1, 2. (a) Ki kabakalañi ha ne ku bonahala kuli Mushe naa li mwa butata? (Mu bone siswaniso se si fa likepe 8.) (b) Ki kabakalañi Mushe ha naa sa sabi buhali bwa mulena?

FARO ne li mubusi ya maata mi Maegepita ne ba mu nga kuli ki mulimu. Buka ye bizwa When Egypt Ruled the East, i li, Maegepita ne ba nga kuli Faro naa na ni hahulu “butali ni maata” a matuna hahulu ku fita sibupiwa sifi kamba sifi sa fa lifasi. Faro naa bata kuli Maegepita ba mu sabe, kacwalo, naa tinanga kuwani ya bulena ye ne na ni siswaniso sa mbumbe ye pakuzi. Siswaniso seo ne si hupulisanga batu kuli lila za mulena ne li ka yundiswa kapili. Mu nahane feela mwa naa ikutwezi Mushe ha naa bulelezwi ki Jehova kuli: “Ni ku lume ku Faro kuli u yo zwisa mwa Egepita sicaba sa ka, bona bana ba Isilaele.”—Ex. 3:10.

² Mushe a ya kwa Egepita mi a yo bulelela Faro lushango lo ne lu zwa ku Mulimu. Taba yeo ne i nyemisize hahulu Faro. Egepita ha se i natilwe ka likoto ze 9, Faro a filikana hahulu kuli mane a lemusa Mushe kuli: “U itemuhele, u si ke wa bona pata ya ka hape; kakuli lizazi lo ka bona pata ya ka, wa shwa.” (Ex. 10:28) Mushe a zwa fapilaa Faro, kono pili a si ka ya kale, a polofita kuli mweli wa mulena  naa ka shwa. (Ex. 11:4-8) Mushe cwale a bulelela Maisilaele kuli lubasi ni lubasi lu bulaye puli kamba ngu ya muuna ni ku sasa mali a yona fa minyako ya mandu. Ngu ya muuna ne li folofolo ye ne ngiwa ku ba ye kenile ili ye ne fiwanga ku mulimu wa Maegepita ya bizwa Ra. (Ex. 12:5-7) Faro naa ka ezañi ha sa utwile litaba zeo? Mushe naa sa sabi za naa ka eza Faro. Libaka? Kakuli naa na ni tumelo mi naa utwa Jehova, mi naa si ka “saba buhali bwa mulena, kakuli naa zwezipili ku tiya inge ya bona Yena ya sa bonwi.”—Mu bale Maheberu 11:27, 28.

3. Lu ka nyakisisa lipuzo mañi ka za tumelo ya naa na ni yona Mushe ku “Yena ya sa bonwi”?

³ Kana mu na ni tumelo ye tiile kuli mane ku swana inge kuli mwa kona ku “bona Mulimu”? (Mat. 5:8) Kuli lu tiise tumelo ya luna ilikuli lu kone ku “bona Yena ya sa bonwi” sina mutu ye lu bona luli, ha lu nyakisiseñi mutala wa Mushe. Tumelo ya naa na ni yona Mushe ku Jehova ne i mu tusize cwañi kuli a si ke a saba batu? Mushe naa bonisize cwañi tumelo mwa lisepiso za Mulimu? Mi ku “bona Yena ya sa bonwi” ne ku tiisize cwañi tumelo ya Mushe muta yena ni batu ba hae ne ba li mwa butata?

4. Batu ba ne ba si na tumelo mwendi ne ba nahanile cwañi ha ne ba boni Mushe inzaa li fapilaa Faro?

⁴ Batu ba ba si na tumelo mwendi ne ba nahanile kuli Mushe naa si na maata a swana ni a Faro. Faro naa na ni maata fahalimwaa Mushe. Mane Mushe naa buzize Jehova kuli: “Na, ki na mañi kuli ni ye ku Faro, ni yo zwisa bana ba Isilaele mwa Egepita?” (Ex. 3:11) Ibato ba lilimo ze bato ba 40 kwamulaho ku zwa fo, Mushe naa balehile mwa Egepita. Mwendi Mushe naa ipuzize kuli, ‘Kana luli na swanela ku kutela kwa Egepita ili ko mwendi ni ka swana na yo nyemisa mulena?’

5, 6. Mushe naa tusizwe kiñi kuli a sabe Jehova, isiñi Faro?

⁵ Pili Mushe a si ka kutela kale kwa Egepita, Mulimu naa mu lutile tuto ya butokwa hahulu. Hasamulaho, Mushe naa ñozi za tuto yeo mwa buka ya Jobo. Naa ize: “Ku saba Muñaa Bupilo ki bona butali.” (Job 28:28) Kuli a tuse Mushe ku ba ni sabo ye swanela ni ku eza lika ka butali, Jehova naa bapanyize batu ku yena muñi, yena Mulimu ya Maata-Ote. Jehova naa buzize kuli: “Ki mañi ya ezize mulomo wa mutu, kamba ki mañi ya eza kuli mutu a be simumu, kamba susu, a be ya bona, kamba sibofu? Ha ni li ki na, Muñaa Bupilo?”—Ex. 4:11.

⁶ Ki tuto mañi ya naa itutile Mushe? Mushe naa lumilwe ki Jehova, kamukwaocwalo, naa sa tokwi ku saba. Mulimu naa ka fa Mushe maata a naa ka mu tusa ku yo taluseza Faro lushango lo ne lu zwa ku Mulimu. Mi lo ne si lona lwa pili kwa batanga ba Mulimu ku ba mwa butata mwa Egepita. Mwendi Mushe naa hupuzi mo Jehova naa silelelize Abrahama, Josefa, mane ni yena Mushe ka sibili mwa linako za kwamulaho inze ku sa busa bo Faro ba sili mwa Egepita. Faro naa si na maata a swana ni a Jehova. (Gen. 12:17-19; 41:14, 39-41; Ex. 1:22–2:10) Bakeñisa kuli Mushe naa boni “Yena ya sa bonwi,” naa bile ni bundume bwa ku ya ku Faro ni ku yo mu taluseza lika kaufela za naa bulezi Jehova.

7. Kaizeli yo muñwi naa silelelizwe cwañi bakeñisa ku ba ni tumelo ku Jehova?

⁷ Kaizeli ya bizwa Ella ni yena naa si ka ba ni sabo ya ku saba batu bakeñisa tumelo ya hae ku Jehova. Ka silimo sa 1949, kaizeli yo naa tamilwe mwa naha ya Estonia ki ba Katengo ka mapokola ba naha yeo (KGB). Mapokola bao ba mu tubula libyana za naa tinile kaufela, mi mapokola ba mitangana kihona ba mu lubukela maswe. Kaizeli yo u li: “Ne ni ikutwile ku shubulwa luli. Kono ha se ni lapezi ku Jehova, na ikutwa hande mi na angulukelwa.” Kaizeli Ella a siiwa mwa sitokisi ka mazazi a malaalu ili mo ne ku na ni lififi. Kaizeli yo u li: “Mapokola ba huweleza ba li: ‘Lu ka eza mo lu konela kaufela kuli libizo la Jehova li si ke la hupulwa mwa Estonia ni kamuta! Wena u ka isiwa mwa tolongo mi ba bañwi ba  ka isiwa kwa naha ya Siberia!’ Mapokola bao ba ekeza ku bulela ka kashwau kuli, ‘Jehova wa hao u kai?’” Kana kaizeli Ella naa ka saba batu kamba naa ka sepa Jehova? Mapokola ha ne ba buzize kaizeli yo kuli a taluse mwa naa ikutwela, naa ba alabile ka bundume kuli: “Ni nahanile hahulu ka za taba ye, mi ku hande kuli ni pile mwa tolongo inze ni ikola bulikani bo bunde ni Mulimu ku fita ku lukuluha mwa tolongo ni ku sa shemubwa ki Mulimu.” Sina feela mwa naa bonela baana ba ne ba yemi fapilaa hae, kaizeli yo naa nga Jehova ku ba wa luli mwa bupilo bwa hae. Kaizeli yo naa zwezipili ku sepahala ku Jehova kakuli naa na ni tumelo ku yena.

8, 9. (a) Kiñi ze kona ku mi tusa ku sa saba batu? (b) Mu swanela ku hupulangañi haiba mu ba mwa muliko wa ku saba batu?

⁸ Haiba mu na ni tumelo ku Jehova, sabo ya mina ya kona ku fela. Haiba ba mulao ba lika ku mi tuhelisa ku lapela Mulimu, ku kona ku bonahala inge kuli ba na ni maata fahalimwaa mina. Mane mu kana mwa ipuza kuli: ‘Kana na swanela ku zwelapili ku sebeleza Jehova ili nto ye ka nyemisa ba mulao?’ Mu hupulange kuli ku ba ni tumelo ku Mulimu ku ka mi tusa ku sa saba batu. (Mu bale Liproverbia 29:25.) Jehova u lu buza kuli: “Ki wena mañi, kuli u sabe mutu ya na ni ku shwa, ni mwanaa mutu ya fela sina bucwañi?”—Isa. 51:12, 13.

⁹ Mu hupulange Ndataa mina ya Maata-Ote. Jehova wa bona batu kaufela ba ba nyanda bakeñisa ku eziwa maswe. Wa ba utwela butuku mi wa ba tusa. (Ex. 3:7-10) Nihaikaba kuli mu tokwa ku yemela tumelo ya mina kwa batu ba ba na ni maata a matuna ku mi fita, Bibele i bulela kuli: “Mu si ke mwa ikalelwa ka ze mu ka bulela kamba mwa ku li bulelela, kakuli za ku bulela mu ka li fiwa ka yona nako yeo.” (Mat. 10:18-20) Babusi ba fa lifasi ni batu ba bañwi ba mulao ha ba na maata a likana ni a Jehova. Haiba mu tiisa tumelo ya mina cwale, mu ka nga Jehova sina mutu wa luli mi mu ka lemuha kuli wa tabela ku mi tusa.

10. (a) Jehova naa file Maisilaele litaelo mañi mwa kweli ya Nisani 1513 B.C.E.? (b) Ki kabakalañi Mushe ha naa latelezi litaelo za Mulimu?

¹⁰ Mwa kweli ya Nisani 1513 B.C.E., Jehova naa laezi Mushe ni Aruni kuli ba bulelele Maisilaele kuli ba nge ngu ya muuna ye iketile kamba puli, ba i bulaye, ni ku hasa mali a yona fa misumo ya kwa minyako ya bona. (Ex. 12:3-7) Nihaike kuli Maisilaele ne ba si ka eza kale nto ye cwalo mwa bupilo bwa bona, muapositola Paulusi hasamulaho naa ñozi kuli Mushe naa na ni tumelo mi naa ezize “Mukiti wa Paseka mi a hasa mali, kuli muyundisi a si ke a bulaya baeli ba bona.” (Maheb. 11:28) Mushe naa ziba kuli lisepiso za Jehova ne li ka talelezwa, mi naa na ni tumelo ya kuli baeli ba bashimani kaufela ba mwa Egepita ne ba ka shwa.

11. Ki kabakalañi Mushe ha naa lemusize ba bañwi?

¹¹ Mushe naa lata batu ba bañwi. Nihaike kuli bana ba Mushe ba bashimani mwendi ne ba li mwa Midiani, ili ko ne ba silelelizwe mi ne ba li kwahule ni Egepita, Mushe naa latelezi taelo ya naa mu file Mulimu mi naa lemusize Maisilaele ba ne ba na ni baeli ba bashimani bao bupilo bwa bona ne bu li mwa lubeta. (Ex. 18:1-6) Kuli a pilise baeli ba bashimani ba Maisilaele ku “muyundisi,” Mushe kapili-pili “a biza ba bahulu ba Isilaele kaufela, a li ku bona: . . . ‘Mu nge ngunyana ka mandu a mina, mi mu i bulaele Paseka.’”—Ex. 12:21. *

12. Ki lushango mañi lwa lu bulelezi Jehova kuli lu kutaze?

¹² Ka ku tusiwa ki mangeloi, batu ba Jehova ba sweli ku shaela lushango lwa butokwa. Ba shaela kuli: “Mu sabe Mulimu mi mu mu fe kanya, kakuli nako ya hae ya ku atula i fitile, mi hakulicwalo mu lapele Yena ya naa ezize lihalimu ni lifasi ni liwate ni maweluwelu a mezi.” (Sin. 14:7) Ye ki yona nako ye lu swanela ku shaela lushango lo. Lu swanela ku lemusa batu be  lu pila ni bona mwa silalanda kuli ba zwe ku Babilona yo Mutuna ilikuli ba si ke ba to “amuhela kwa likoto za hae.” (Sin. 18:4) Bakreste ba ba tozizwe, ka ku tusiwa ki “lingu ze ñwi,” ba sweli ku kupa batu kuli ba “kutele ku Mulimu.”—Joa. 10:16; 2 Makor. 5:20.

13. Ki nto mañi ye ka mi tusa ku zwelapili ku ba ni takazo ya ku kutaza taba ye nde?

¹³ Lu na ni buikolwiso bwa kuli ‘nako ya ku atula’ i fitile. Hape lu na ni buikolwiso bwa kuli musebezi wa ku kutaza u swanela ku eziwa ka putako sina feela mwa bulelela Jehova. Mwa pono, muapositola Joani naa boni “mangeloi a mane a yemi mwa maneku a mane a lifasi, inzaa sweli ka taata mioya ye mine ya lifasi.” (Sin. 7:1) Kana mwa bona mangeloi ao mwa pono inze a itukiseza ku tuhela mioya ya sinyeho ya ñalelwa ye tuna ye ka ba fa lifasi? Haiba mu bona mangeloi ao ka meeto a tumelo, mu ka kona ku kutaza taba ye nde ka buikolwiso.

14. Ki kabakalañi ha lu bata ku ‘eleza ya maswe kuli a tuhele nzila ya hae ye maswe’?

¹⁴ Lwa ikola bulikani ni Jehova mi lu na ni sepo ya ku to pila ku ya ku ile, kono hape lwa utwisisa kuli lu na ni buikalabelo bwa ku ‘eleza ya maswe kuli a tuhele nzila ya hae ye maswe, kuli a pilise bupilo bwa hae.’ (Mu bale Ezekiele 3:17-19.) Kono leo haki lona feela libaka li nosi ha lu kutazanga taba ye nde. Lu kutazanga taba ye nde kabakala kuli lwa lata Jehova ni batu be lu pila ni bona. Mwa swanisezo ya naa bulezi ka za Musamaria, Jesu naa lu lutile ku utwisisa ze ku talusa ku bonisa lilato ni sishemo. Lu kana lwa ipuza kuli, ‘Kana na swana ni Musamaria, kamba ni swana ni muprisita ni Mulivi? Kana hañata na tabelanga ku fa bupaki, kamba ni batanga mabaka a ku ikemela kuli ni si ke na kutaza ku ba bañwi?’ (Luka 10:25-37) Haiba lu ba ni tumelo mwa lisepiso za Mulimu ni ku lata  batu be lu pila ni bona mwa silalanda, lu ka eza musebezi wa ku kutaza mo lu konela kaufela inze ku sa na ni nako.

15. Ki kabakalañi Maisilaele ha ne ba ikutwile kuli ne ba keni mwa kazuma ka ka sina mwaalo?

¹⁵ Tumelo ya naa na ni yona Mushe ku “Yena ya sa bonwi” ne i mu tusize muta Maisilaele ne ba li mwa butata ili ha se ba zwile mwa Egepita. Bibele i bulela kuli: “Bana ba Isilaele ha ba yo kumbuluka, ba bona Maegepita kuli ba ba latelezi, mi ba saba maswe; bana ba Isilaele ba huwa ku Muñaa Bupilo.” (Ex. 14:10-12) Maisilaele ne ba swanela ku libelela muinelo wo bakeñisa kuli Jehova naa polofitile kuli: “Ni ka tatafaza pilu ya Faro kuli a ba ndongwame; mi ni ka ipubanisa ka Faro ni ka mpi ya hae kaufela; mi Maegepita ba ka ziba kuli ki na Muñaa Bupilo.” (Ex. 14:4) Ku si na taba ni kuli Jehova naa ba lemusize, Maisilaele ne ba si na tumelo. Bona ne ba bona feela Liwate le li Fubelu le ne li ba tibezi nzila, makoloi a ndwa a Faro a naa ba matisa ka lubilo, ni mulisana ya naa na ni lilimo ze 80 ya naa ba etelela. Ne ba ikutwile kuli ne ba keni mwa kazuma ka ka si na mwaalo.

16. Tumelo ne i tiisize cwañi Mushe kwa Liwate le li Fubelu?

¹⁶ Mushe naa si ka saba bakeñisa kuli meeto a hae a tumelo naa boni nto ye maata hahulu ku fita liwate kamba mpi ye ne ba latelela. Naa kona ku bona mwa naa ka ba “piliseza Muñaa Bupilo,” naa ziba kuli Jehova naa ka lwanela Maisilaele. (Mu bale Exoda 14:13, 14.) Tumelo ya Mushe ne i tiisize ni ku susueza batu ba Mulimu. Bibele i bulela kuli: “Ka tumelo, ba sila Liwate le li Fubelu inge ba ba fita fa mubu o omile, kono Maegepita ha ne ba likile ku sila, ba miziwa ki liwate.” (Maheb. 11:29) Hasamulaho, “sicaba sa saba Muñaa Bupilo, sa lumela Muñaa Bupilo ni Mushe mutanga wa hae.”—Ex. 14:31.

17. Ki nto mañi ye ka ezahala kwapili ye ka lika tumelo ya luna?

¹⁷ Hona cwale-cwale fa, bupilo bwa luna bu ka bonahala ku ba mwa kozi. Armagedoni ha i ka kalisa, mibuso ya mwa lifasi le i ka be i felisize likopano za bulapeli ze ne na ni maata hahulu ku lu fita. (Sin. 17:16) Mwa bupolofita, Jehova u bulela kuli ha lu na ku kona ku itwanela mi lu ka swana sina ‘naha ya minzi ye si na makwakwa ili mo ku na ni minzi ye si na lipakiso ni likwalo.’ (Ezek. 38:11) Batu ba ba si na tumelo mwendi ba ka nahana kuli ha lu na ku punyuswa. Mu ka ezañi ka nako yeo?

18. Mu taluse libaka ha lu kona ku zwelapili ku itiisa ka nako ya ñalelwa ye tuna.

¹⁸ Ha lu swaneli ku saba. Libaka? Kakuli Jehova u polofitile kuli batu ba hae ba ka lwaniswa ni kuli u ka ba sileleza. Muambakani ya Pahami Jehova u li: “Zazi la ka pumela Gogo naha ya Isilaele, buhali bwa ka bu ka pahama mwa lingo za ka. Ni bulela cwalo mwa lifufa la ka, ni mwa buhali bwa ka.” (Ezek. 38:18-23) Mulimu u ka yundisa batu kaufela ba ba bata ku holofaza batu ba Jehova. Haiba mu na ni tumelo ya kuli Jehova u ka mi sileleza mwa “lizazi la Muñaa Bupilo, le lituna, le li sabisa,” mu ka iponela ‘ku pilisa kwa Muñaa Bupilo’ mi mu ka zwelapili inze mu tiile.—Joe. 2:31, 32.

19. (a) Bulikani bwa Jehova ni Mushe ne li bo butuna cwañi? (b) Ki limbuyoti mañi ze mu ka fumana haiba mu utwa Jehova ‘mwa milelo ya mina’ kaufela?

¹⁹ Mu itukiseze likezahalo ze tabisa zeo ka ku zwelapili “ku tiya inge ya bona Yena ya sa bonwi”! Mu be ni bulikani bo bu tiile ni Jehova Mulimu ka ku itutanga ni ku lapelanga kamita. Mushe naa li mulikanaa Jehova mi Mushe naa itusisizwe ki Jehova ku peta lika ze tuna kuli mane Bibele i bulela kuli Jehova naa ‘zibana ni Mushe pata ka pata.’ (Deut. 34:10) Mushe naa li mupolofita ya naa ipitezi luli. Haiba mu na ni tumelo, ni mina mwa kona ku ba ni bulikani bo butuna ni Jehova kuli mane ku ka swana feela inge kuli mwa kona ku mu bona. Haiba mu utwa Mulimu ‘mwa milelo ya mina kaufela,’ sina mo li mi susueleza Linzwi la Mulimu, Jehova “u ka lukisa linzila za” mina.—Liprov. 3:6.