pliny mwa kuta, Pliny na ize: “Ne ni boni kuli bona ni swanela ku ba lukulula.”

Bakreste ba makalelo ne ba nyandisizwe kabakala ku hana ku lapela mubusi ni maswaniso a milimu ye shutana-shutana. Ku cwañi ka za bulapeli bo buñwi bo ne bu fumaneha mwa Mubuso wa Roma? Ki milimu ifi ye ne lapelwa, mi Maroma ne ba nga cwañi milimu yeo? Ki kabakalañi Bakreste ha ne ba nyandisizwe kabakala ku hana ku ezeza matabelo milimu ya Roma? Likalabo za lipuzo zeo li ka lu tusa ku ziba mwa ku ezeza ha lu talimana ni litaba ze cwalo ze ama busepahali bwa luna ku Jehova.

Bulapeli Bwa Mwa Mubuso wa Roma

Mwa Mubuso wa Roma ne ku lapelwa milimu ye shutana-shutana, sina feela ha ne ku na ni lipuo ni lizo ze ñata-ñata. Bulapeli bwa Sijuda niha ne bu bonahala ku ba bo bu komokisa kwa Maroma, ne ba bu nga sina bo buñwi bwa bulapeli bo ne bu lumelelwa mwa mubuso wa bona mi ne ba bu silelelize. Mwa tempele ya mwa Jerusalema ne ku ezwanga matabelo a lingunyana ze peli ni pulu i liñwi habeli ka zazi, ili a na ezezwanga Sesare ni Mubuso wa Roma. Maroma ne ba si na taba kuli matabelo ao na tabisa feela mulimu a li muñwi kamba milimu ye miñata. Sa butokwa ku bona ne li kuli matabelo ao na bonisa kuli Majuda ne ba ipeya kwatasaa Mubuso wa Roma.

Litumelo za sihedeni ne li atile hahulu mwa bulapeli bwa mwa Roma. Batu ba bañata ne ba lumela matangu a Sigerike, mi bulauli ne bu atile. Batu ba mwa bulapeli bo ne bu taluswa kuli ha bu zibahali hande ili bo ne bu zwa kwa Asia ne ba sepisizwe ku sa shwa, ku sinulelwa litaba ki milimu ka sibili, ni ku sutelela kwa milimu yeo ka lizo za mwa bulapeli bo. Bulapeli bo bwa hasana mwa mubuso kaufela. Bulapeli bo buñwi bo ne bu atile ne li bwa mulimu wa Egepita ya bizwa Serapis ni wa musali ya bizwa Isis, mulimu wa musali wa Siria ya bizwa Atargatis ya naa na ni sibupeho sa mutu ni tapi, ni mulimu wa lizazi wa Maperesia ya bizwa Mithra.

 Buka ya mwa Bibele ya Likezo i bonisa hande kuli mwa miteñi ya Bakreste ba makalelo ne ku na ni buhedeni. Ka mutala, mubusisi wa mwa puso ya Roma ya na busa Sipera na swalisani hahulu ni mulauli yo muñwi wa Mujuda. (Lik. 13:6, 7) Batu ba mwa Listra ne ba nahanile kuli bo Paulusi ni Barnabasi ne ba li milimu ya Siroma ye bizwa Mercuri ni Jupitere. (Lik. 14:11-13) Ha na li mwa Filipi, Paulusi na kopani ni musizana ya na li sinuhi. (Lik. 16:16-18) Mi ha na li mwa Atene, Paulusi na ize batu ba mwa munzi wo ne ba ‘tokomela hahulu sebelezo ya milimu mwa linto kaufela.’ Mwa munzi wo hape na boni aletare ye ne ñozwi kuli: “KU MULIMU YA SA ZIBWI.” (Lik. 17:22, 23) Batu ba mwa Efese ne ba lapela mulimu wa musali ya bizwa Diana. (Lik. 19:1, 23, 24, 34) Mwa sooli sa Melita, batu ne ba ize Paulusi na li mulimu bakeñisa kuli na si ka ezwa maswe ki noha ye ne mu lumile. (Lik. 28:3-6) Mwa miinelo ye cwalo, Bakreste ne ba tokwa ku itibelela kwa mikwa ye ne kona ku silafaza bulapeli bwa bona bo bu kenile.

Bulapeli Bwa Siroma

Mubuso wa Roma ha ne u nze u hula, Maroma ba lumela milimu ye miñwi ye minca, ili ye ne ba nga kuli ne li yona milimu ye ne ba ziba ni kale kono ili ka mifuta i sili. Mwa sibaka sa ku felisa bulapeli bo ne bu zwa ku sili, Maroma ne ba amuhezi bulapeli bwa batu be ne ba hapile. Kacwalo, mwa Mubuso wa Roma kwa ba ni bulapeli bo bu shutana-shutana sina feela batu be ne ba pila mwateñi ha ne ba na ni lizo ze shutana-shutana. Bulapeli bwa Siroma ne bu sa hanisi batu ku lapela milimu ye shutana-shutana ka nako ye swana.

Mulimu yo mutuna wa Maroma ne li Jupitere, ya na bulelwa kuli ki Optimus Maximus ili pulelo ye talusa yo munde ni yo mutuna ka ku fitisisa. Ne ku lumelwa kuli mulimu yo na iponahazanga ka moya o fuka, pula, mamonyi, ni mishika. Batu ne ba lumela kuli Juno ya na li kaizeli ni musalaa Jupitere, ili ya na yemela kweli, ki yena ya na talima litaba kaufela za bupilo bwa basali. Mwanaa hae wa musizana ya na bizwa Minerva ne li mulimu wa musali ya na zamaisa za misebezi ya mazoho, misebezi ye tokwa zibo ye ipitezi, misebezi ya bukwala, ni lindwa.

Maroma ne ba lapela milimu ye miñata-ñata. Ma-Lar ni Ma-Penate ne li milimu ya mabasi. Vesta ne li mulimu wa maiso. Janus ya naa na ni lifateho ze peli na li mulimu wa za makalelo kaufela. Musebezi ni musebezi ne u na ni mulimu  wa ona. Mane Maroma ne ba na ni milimu ye ne tokomela lika ze ñwi. Ka mutala, Pax na bona za kozo, Salus na bona za buikangulo, Pudicitia na bona za buikokobezo ni muzamao o kenile, Fides na bona za busepahali, Virtus na bona za bundume, mi Voluptas na bona za minyaka. Ne ku ngiwa kuli lika kaufela ze ne ba eza Maroma fa nalela ni kwa mukunda ne li zamaiswa ki milimu. Kacwalo, kuli mutu a kone ku peta nto ya lelile ku eza, na tokwa ku tabisa mulimu wa nto yeo ka ku lapelanga ku yena ni ka ku mu ezeza matabelo ni mikiti.

Ye ñwi ya linzila ze ne ba itusisanga batu kuli ba zibe ze ne i tokwa milimu ne li ku laula. Mukwa o ne ba laulanga hahulu ka wona ne li wa ku tatuba za mwa mba za lifolofolo. Ne ku lumelwa kuli mubonahalelo wa za mwa mba zeo ne u bonisa kuli milimu i hanisize kamba ku lumeleza nto ye ne ba bata ku eza.

Kwa mafelelezo a lilimo za ma 100 B.C.E., Maroma ne ba fitile fa ku lumela kuli milimu ya bona ye mituna ne i swana ni milimu ya Sigerike. Ne ba lumela kuli Jupitere ne li yena Zeusi, Juno ne li yena Hera, ni cwalo-cwalo. Maroma hape ne ba amuhezi matangu a milimu ya Sigerike. Matangu ao na sa colauli milimu yeo ye ne fosanga sina mo ba foseza batu. Ka mutala, Zeusi na boniswanga fa maswaniso kuli na swalanga basali likalala ni ku lobalanga banana, basali, ni milimu ye miñwi. Likezo ze swabisa za milimu ne li lumbiwanga ka nzila ye maswe-maswe mwa mabapalelo, mi ne li tisize kuli balapeli ba yona ba nahane kuli ni bona ne ba kona ku eza likezo ze swabisa.

Ku bonahala kuli ne li batu ba sikai feela ba ba itutile be ne ba lumezi kuli matangu ao ne li a niti. Ba bañwi ne ba utwisisa kuli matangu ao na li feela linguli. Mi mwendi kona libaka Ponse Pilato ha na buzize kuli “Niti kiñi?” (Joa. 18:38) Ba bañwi ba li puzo yeo ne i bonisa “mo ne ba nahanela batu ba ba itutile kuli ha ku konahali ku ziba buniti bwa taba ifi kamba ifi.”

Ku Lapela Mubusi

Batu ne ba kalile ku lapela mubusi mwa puso ya Augusto (ye ne kalile ka 27 B.C.E. ku isa 14 C.E.). Sihulu mwa libaka za kwa Upa ko ne ku bulelwa Sigerike, batu ba bañata ne ba itebuhile hahulu ku Augusto, ya na tahisize zwelopili ya sifumu ni kozo hamulaho wa nako ye telele ya ndwa. Batu ne ba bata kuli ba zwelepili ku silelezwa ki mutu ye ne ba bona. Ne ba bata ku ba ni muuso o no kona ku swalisanisa bulapeli, ku susueza batu ku lata hahulu naha ya bona, ni ku swalisanisa lifasi le ne li ka buswa ki “mupilisi” wa muuso wo. Kabakaleo, mubusi a kala ku ngiwa sina mulimu.

Nihaike kuli Augusto na si ka lumeleza batu ku mu biza mulimu ka nako ya na sa pila, na pihelezi kuli Roma i lapelwe sina mulimu wa musali ya bizwa Roma Dea. Augusto na ngilwe kuli ki mulimu hamulaho wa lifu la hae. Kacwalo balapeli ba mwa Roma ni ba mwa libaka ze ñwi za mubuso ne ba kalile ku lapelanga Roma ni babusi ba yona. Bulapeli bwa ku lapela mubusi bo, ili bo ne bu fitile kapili kwa libaka kaufela za Mubuso wa Roma, ne bu fetuhile ku ba mukwa wa ku bonisa ka wona likute ni busepahali kwa muuso.

Domitian, ya na busize ku kala ka 81 C.E. ku isa 96 C.E., ne li yena mubusi wa Roma wa pili ya na laezi kuli a lapelwe. Ka nako ya na li mubusi, Maroma ne ba taluhanyize Bakreste ni Majuda mi ne ba sa tabeli bulapeli bo ne bu ngiwa ku ba bo bunca. Ku bonahala kuli ne li mwa puso ya Domitian mwa na tamezwi muapositola Joani mwa sooli sa Patmosi kabakala “ku paka Jesu.”—Sin. 1:9.

Buka ya Sinulo ne i ñozwi ka nako ya na tamilwe Joani. Mwa buka yeo, Joani u bulela za Antipasi, Mukreste ya na bulailwe mwa Pergamo, ili mo ne bu tiile hahulu bulapeli bwa ku lapela  mubusi. (Sin. 2:12, 13) Ku bonahala kuli ne li ka nako yeo muuso ha ne u kalile ku tokwa kuli Bakreste ba ezange lizo za bulapeli bwa naha. Ibe kuli ne li cwalo kamba ku tokwa, ka silimo sa 112 C.E., liñolo la na ñozi Pliny ku Trajan le li bulezwi kwa makalelo a taba ye li bonisa kuli Pliny na bata kuli Bakreste ba mwa Bitinia ba ezange lizo zeo.

Trajan na lumbile Pliny ka mwa na zekisezanga batu be ne ba tiswanga ku yena mi na laezi kuli Bakreste be ne ba hana ku lapela milimu ya Maroma ba bulaiwange. Mi Trajan na ñozi kuli: “Kono haiba mutu a latula kuli haki Mukreste, mi a bonisa cwalo ka ku lapela milimu ya luna, mutu yo a swalelwe haiba a baka (ku si na taba kuli sapili na ngiwa kuli mwendi ki Mukreste).”

Maroma ne ba sa utwisisi kuli ku na ni bulapeli bo bu tokwa kuli batu ba lapele feela mulimu a li muñwi. Milimu ya Maroma ne i sa tokwi kuli ku si ke kwa lapelwa milimu i sili kwandaa yona, kacwalo Maroma ne ba sa utwisisi libaka Mulimu wa Bakreste ha na tokwa ku lapelwa feela a nosi. Ne ba ikutwa kuli ku lapela milimu ya mubuso ne ku bonisa feela kuli batu ne ba kuteka mulonga. Kacwalo, ku hana ku lapela milimu yeo ne ku ngiwa kuli ki ku kwenuhela mulonga. Kono Pliny na itemuhezi kuli ne ku sa konahali ku hapeleza Bakreste ba bañata ku lapela milimu i sili. Bakreste ne ba ikutwa kuli ku eza cwalo ki ku sa sepahala ku Jehova, mi Bakreste ba makalelo ba bañata ne ba iketezi ku shwa ku fita ku lapela mubusi.

Ki kabakalañi taba ye ha i lu ama kacenu? Mwa linaha ze ñwi, batu ba tokwiwa ku kuteka lisupo za naha. Ka ku ba Bakreste, lwa kuteka babusi ba milonga. (Maro. 13:1) Kono lu hana ku caela ndembela ya naha silutu, mi libaka kikuli Jehova Mulimu u bata ku lapelwa feela a nosi mi Linzwi la hae li lu eleza kuli lu “sabe kwa sebelezo ya milimu” ni kuli lu “itibelele kwa milimu ya buhata.” (1 Makor. 10:14; 1 Joa. 5:21; Nah. 1:2) Jesu na ize: “Kubamela Mulena Mulimu wa hao, mi u sebeleze Yena feela.” (Luka 4:8) Kacwalo, haike lu zweleñipili ku sepahala ku Mulimu ye lu lapela.

[Manzwi a fa likepe 5]

Bakreste ba niti ba lapela feela Jehova

[Maswaniso a fa likepe 3]

Bakreste ba makalelo ne ba hanile ku lapela mubusi kamba maswaniso a milimu

Mubusi Domitian

Zeusi

[Manzwi a bañi ba maswaniso 3]

Mubusi Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeusi: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Siswaniso se si fa likepe 4]

Bakreste ba mwa Efese ne ba hanile ku lapela mulimu wa musali ya na bizwa Diana.—Lik. 19:23-41