Ne Ni Sabanga Lifu

Ka mo li Kandekezwi ki bo Piero Gatti

MULUMO o no utwahalela mwatasi wa kalisa ku ekezeha hanyinyani-hanyinyani. Ku zwa fo, kwa utwahala milumo ye ne lemusa batu kuli ba ipate. Hasamulaho, limbomba za kalisa ku tunya mi kwa ba ni lilata le ne li tibile lizebe za batu be ne ba swelwi ki luwewe.

Nto yeo ne i ezahezi mwa Milan, ili mwa Italy ka 1943/1944. Ne ni li lisole wa mutangana mi ne ni laelwanga ku zwisa litupu ze ne siyalanga mwa litungu ze ne sinyizwe ili mo ne ba ipatanga batu. Litupu zeo ne li shanaukanga mi ne li sa zibahalangi. Mi ne ni sa bonangi feela batu ba bañwi ha ba shwa. Ni na ne ni pilelanga fa linala. Ka linako zeo, ne ni lapelanga ku Mulimu ni ku mu sepisa kuli ha ne ni ka banduka, ne ni ka eza tato ya hae.

Ni Tuhela ku Saba Lifu

Ne ni hulezi mwa munzi o bato eza libima ze lishumi ku zwa mwa tolopo ya Como, ya mwa Italy, bukaufi ni museto wa Switzerland. Ha ne ni sa li mwanana, ne ni banga ni masitapilu mi ne ni sabanga lifu. Butuku bwa Spanish flu ne bu bituzi bahulwani ba ka ba basizana ba babeli. Mi ka 1930 ha ne ni na ni lilimo ze silezi sa buhulu, bo me bo Luigia ba timela. Ne ni li Mukatolika mi ne ni mamelanga milao ya keleke mi ne yanga kwa Missa ka sunda ni sunda. Kono ne ni tuhezi ku saba lifu hamulaho wa lilimo ze ñata. Nto yeo ne i ezahalile ha ne ni li mwa likutelo la milili, isiñi mwa keleke.

Ka 1944, batu ba bañata ne ba bulailwe mwa Ndwa ya Lifasi ya Bubeli. Ne ni li yo muñwi wa masole ba Italy ba bañata-ñata be ne ba sabezi mwa Switzerland mo ne ku si na ndwa. Ha se lu fitile mwateñi, lwa isiwa kwa mafulo a babalehi a mañatanyana. Na ne ni isizwe kwa mafulo a naa li bukaufi ni munzi wa Steinach kwa mutulo wa upa wa naha yeo. Teñi ko ne lu filwe litukuluho ze ñwi. Mukuti wa milili yo muñwi wa mwa munzi wo naa tokwa tuso mwa likutelo la hae. Ne ni pilile ni ku sebeza hamoho ni yena ka kweli feela i liñwi, kono mwa nako yeo na kopana ni mutu ya naa ni tusize ku cinca bupilo bwa ka.

Yo muñwi wa batu be ne ba tilo kutiwa ne li Adolfo Tellini, mwanaa naha Italy ya naa pila mwa Switzerland. Naa li yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Ne ni sa zibi batu bao kakuli ka nako yeo ne ku na ni feela Lipaki ba ba sa fiteleli palo ya 150 mwa naha ya Italy kaufela. Bo Adolfo ne ba ni taluselize litaba ze nde za mwa Bibele, ili lisepiso za kozo ni za ku ‘fumana bupilo ka buñata.’ (Joa. 10:10; Sin. 21:3, 4) Ne ni susumelizwe ki taba ya kuli kwapili lindwa ni lifu ha li na ku ba teñi. Ha ne ni kutezi kwa mafulo, na yo bulelela mutangana yo muñwi wa libizo la Giuseppe Tubini ya naa zwa kwa Italy ka za sepo yeo, mi ni yena a tabela hahulu. Bo Adolfo ni Lipaki ba bañwi ne ba lu potelanga mwa mafulo ka linako ze ñwi.

 Bo Adolfo ba ya ni na kwa Arbon, ili sibaka se si bato eza libima ze lishumi ku zwa kwa Steinach, ko ne si kopanelanga sikwatanyana sa Lipaki mwa puo ya Siitalia. Ne ni ikozi hahulu litaba ze ne ni izo utwa kuli mane mwa sunda ye ne tatami na ya kwateñi ka mahutu. Hasamulaho, na ya kwa mukopano o mutuna wa Lipaki za Jehova o no ezelizwe mwa muyaho wa mwa Zurich. Ne ni sabisizwe hahulu ki maswaniso a naa buhiswa a litupu za batu be ne ba bulailwe mwa minganda. Na talusezwa kuli Lipaki ba bañata ba mwa Germany ne ba bulailwe kabakala tumelo ya bona. Kwa mukopano wo, na bonana ni bo Maria Pizzato be ne ba li Lipaki. Muuso wa Italy ne u ba atulezi ku pika lilimo ze 11 mwa tolongo kabakala ku kutaza.

Ndwa ha ne i felile na kutela kwa Italy mi na yo swalisana ni puteho ye nyinyani ya mwa Como. Ne ni si ka ituta Bibele ka mukwa o swanela, kono ne ni ziba hande lituto za makalelo. Bo Maria Pizzato ni bona ne ba li mwa puteho yeo. Ba ni taluseza kuli ne ni tokwa ku kolobezwa mi ba ni bulelela kuli ni yo potela bo Marcello Martinelli, be ne ba pila mwa sibaka sa Castione Andevenno sa mwa provinsi ya Sondrio. Bo Marcello ne li mizwale be ne ba sepahala be ne ba tozizwe ili be ne ba atulezwi ku pika lilimo ze 11 mwa tolongo ki muuso wa buhateleli. Ne ni na ni ku coba libima ze 80 kuli ni yo ba potela.

Bo Marcello ne ba itusisize Bibele ku ni taluseza ze ne tokwahala kuli ni kolobezwe, mi hasamulaho lwa lapela mi lwa ya kwa nuka ya Adda mo ne ni izo kolobelezwa ka 1946 mwa September. Leo ne li lizazi le ne li ipitezi luli! Ne ni tabezi hahulu ku iketela ku sebeleza Jehova ni ku ba ni sepo ye tiile kuli mane ha se ku unsufezi ne ni si ka lemuha kuli ka lizazi leo ne ni cobile libima ze 160!

Mwa May ka 1947, mukopano o mutuna wa pili o no ezizwe mwa Italy hamulaho wa ndwa no bezi mwa Milan. Ne ku kopani batu ba ba bato eza 700, ku beya ni batu ba bañata be ne ba bandukile mwa nako ya nyandiso. Kwa mukopano wo kwa ezahala nto ye komokisa. Bo Giuseppe Tubini be ne ni kutalize mwa mafulo a babalehi ne ba file ngambolo ya kolobezo mi hasamulaho ni bona ba kolobezwa!

Kwa mukopano wo ne ni bile ni tohonolo ya ku kopana ni Muzwale Nathan Knorr ya naa zwa kwa Betele ya kwa Brooklyn. Naa susuelize na ni bo Giuseppe kuli lu itusise bupilo bwa luna mwa sebelezo ya Mulimu. Na lela ku kalisa sebelezo ya nako kaufela halaa kweli i liñwi. Ha se ni kutile kwahae, na yo bulelela lubasi lwa hesu ka za mulelo wa ka mi kaufelaa bona ba lika ku ni hanisa. Kono na tiiseza, mi hamulaho wa kweli i liñwi na kalisa ku sebeleza fa Betele mwa Milan. Ne ku na ni balumiwa ba bane be ne ba sebeleza fa Betele, ili bo Giuseppe (Joseph) Romano ni bakubona bo Angelina; bo Carlo Benanti ni bakubona bo Costanza. Bo Giuseppe Tubini be ne ba sa zo fita, ne li ba buketalizoho mi na ne ni li wa busilela.

Ha se ni kwanisize kweli i liñwi fa Betele, na ketiwa ku ba muokameli wa mupotoloho. Ne li na wa pili kwa bana ba naha Italy ku ba muokameli wa maeto mwa Italy. Muzwale George Fredianelli naa kalile kale musebezi wa maeto. Ne li yena mulumiwa wa pili ku taha mwa Italy ka 1946 mi naa zwa kwa United States. Ha saa ni lutile musebezi wo ka lisunda li sikai, na kalisa ku u eza ni nosi. Puteho ye ni hupula hande ye ne ni kalile ku potela ne li ya Faenza. Ne li lwa pili ku fa ngambolo ha ne ni ilo potela puteho yeo! Nihakulicwalo, ne ni susuelize bateelezi, ku beya cwalo ni banana, kuli ba nahanisise za ku eza sebelezo ya nako kaufela. Hamulaho wa nako, ba bañwi kwa banana bao ba fiwa buikalabelo bo butuna mwa Italy.

Ne ni tabile ku ba muokameli wa maeto. Ne li musebezi o taata o no tokwa kuli ni eze licinceho, kono hape ne li o tabisa hahulu mi ne ni latwa ki mizwale ni likaizeli.

Likezo za Bulapeli Mwa Italy Hamulaho wa Ndwa

Cwale ni mi taluseze likezo ze ñwi za bulapeli mwa Italy ka nako yeo. Keleke ya Katolika ne  i busa ku si na ya i hanyeza. Milao ya naha ye minca ne i kalile ku sebeza ka 1948, kono ne li ka 1956 muuso ha ne u felisize milao ye ne hanisa Lipaki ku kutaza. Bakeñisa ku lwaniswa ki baeteleli ba likeleke, mikopano ya mipotoloho ne i kaulezwanga. Kono fokuñwi ne ba palelwanga, ili nto ye ne ezahezi ka 1948 mwa toloponyana ya Sulmona ye fahalaa naha ya Italy.

Mukopano no ezezwa mwa libuhelo. La Sunda kakusasana, ne li na muina-situlo mi bo Giuseppe Romano ki bona be ne ba fa ngambolo ya nyangela. Mwa linako zeo bateelezi ne ba banga ba bañata. Ka nako ye ñwi palo ya bahasanyi i si ka fita kale fa 500 mwa naha mukatumbi, mwa libuhelo ne ku tezi bateelezi ba 2,000. Kwa mafelelezo a ngambolo, mutangana yo muñwi ya naa kukuelizwe ki baprisita ba babeli be ne ba li teñi mwa libuhelo, a tulela fa libapalelo. A kalisa ku yowilikana. Honafo na mu bulelela, na li: “Haiba ku na ni so bata ku bulela, u bate muyaho mo ka yo bulelela zo lata kaufela.” Bateelezi ne ba si ka tabela za naa ezize mi ba kalisa ku mu kalimela mi manzwi a bona a kwahela linzwi la hae. A zwa fa libapalelo mi a shoonoka.

Mwa miteñi yeo, ku zamaya ne ku tabisa kono hape ne ku li taata. Fokuñwi ne ni zwanga kwa puteho ye ñwi ku ya ku ye ñwi ka mahutu kamba ka njinga, fokuñwi ne ni kwelanga limbasi ze tezi, ze bongolokile kamba sitima. Ka linako ze ñwi, ne ni lobalanga mwa sitebule kamba mwa sibulukelo sa lisebeliso. Ndwa ne i sa zo fela-fela mi bayahi ba bañata ba Italy ne ba shebile. Mizwale ne li ba banyinyani mi ne li babotana. Nihakulicwalo, ne ni ikozi ku sebeleza Jehova.

Ni Kena Sikolo sa Giliadi

Ka 1950, na ni bo Giuseppe Tubini lwa memiwa ku yo kena sikolo sa balumiwa sa Giliadi mwa sitopa sa bu 16. Ku zwa feela honafo, na lemuha kuli ne ku ka ni bela taata ku ituta Sikuwa. Ne ni likile ka mo ne ni konela kaufela, kono ne ku li taata. Ne lu na ni ku bala Bibele mukatumbi mwa Sikuwa. Fokuñwi ne ni sa cangi musihali ilikuli ni itwaeze ku bala ka ku tumusa. Mi nako ya fita ya kuli ni fe ngambolo. Ni sa hupula hande manzwi a naa ni bulelezi muluti, a li: “U file hande ngambolo ya hao ka mafulofulo ni ka ku itusisa liponiso za ka mazoho, kono Sikuwa sa hao hasi utwahali ni hanyinyani!” Nihakulicwalo, ne ni konile ku feza sikolo. Ku zwa fo, na ni bo Giuseppe lwa lumelwa hape kwa Italy. Ze ne lu itutile ne li lu tusize ku sebeleza hande mizwale.

Ka 1955, na nyalana ni Lidia. Ki na ya naa file ngambolo ya kolobezo ya hae lilimo ze supile  lu si ka nyalana kale. Bo ndatahe bo Domenico ne li mizwale ba ba latwa be ne ba konile ku tusa bana ba bona kaufela ba supile ku amuhela niti, niha ne ba nyandisizwe ki muuso ni ku atulelwa ku yo pikela tolongo mwa naha i sili ka lilimo ze talu. Lidia ni yena naa tiiselize ku lwanela niti. Naa bile ni mizeko ye milalu mwa kuta pili musebezi wa luna wa ku kutaza fa ndu ni ndu u si ka lumelelwa kale ki mulao. Ha se lu nyalani ka lilimo ze silezi, lwa pepa mwanaa luna wa pili wa mushimani wa libizo la Beniamino. Ka 1972, lwa pepa mwana wa mushimani wa bubeli wa libizo la Marco. Ni tabile ku ba bona inze ba sebeleza Jehova ka tukufalelo hamoho ni mabasi a bona.

Ni Zwelapili ku Sebeleza Jehova ka Taata

Mwa lilimo ze ni sebelelize ba bañwi ka tabo, ni bile ni linako ze nde ze ni sa hupula. Ka mutala, kwa makalelo a lilimo za ma 1980, makwenyanaa ka ne ba ñolezi Sandro Pertini liñolo, ya naa li mueteleli wa naha ya Italy ka nako yeo. Mwa nako ya puso ya buhateleli, bubeli bwa bona ne ba isizwe kwa sooli sa Ventotene, ko ne ba tamelwanga batu be ne ba ngiwa kuli ne ba lwanisa muuso. Makwenyanaa ka ne ba ikupezi ku ambola ni yena ilikuli ba mu kutaze. Ha ne ba lumelelizwe na ba sindeketa mi lwa yo amuhelwa hande, ili nto ye ne lu si ka libelela. Mueteleli wa naha a kumbata makwenyanaa ka. Mi lwa mu kutaza ni ku mu fa lihatiso li sikai.

Ka 1991, hamulaho wa ku tanda lilimo ze 44 mwa musebezi wa maeto, na tuhela musebezi wo ha se ni potezi liputeho kaufela za mwa Italy. Ka lilimo zee ne ze ne latelezi, ne ni bile muokameli wa Ndu ya Mukopano ku fitela ha ni tuhela kabakala makulanu a matuna. Kono bakeñisa sishemo sa Jehova se situna, ni sa eza sebelezo ya nako kaufela. Ni likanga ka taata ku kutaza ni ku luta taba ye nde, mi ka nako ya cwale ni zamaisa lituto za Bibele li sikai. Mizwale ba sa bulelanga kuli ha ni fa lingambolo, ni bulelanga ka mafulofulo luli. Ni itumela ku Jehova kakuli maata a ka ha si ka fela niha ni supezi.

Ha ne ni li mwanana, ne ni sabanga hahulu lifu. Kono ku ba ni zibo ye nepahezi ya Bibele ku ni file sepo ya ku fumana bupilo bo bu sa feli—ili bupilo “ka buñata,” sina mwa naa bu taluselize Jesu. (Joa. 10:10) Bo ki bona bupilo bo ni libelezi—ili bwa kozo, buiketo, ni tabo, ku beya ni limbuyoti ze ñata ze ka zwa ku Jehova. Haike ku lumbekwe Mubupi wa luna ya lilato, ili ye lu bizwa ka libizo la hae.—Samu 83:18.

[Mapa ye fa likepe 22, 23]

(Kuli mu bone mo i hatiselizwe luli, mu bone hatiso)

SWITZERLAND

BERN

Zurich

Arbon

Steinach

ITALY

ROME

Como

Milan

Nuka ya Adda

Castione Andevenno

Faenza

Sulmona

Ventotene

[Siswaniso se si fa likepe 22]

Ha ne lu ya kwa Giliadi

[Siswaniso se si fa likepe 22]

Ha ne ni li kwa Giliadi ni bo Giuseppe

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Ka nako ya sinawenga sa luna

[Siswaniso se si fa likepe 23]

Musalaa ka ya latwa u bile ni na ka lilimo ze fitelela 55