Ni Itumela ku Jehova Ka Tohonolo ya ku mu Sebeleza, Niha ne ni li Mwa Miliko

Ka mo li Kandekezwi ki bo Maatje de Jonge-van den Heuvel

NI NA ni lilimo ze 98 za buhulu. Ni sebelelize Jehova ka lilimo ze 70, mi mwa nako yeo tumelo ya ka ne i likilwe. Ka nako ya Ndwa ya Lifasi ya Bubeli, ne ni isizwe kwa munganda wa tukufazo. Teñi ko, ha ne ni zwafile na eza nto ye ñwi ye ne ni inyazize hasamulaho. Hamulaho wa lilimo li sikai ku zwa fo, na ba mwa masitapilu. Nihakulicwalo, ni itumela ku Jehova ka tohonolo ye ni bile ni yona ya ku mu sebeleza, niha ne ni li mwa miliko.

Bupilo bwa ka ne bu cincize mwa October ka 1940 ha ne ni itutile niti. Ne ni pilile mwa Hilversum, ili tolopo ye eza libima ze 15 (24 km) kwa mboela wa upa wa Amsterdam mwa naha ya Netherlands. Naha yeo ne i busiwa ki kopano ya Nazi. Ne ni se ni nyezwi ki bo Jaap de Jonge, baana ba ba lilato, ka lilimo ze ketalizoho, mi ne lu na ni mwana wa musizana wa libizo la Willy ya naa na ni lilimo ze talu za buhulu. Ne lu pila bukaufi ni lubasi lo ne lu shebile, ili lo ne lu ikatazanga ku fepa banana ba 8. Kono hape ne ba file malobalo mutangana ye ne ba inanga ni yena mi ne ba mu fepanga. Na ipuza kuli: ‘Ki kabakalañi batu ba ha ba ekeza kwa mushimbo wa bona?’ Ha ne ni ba iselize lico, na talusezwa kuli mutangana yo ne li paina. A ni bulelela ka za Mubuso wa Mulimu ni limbuyoti ze u ka tisa. Ne ni susumelizwe ki ze ne ni itutile mi kapili-pili na amuhela niti. Ka sona silimo seo, na ineela ku Jehova mi na kolobezwa. Mi hamulaho wa silimo, bo muunaa ka ni bona ba kolobezwa.

Nihaike kuli ne ni sa zibi hahulu Bibele, ne ni utwisisize ka ku tala kuli ka ku ba Paki, ne ni li silama sa kopano ye ne kwalezwi. Hape ne ni ziba kuli Lipaki ba bañata ne se ba isizwe kale mwa tolongo bakeñisa ku kutaza taba ya Mubuso. Nihakulicwalo na kalisa ku kutaza fa ndu ni ndu, mi na ni bo muunaa ka ne lu amuhelanga mapaina ni baokameli ba maeto mwa ndu ya luna. Hape libuka ze tomile fa Bibele ne li bulukelwanga mwa ndu ya luna, ili ze ne ba lu tisezanga mizwale ni likaizeli ba kwa Amsterdam. Ne ba tamelanga libunda la libuka fa linjinga za bona ze tiile, ili ze ne ba apesanga ka lisila la tende. Mizwale ni likaizeli bao ne ba na ni lilato ni bundume luli! Ne ba itombozi bupilo bwa bona kabakala mizwale ba bona.—1 Joa. 3:16.

“Ima, Kana mu ka Kuta Kapili?”

Hamulaho wa likweli ze bato eza ze silezi ku zwa fo ni kolobelezwa, mapokola ba balalu ba to ngongota fa ndu ya luna. Ba kena mwa ndu mi ba to alunguta-alunguta mwateñi. Ne ba si ka fumana kabati ye ne tezi libuka, kono ne ba fumani libuka ze ñwi ze ne lu patile mwatasaa mumbeta. Honafo feela ba ni laela kuli ni ba latelele kwa polisi ya mwa Hilversum. Ha ne ni kumbata mwanaa ka Willy ku mu laeza, a ni buza, a li: “Ima, kana mu ka kuta kapili?” Na li: “Ee, mwanaa ka, ni ka kuta honafa.” Kono kwa fita likweli ze 18 ni sa mu boni!

 Mupokola yo muñwi a ni kwelisa mwa sitima mi a ni isa kwa Amsterdam kuli ni yo tosangiswa. Teñi ko, be ne ba ni tosangisa ba ni hapeleza kuli ni ba taluseze nji mizwale ba balalu be ne ba zwa kwa Hilversum ne li Lipaki za Jehova. Na ba bulelela kuli: “Ha ni ba zibi, ni ziba feela a li muñwi. U lu tisezanga mabisi.” Mi yeo ne li niti; muzwale yo naa zamaisanga mabisi. Na ekeza kuli: “Kono mu ipuzeze yena nji ki yo muñwi wa Lipaki za Jehova, isiñi na.” Ha ne ni hanile ku ba taluseza litaba ze ñwi, ba ni bakula fa pata mi ba ni kwalela mwa sitokisi, ili mo ne ni inzi ka likweli ze peli. Bo muunaa ka ha se ba zibile ko ne ni inzi ba ni tiseza litino ni lico. Mi mwa August ka 1941, na lumelwa kwa Ravensbrück, ili tolongo ya basali ye ne na ni libubo le li maswe, ye ne eza libima ze 50 (80 km) kwa mutulo wa Berlin, mwa Germany.

“U Wabelwe, Mulatiwa”

Ha ne lu fitile, lwa talusezwa kuli ne lu ka kona ku kuta kwahae ha ne lu ka saina pampili ya ku latula tumelo ya luna. Kono ne ni si ka i saina. Kabakaleo, na amuhiwa lika za ka mi na yo tubulelwa mwa litapelo, mo ne ni kopani ni likaizeli ze ñwi za Sikreste ze ne zwa kwa Netherlands. Mañi ni mañi wa luna a fiwa siapalo sa mwa munganda se ne si na ni sisupo sa mubala wa pulipela, ni mukeke, komoki, ni luswana. Busihu bwa pili, lwa beiwa mwa miyaho mo ne ba fitelanga mapantiti. Teñi ko, ne li lwa pili ku lila ku zwa fo ni tamelwa. Na sikoka, inze ni li: “Ku ka ezahalañi? Ni ka ina kwanu ka nako ye kuma kai?” Ku bulela feela niti, bulikani bwa ka ni Jehova ne bu si ka tiya hahulu ka nako yeo, kakuli ne ni itutile niti ka likweli li sikai feela. Ne ku sa na ni lika ze ñata ze ne ni tokwa ku ituta. Lizazi le li tatama ka nako ya ku baliwa mabizo, ku bonahala kuli kaizeli yo muñwi wa Mu-Dutch naa lemuhile kuli ne ni swabile. Naa ize: “U wabelwe, mulatiwa, u wabelwe! Ki nto mañi ye kona ku lu holofaza?”

Hamulaho wa ku baliwa mabizo, lwa isiwa kwa muyaho o muñwi, mi lwa yo amuhelwa ki likaizeli za Sikreste ze ñata ze ne zwa kwa Germany ni kwa Netherlands. Ba bañwi ba likaizeli be ne zwa kwa Germany ne se ba pilile mwa muyaho wo ka nako ye fitelela silimo. Siango sa bona ne si ni tiisize—mi kaniti ne si ni wabeliswa. Ne ni tabile ku lemuha kuli muyaho mo ne ba beilwe likaizeli ne u kenile hahulu ku fita miyaho ye miñwi ye ne li mwa munganda. Kwandaa ku kena feela, muyaho wa luna ne u zibahala ku ba sibaka se ne si si na busholi, matapa, kamba mifilifili. Ka ku shutana ni miinelo ye taata ye ne lu talimana ni yona mwa munganda, muyaho o ne lu inzi ku ona ne u swana sina sooli se si kenile se si potolohilwe ki liwate le li masila.

Bupilo Bwa Mwa Munganda

Ha ne lu li mwa munganda, ne lu sebezanga hahulu kono ne lu fiwanga lico ze nyinyani hahulu. Ne lu pakelanga ku zuha ka 5:00, mi ne lu baliwanga mabizo hamulaho feela wa fo. Balibeleli ne ba lu yemisanga fande ka nako ye bato eza hola i liñwi, ibe kuli pula ne i nela kamba kazazi ne ka lenga. Ka 17:00, hamulaho wa ku sebeza ka taata, ne lu baliwanga mabizo hape. Ku zwa fo, ne lu fiwanga sinkwa ni mulo kihona lu ikela kwa ku lobala, inze lu topwezi.

Ka zazi ni zazi, kwandaa la Sunda, ne ni sebelezanga kwa masimu ili ko ne ni kutulanga buloto ka ku itusisa cekesi, ku tokola mikokolombwa, ni ku kenisa milaka ya likulube. Nihaike  kuli musebezi wo ne li o taata ni o masila, ne ni kona ku u eza ka zazi ni zazi kakuli ne ni sa mata mali. Mi hape nto ye ne ni tiisanga ne li ku opelanga lipina za Mubuso ha ne ni nze ni sebeza. Nihakulicwalo, ka zazi ni zazi ne ni lakazanga ku bona bo muunaa ka ni mwanaka.

Ne lu fiwanga lico ze nyinyani hahulu, kono luna likaizeli ne lu likanga ku buluka tuemba twa sinkwa ka zazi ni zazi ilikuli lu ekeze kwa lico ze ne lu fiwanga la Sunda ha ne lu banga ni nako ya ku kopana hamoho kuli lu nyakisise litaba za mwa Bibele. Ne lu si na lihatiso ze tomile fa Bibele, kono ne ni teelezanga hahulu kwa likaizeli ze hulile, ze sepahala, ili ze ne zwa kwa Germany, inze li nyakisisa litaba za mwa Bibele. Mi mane ne lu ezize Kupuzo ya lifu la Kreste.

Ku Nyandiswa, ku Inyaza, ni ku Susuezwa

Fokuñwi ne lu laelwanga ku eza musebezi o no yemela ndwa ya kopano ya Nazi. Bakeñisa ku sa ikenya mwa litaba ze ama puso ya sicaba, likaizeli kaufela ne ba hananga ku eza musebezi wo mi ni na ne ni latelelanga mutala wa bona wa bundume. Kamukwaocwalo, ne lu timiwanga lico ka mazazi a mañata ni ku yemiswa ka lihola ze ñata ka nako ya ku baliwa mabizo. Muta o muñwi mwa maliha, ne lu kiyezwi mwa muyaho mo ne ku si na lipangaliko ze tahisa mufutumala, ka mazazi a 40.

Ka ku ba Lipaki za Jehova, ne lu bulelelwanga hape ni hape kuli ne lu ka lukululwa ni ku ikela kwahae haiba lu saina pampili ya ku latula tumelo ya luna. Ha se ni pilile mwa Ravensbrück ka nako ye fitelela silimo, na zwafa maswe. Takazo ya ku bona bo muunaa ka ni mwanaka ya ba ye tuna hahulu, mi kabakaleo na ya kwa balibeleli ni ku yo kupa pampili ye ne bulela kuli ha ni sa na ku ba Muituti wa Bibele, mi na i saina.

Likaizeli ha se ba zibile ze ne ni ezize, ba bañwi ba kala ku ni siloka. Kono likaizeli ba babeli ba basupali be ne ba zwa kwa Germany, bo Hedwig ni bo Gertrud, ba ni bata-bata mi ha ba se ba ni fumani ba ni susueza ka ku ni bulelela kuli ba ni lata. Ha ne lu nze lu sebeza hamoho mwa milaka ya likulube, ba ni taluseza ka musa kuli ki kwa butokwa ku tiiseza mwa busepahali bwa luna ku Jehova ni kuli lu bonisa kuli lwa mu lata ka ku sa mu latula. Sishemo sa bona ni lilato la bona ne li ni susumelize hahulu. * Na lemuha kuli nto ye ne ni ezize ne i fosahalile mi na bata kuli pampili ya ka i si ke ya zwelapili ku sebeza. Nako ye ñwi manzibwana na bulelela kaizeli yo muñwi ka za mulelo wa ka wo. Likwambuyu yo muñwi u lukela kuli naa utwile ze ne lu ambola kakuli ka ona manzibwana ao, ba ni zwisa mwa munganda ni ku ni kwelisa mwa sitima kuli ni kutele kwa Netherlands. Yo muñwi wa bazamaisi, ili ye ni sa hupula sifateho sa hae, naa ni bulelezi kuli: “U sa li Bibelforscher (Muituti wa Bibele), mi u ka zwelapili ku ba cwalo.” Na alaba kuli: “Ni ka ba cwalo, haiba Jehova a lata.” Nihakulicwalo, na zwelapili ku nahana kuli, ‘Ni ka cinca cwañi pampili yani ye ne ni sainile?’

Taba ye ñwi ye ne bulezwi mwa pampili yeo ne i ize: “Ni sepisa kuli ha ni sa na ku sebelisana ni kopano ya International Bible Students Society.” Ne ni zibile za ku eza! Mwa January ka 1943, na kalisa ku kutaza hape ni mano fita kwahae. Kono ha ne ni ka swaliwa lwa lubeli ki ba Nazi inze ni kutaza ka za Mubuso wa Mulimu, koto ya ka ne i ka ba ye tuna ni ku fita.

Kuli ni bonise Jehova hape kuli ne ni na ni takazo ye tuna ya ku ba mutanga ya sepahala, na ni bo muunaa ka lwa kalisa hape ku amuhelanga bashimbi ba libuka ni baokameli ba maeto mwa ndu ya luna. Ne ni itumezi hahulu ku ba ni kolo ye ñwi ya ku bonisa lilato la ka ku Jehova ni kwa batu ba hae!

Lu ba ni Maswabi A Matuna

Likwelinyana pili ndwa i si ka fela kale, na ni bo muunaa ka lwa ba ni maswabi a matuna.  Mwa October ka 1944, mwanaa luna Willy a kula butuku bo bu tahisa fibele ili bo bu palelwisa mutu ku buyela ni ku miza hande (diphtheria). Butuku bwa hae bwa totobela hahulu mi a timela hamulaho wa mazazi a malalu inze a na ni lilimo ze supile za buhulu.

Ne lu tomohile pilu bakeñisa ku shwelwa ki mwanaa luna wa libanda. Kaniti, miliko ye ne ni talimani ni yona ha ne ni li mwa Ravensbrück ne i sa konwi ku bapanywa ni butuku bo ne ni utwile ha ne lu shwezwi ki mwanaa luna. Nihakulicwalo, ha ne lu ikutwanga ku swaba hahulu, ne lu omba-ombiwanga ki manzwi a fumaneha kwa Samu 16:8, a li: “Ni beile Muñaa Bupilo fapilaa ka kamita; kabakala kuli u inzi ku la bulyo la ka, ha ni na ku nyanganyiswa.” Ne lu tiiselize mwa niti mi kamita ne lu tukufalelwa ku kutaza taba ye nde. Kaniti, bo muunaa ka ne ba ni tusize ku sebeleza Jehova ka buitumelo ku fitela ba timela ka 1969.

Limbuyoti ni Lika ze ni Tahiselize Tabo

Halaa lilimo ze felile, nto ye ñwi ye ni tahiselize tabo ye tuna ne li siango se ne ni ikolanga ni batanga ba nako kaufela. Ne lu amuhelanga baokameli ba maeto ni basali ba bona mwa ndu ya luna ha ne ba potelanga puteho ya luna, sina mo ne lu ezezanga mwa nako ya ndwa. Mane muzwale yo muñwi wa libizo la Maarten Kaptein ni musalaa hae Nel, ne ba pilile mwa ndu ya luna ka lilimo ze 13! Bo Nel ha ne ba kulile butuku bo bu sa foli, ne ni ba kulisize ka likweli ze talu ku fitela ba timela. Siango se ne ni bile ni muzwale yo ni musalaa hae, ni mizwale ni likaizeli ba mwa puteho ya luna, ne si ni tusize ku ikola paradaisi ya moya ye ba li ku yona balapeli ba Jehova ka nako ya cwale.

Nto ye ñwi ye ni hupula hahulu ye ne ezahezi ka 1995 ne li memo ya ku yo fumaneha kwa kupuzo ye ne ezelizwe mwa Ravensbrück. Teñi ko, ne ni ilo kopana ni likaizeli be ne ni inanga ni bona mwa munganda ili be ne ni si ka bonana ni bona ka lilimo ze fitelela 50! Ku ba hamoho ni bona ne li nto ye tabisa ili ye ni si ke na libala mi ne li kolo ya ku tiisana kuli lu zwelepili ku libelela nako ye ba ka zuha balatiwa ba luna kwa bafu.

Kwa Maroma 15:4, muapositola Paulusi u bulela kuli “ka ku tiiswa ni ku kutazwa ki Mañolo, lu ine lu na ni sepo.” Ni itumela ku Jehova ka ku ni fa sepo yeo, ye ni konisize ku mu sebeleza ka buitumelo, niha ne ni li mwa miliko.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Ha ne ni li ni bo Jaap, ka 1930

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Mwanaa luna Willy, ha naa na ni lilimo ze supile za buhulu

[Siswaniso se si fa likepe 12]

Ka 1995, ne ni tabile ku kopana ni batu be ne ni si ka bonana ni bona ka nako ye telele. Ki na wa bubeli mwa mulaini wa pili ku zwa ku la nzohoto