Lipuzo Ze Zwa Kwa Babali

Pili lu si ka ituta kale niti, na ni musalaa ka ne lu lakaza ku ba ni mbututu mi kamukwaocwalo lwa itusisa muezezo wa ku kopanya mai a musali ni bwenze bwa muuna kwandaa mubili ilikuli mai ao a nuniswe. Ne lu si ka itusisa mai kaufela a naa nunisizwe, kono a mañwi naa kangelisizwe ni ku bulukiwa. Kana mai ao a siyezi a swanela ku kutisezwa mwa zwalo kamba ku yumbiwa?

▪ Ku na ni lika ze ñwi ze ñata ili ze tuna ze ba ka talimana ni zona batu ba ba nyalani haiba ba keta ku itusisa muezezo wa ku kopanya mai a musali ni bwenze bwa muuna kwandaa mubili. Batu ba ba nyalani kaufela ba ka ikalabela fapilaa Jehova ka za katulo ye ba ka eza. Mwendi kwa kona ku lu tusa kuli lu nyakisise pili muezezo wo wa ba sayansi wa ku tusa ka ona musali kuli a itwale.

Ka silimo sa 1978, musali yo muñwi wa kwa England ne li yena wa pili ku pepa mbututu ka ku itusisa muezezo wo wa ba sayansi. Musali yo naa sa koni ku pepa bakeñisa kuli misinga ya hae ne i tibani, ili ku palelwisa bwenze ku fita kuli bu yo nunisa mai a hae. Baalafi ne ba pazuzi musali yo ni ku nga lii le ne li kolile ku yena ni ku li beya mwa mukeke, ni ku li nunisa ka ku itusisa bwenze bwa muunaa hae. Lii le ne li nunisizwe leo ne li filwe nakonyana ya kuli li hule mi hamulaho la beiwa mwa zwalo. Mi hamulaho wa nako, musali yo a puluha mbututu wa musizana. Muezezo wo ni miezezo ye miñwi ye swana ni ona kona ze ne tilo bizwa kuli muezezo wa ku kopanya mai a musali ni bwenze bwa muuna kwandaa mubili.

Nihaike kuli muezezo wo u kana wa shutana-shutana ku likana ni kwa naha ko mu pila, ze ezahalanga kikuli: Musali ya nyezwi u fiwanga milyani ya lupepo kuli i mu tuse ku ba ni mai a mañata. Muuna ya nyezi u kupiwanga ku tisa bwenze bo bu sa li bo bunca mi muuna yo u kona ku eza cwalo ka ku icuka. Mai ni bwenze bo bu kenisizwe li kopanyiwanga hamoho ni ku iswa mwa muzuzu mo ku tatubelwanga lika. Mai a mañata a kana a nuniswa ni ku kala ku ikaba, mi hamulaho kona a fetuha limbututu ze si ka kola. Hasamulaho wa mazazinyana, mai a nunisizwe ao a tatubiwanga ka tokomelo ilikuli ku fumanwe a i ketile, kona a kutisezwa mwa zwalo ni kuli a yo hulela mwateñi. Fa lizazi la bulaalu, mai a nunisizwe a mabeli kamba a malaalu ili a iketile hande a kana a kutisezwa mwa zwalo ya musali ilikuli musali a kone ku ba ni kolo ya ku itwala. Haiba lii li li liñwi kamba a mabeli a beiwa mwa zwalo ya musali, musali yo u ka itwala mi ka nako ye ñwi u ka pepa.

Ki sika mañi se si kona ku ezahala kwa mai a naa si ka kutisezwa mwa zwalo ya musali, ku kopanyeleza cwalo ni mai a nunisizwe a naa bonahala kuli a si ka iketa kamba a sinyehile? Haiba mai a nunisizwe ao a siiwa feela a sa itusiswi, a kona ku sinyeha. Pili mai a nunisizwe ao a si ka sinyeha kale, a kana a beiwa mwa friji ilikuli a kone ku kangela. Libaka? Haiba mai a naa nunisizwe naa si ka itusiswa  sapili, a mañwi a naa siyezi ku a pili a kona ku itusiswa hape. Nihakulicwalo, ku eza cwalo ku tokwa ku ba ni tokomelo ye tuna. Sina batu ba babeli ba ba nyalani ha ba buzize puzo ye fahalimu, batu ba bañata ha ba zibangi ze ba swanela ku eza ka za mai a nunisizwe a kangelisizwe ili a naa si ka itusiswa. Mwendi ne ba sa tabeli ku ba ni bana ba bañata. Bashemi ba kana ba palelwa ku itusisa mai a nunisizwe bakeñisa ku supala kamba ku tokwa hande masheleñi a kona ku ba tusa ku babalela bana ba bona. Mwendi ba kana ba ikalelwa kuli bakubona ba ka itwala ka ku tatanyeza. * Lifu kamba ku kutisana kwa batu ba ne ba nyalani ku kona ku ba palelwisa kuli ba itusise mai a nunisizwe a naa siyezi. Bakeñisa ku sa ziba za ku eza, batu ba ba nyalani ba zwelangapili ku lifa masheleñi kwa sibaka ko ku bulukilwe mai a nunisizwe ao ka lilimo ze ñata.

Mwa silimo sa 2008, mualafi ya cuukile hahulu naa bulezi mwa mutende wa The New York Times kuli bashemi ha ba zibi ze ba swanela ku eza ka za mai a nunisizwe a siyezi. Mwa mutende wo ne ku bulezwi kuli: “Mai a nunisizwe a fitelela 400,000 a sweli a kangeliswa mwa lipatela-nyana za mwa linaha kaufela, mi a mañwi a sweli ku tiswa kwateñi zazi ni zazi . . . Mai a nunisizwe a kona ku zwelapili ku pila ka lilimo-limo haiba a kangeliswa hande kono haki mai a nunisizwe kaufela a zwelangapili ku pila ha kangelisizwe.” Ka ku hupula taba yeo, Bakreste ba bañwi ba swanela ku nahanisisa libaka ha ba bata ku itusisa muezezo o cwalo. Libaka?

Bakreste ba ba nyalani ba ba talimana ni muinelo wo wa ku kopanya mai a musali ni bwenze bwa muuna kwandaa mubili ba kana ba nyakisisa liitusiso ze ñwi za kwa sipatela. Mukreste a kana a eza keto ka za mulatiwa wa hae ya mwa muinelo o taata ili ya buyela ka ku itusisa mushini. Bakreste ba bañwi ba hananga likalafo ze ñwi ka ku latelela kelezo ya kwa liñolo la Exoda 20:13 ni Samu 36:9, mi ba ezanga cwalo kakuli ba kuteka bupilo. Magazini ya Awake! ya May 8, 1974, ne i talusize kuli: “Bakeñisa kuli ba kuteka mubonelo wa Mulimu ka za bupilo, ka ku itusisa mazwalo a bona ni ka ku utwa milao ya muuso, batu  ba ba bata ku pila ka likuka za Bibele ni kamuta ne ba si ke ba ikatulela ku bulaya mukuli ka libaka la kuli ha sa li mwa muinelo o munde.” Ku eza cwalo neikaba ku bulaya mukuli ka bomu. Nihakulicwalo, mwa miinelo ye miñwi, ku itusisa mushini o tusa mukuli kuli a zwelepili ku pila, ki yona nzila ye nde ku mulatiwa ya kula. Ba mwa lubasi ba swanela ku iketela ka za haiba ba swanela ku zwelapili ku itusisa mushini o tusa mukuli ku zwelapili ku pila kamba ku sa itusisa ona.

Ki niti kuli muinelo o talusizwe fahalimu ha u swani ni muinelo wo ba talimana ni ona bo muuna ni musali ba ba nyalani ili ba ba itusisize muezezo wa ku kopanya mai a musali ni bwenze bwa muuna kwandaa mubili ili ba ba bulukisize mai a nunisizwe a kangezi. Kono nzila ye ñwi ye akalelizwe ki ya kuli ba kona ku zusa mai a nunisizwe ao ili a kangezi mwa friji ni ku a tuhela kuli a shengunuke. Ha sa beiwi mwa friji kuli a kangele, mai a nunisizwe ao a kona ku sinyeha mi hana ku sebeza ni kamuta. Bo muuna ni musali ba ba nyalani ba swanela ku ikatulela ka za haiba ba swanela ku eza cwalo.—Magal. 6:7.

Bakeñisa kuli bo muuna ni musali ba ba nyalani ba ikatulezi ku itusisa muezezo wa ku kopanya mai a musali a nunisizwe ki bwenze bwa muuna kuli musali a kone ku itwala ni kuli ba be ni mbututu, batu bao ba swanela ku bona teñi kuli ba itukiseza ku peta buikalabelo bwa ku lifela ku bulukiwa kwa mai a nunisizwe a kangezi kamba mwendi ba kona ku iketela ku itusisa mai ao hape ha ba ka tabela ku ba ni mbututu kwapili. Kono bo muuna ni musali ba bañwi ba ba nyalani ba kona ku iketela ku tuhela ku babalela mai a nunisizwe ao ili a kangezi ka ku nga kuli mai ao a ka bulukiwa feela. Bakreste ba ba li mwa muinelo wo ba ka ikalabela fapilaa Mulimu ka ku ya ka lizwalo la bona le li lutilwe ki Bibele. Mulelo wa bona u swanela ku ba wa kuli ba be ni lizwalo le li kenile ili le li sa sitatalisi mazwalo a batu ba bañwi.—1 Tim. 1:19.

Caziba yo muñwi ya talima za lupepo naa bulezi kuli bo muuna ni musali ba ba nyalani ba bañata “ne ba ziyelehile bakeñisa buikalabelo bo ne ba na ni bona bwa ku keta ze ba swanela ku eza ka za mai a nunisizwe ili a kangezi.” Caziba yo naa unguzi manzwi a hae ka ku bulela kuli: “Ku bonahala kuli batu ba bañata ha ba ezi katulo ye swanela ka za muezezo wa ku kopanya mai a nunisizwe ka bwenze bwa muuna kwandaa mubili.”

Kaniti, Bakreste ba niti ha ba hupula za ku itusisa muezezo wa ku kopanya mai a nunisizwe ka bwenze bwa muuna kwandaa mubili, ba nyakisisa butata kaufela bo bu kona ku ba teñi haiba ba keta ku eza cwalo. Bibele i bulela kuli: “Mutu ya na ni ngana u bona kozi i sa taha, mi wa isabisa; kanti likuba li ipitelela feela mi za ziyeleha.”—Liprov. 22:3.

Muuna ni musali ba ba si ka nyalana kono ili ba ba pila hamoho ba ba ituta Bibele ba bata ku kolobezwa, kono linyalo la bona ha li koni ku lumelezwa bakeñisa kuli muuna u pila mwa naha ku si na tumelezo ya ka mulao. Muuso ha u lumelezi mutu ya pila mwa naha isi ka mulao kuli a kene mwa linyalo. Kana batu bao ba ba si ka nyalana ba swanela ku taleleza Pampili ya Buitamo Bwa ku Sepahala mi hamulaho ni ku kolobezwa?

▪ Nihaike kuli ku eza cwalo ku kona ku bonahala inge kona ku tatulula butata bwa bona, ku eza cwalo ha ku si ka luka ku likana ni mo i bulelela Bibele. Kuli lu utwisise libaka, pili lu tokwa ku ziba kuli Pampili ya Buitamo Bwa ku Sepahala kiñi ni kuli i swanelwa mwa miinelo mañi.

Pampili yeo ki fomu ye talelezwanga fapilaa lipaki ki muuna ni musali ba ba sa fiwangi tumelezo ya ku nyalana bakeñisa libaka le li bulezwi mwa maparagilafu a latelela. Ha ba taleleza pampili yeo, muuna ni musali bao ba itamanga fapilaa Mulimu ni batu kuli ba ka zwelapili ku sepahala ku yo muñwi ni yo muñwi ni kuli haiba ku ka konahala ba ka ñolisa linyalo la bona ka mulao. Puteho i ka kuteka linyalo la bona sina feela mo i kutekela manyalo a ñolisizwe ka mulao.

Ki mwa miinelo mañi mo Pampili ya Buitamo Bwa ku Sepahala i kona ku itusiswa? Kuli lu alabe puzo yeo, pili  lu tokwa ku utwisisa mo Jehova a ngela linyalo ni telekano. Jehova ki yena musimululi wa linyalo mi u li nga ku ba la butokwa. Mwanaa Mulimu naa bulezi kuli: “Sa kopanyize Mulimu, ku si ke kwa ba ni mutu ya si kauhanya.” (Mat. 19:5, 6; Gen. 2:22-24) Jesu naa ekelize kuli: “Mutu kaufela ya leleka musalaa hae ni ku nyala u sili, wa buka, konji haiba musalaa hae u ezize buhule.” (Mat. 19:9) Kamukwaocwalo, “buhule,” kamba bubuki kona feela libaka li nosi le li bulezwi mwa Bibele leo mutu a kona ku felisa linyalo ka lona. Ka mutala, haiba muuna u ezize buhule ni mutu ya si musalaa hae, musalaa muuna yo wa kona ku keta ku kauhana ni yena kamba kutokwa. Haiba a keta ku kauhana ni muuna hae, musali yo u lukuluhile ku nyalwa ku mutu u sili.

Nihakulicwalo, mwa linaha ze ñwi, sihulu mwa linako za kwamulaho, likeleke ze tuna ne li sa lumelangi ze i bulela Bibele ka za telekano. Bulapeli bo, ne bu lutanga kuli batu ha ba swaneli ku lelekana mwa muinelo ufi kamba ufi. Ba bahulu ba bulapeli ne ba naa ni maata a matuna kuli mane mulao mwa linaha ze ñwi kacenu ha u lumelezi batu ku kena mwa telekano, nihaiba ka libaka la naa bulezi Jesu. Mwa linaha ze ñwi mulao wa lumeleza telekano. Kono ku taata hahulu kuli mutu a fiwe tumelezo ya telekano. Ku kona ku nga lilimo ze ñata. Bulapeli bo butuna kamba muuso mwa libaka zeo li hanisa batu ku eza nto ya lumeleza Mulimu.—Lik. 11:17.

Ka mutala, muuna ni musali ba ba nyalani ba kona ku pila mwa naha mo kuli taata hahulu kamba mo ku sa konahali kuli mutu a lumelezwe ku kena mwa telekano. Muuna ni musali ba kona ku taleleza pampili yeo haiba feela ba ezize ze tokwahala kaufela kuli ba feze linyalo la bona la ka mulao ni mutu ye ne ba nyalani ni yena sapili, mi Bibele ya ba lumeleza ku kena mwa linyalo hape. Puteho ya Sikreste i lukisize pampili yeo kuli i tuse mwa linaha ze cwalo. Nihakulicwalo, pampili ye, ne i si ka lukisezwa ku itusiswa mwa linaha mo ku lumelezwa telekano, nihaikaba kuli ku fumana tumelezo ya telekano ku taata hahulu kamba kwa tula.

Batu ba bañwi ba ba pila mwa libaka mo ku lumelezwa telekano se ba likile ku itusisa Pampili ya Buitamo Bwa ku Sepahala ilikuli ba ambuke butata bo bu mwa ku lukisa telekano ya ka mulao. Kono ku itusisa pampili yeo ka libaka leo ha ku si ka luka.

Ha lu nyakisiseñi muinelo o mwa puzo ye buzizwe fahalimu. Muuna ni musali ba pila hamoho mi ba bata ku nyalana. Yo muñwi ni yo muñwi ha yo mwa linyalo ni mutu u sili. Ku likana ni mo i bulelela Bibele, bubeli bwa bona ba lukuluhile ku kena mwa linyalo. Bakeñisa kuli ne ba siyo mwa linyalo ni mutu yo muñwi, muinelo wa bona wa shutana ni wa batu ba ba tokwa ku lukisa za ku fumana tumelezo ya telekano. Kamukwaocwalo, muuna ni musali yo ha ba swaneli ku itusisa Pampili ya Buitamo Bwa ku Sepahala. Butata bwa bona ki bwa kuli muuna u inzi mwa naha ku si na tumelezo ya ka mulao, mi ka libaka leo muuso ha u na ku lumeleza kuli muuna yo ni musali ya pila ni yena ba nyalane. (Mwa linaha ze ñata, muuso wa lumelezanga batu ku nyalana ku si na taba kuli muuna kamba musali kamba bubeli bwa bona ba pila mwa naha ba si na tumelezo ya ka mulao.) Bo muuna ni musali ba ba bulezwi mwa puzo ya fahalimu ba kona ku ezañi? Ba kona ku ya kwa naha i sili ko ba kona ku yo nyalanela ka mulao. Kamba mwendi ba kona ku nyalana mwa naha ye ba li ku yona haiba muuna a eza ze tokwahala kuli a be muyahi wa naha yeo.

Kamukwaocwalo, bo muuna ni musali bao ba kona ku eza licinceho ze tokwahala ilikuli bubeli bwa bona ba utwe milao ya Mulimu ni ya Sesare. (Mare. 12:17; Maro. 13:1) Haiba ba nyalana ka mulao, mwendi ba kona ku lumelezwa ku kolobezwa.—Maheb. 13:4.

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 14]

Bakreste ba ba eza katulo yeo ba ka ikalabela ku Mulimu mi ba swanela ku itusisa lizwalo la bona le li lutilwe ka Bibele

[Mbokisi fa likepe 15]

MIEZEZO YE MIÑWI YA KU KOPANYA MAI A MUSALI NI BWENZE BWA MUUNA KWANDAA MUBILI ILIKULI MAI AO A NUNISWE

Ku zwelapili kwa muezezo wa ku kopanya mai a musali ni bwenze bwa muuna kwandaa mubili ilikuli mai ao a nuniswe ku tahisize miezezo ye miñwi ye lwanisana ni mubonelo wa Mulimu ku likana ni mwa boniseza Mañolo. Ka mutala, mai a musali a kona ku nuniswa ki bwenze bwa muuna ya si muunaa hae. Mi musali yo wa kona ku lumela kuli sitipwitipwi sa mai a musali ni bwenze bwa muuna si beiwe mwa mubili wa hae. (Basali ba ba nyalanga basali ba bañwi fokuñwi ba iketelanga ku itusisa muezezo wo.) Kamba bwenze bwa muuna ya nyezi bwa kona ku itusiswa kwa ku nunisa mai a musali ya si wa hae. Musalaa muuna yo mwendi u kona ku lumela kuli sitipwitipwi sa bwenze ni mai a musali yo si beiwe mwa mubili wa hae.

Mwa miinelo ye miñwi, sitipwitipwi se si beiwanga mwa zwalo ya musali ha si bangi se si kopanyizwe ka mai a hae kamba bwenze bwa muunaa hae. Kono mwa miinelo ye miñwi, mai ni bwenze bwa muuna ni musali ba ba nyalani li kopanyezwanga kwandaa mubili ka mulelo wa kuli mai a musali a nuniswe. Sitipwitipwi seo kihona si ka beiwanga mwa zwalo ya musali u sili ili yo hamulaho u ka itwala mbututu mane ni ku puluha. *

Batanga ba Mulimu ha ba swaneli ku itusisa miezezo ye bulezwi fahalimu bakeñisa kuli ba bata ku latelela ketelelo ya Mulimu ye li: “U si ke wa buka ni musalaa wahenu, ku isilafaza ni yena.” (Liv. 18:20, 29; Liprov. 6:29) Haiba sitipwitipwi sa mai ni bwenze li ezizwe ka ku itusisa mai kamba bwenze (kamba bubeli bwa zona) bwa mutu ya si mwa linyalo leo, Bibele i biza muinelo wo kuli ki por·neiʹa, ili ku talusa buhule. Miezezo yeo i bonisa kuli mutu u sebelisa lilama za somano ka nzila ye fosahezi hahulu.—Mat. 5:32; 1 Makor. 5:11; 6:9, 18; Maheb. 13:4.

[Litaluso za kwatasi]