1, 2. (a) Mulimu naa kalile ku bupa mañi, mi Jehova naa itusisize cwañi yena? (b) Lu ziba cwañi kuli mangeloi a swalisani?

JEHOVA, yena Mubupi wa luna, u ezanga lika kaufela ka swanelo. Pili, Mulimu naa bupile Mwanaa hae, yena Jesu. Bibele i biza Jesu kuli ki “Linzwi” kakuli ki yena muyemeli yo mutuna ka ku fitisisa wa Mulimu. Bibele i bulela kuli: “Kwa simuluho ne ku na ni Linzwi, mi Linzwi naa li ni Mulimu.” Jesu u sebelelize Jehova mwa lihalimu ka lilimo ze ñata-ñata. Bibele hape i bulela ka za Jesu kuli: “Lika kaufela li ezizwe ka yena, mi ha ku na nto ni ye kana ye ezizwe ku sa ezi yena.” Lilimo ze fitelela 2,000 kwamulaho, Jehova naa lumile Linzwi fa lifasi sina mutu ya petehile, yena Jesu Kreste. Ka busepahali, Jesu naa ezize lika kaufela za naa mu bulelezi Ndatahe kuli a eze.—Joa. 1:1-3, 14.

² Pili Jesu a si ka taha kale fa lifasi, naa sebelelize Mulimu ka busepahali. (Liprov. 8:30) Ka ku itusisa Jesu, Jehova naa bupile mangeloi a eza bolule-lule mwa lihalimu. (Makolo. 1:16) Bibele i lu bulelela kuli Jehova u na ni limpi za mangeloi a swalisani, i bulela kuli: “Ba ba eza bolule ba bolule kwa buñata, ne ba mu sebeleza; mi ba ba eza limilyoni za limilyoni, ne ba yemi fapilaa hae. Ba ba  beilwe ku atula ba ina, mi libuka za apulwa.”—Samu 103:21; Dan. 7:10.

3. Ki ze kai linaleli ni lipulaneti ze mwa mahalimu, mi li beilwe ka nzila ifi?

³ Jehova ha naa bupile ze mwa mahalimu, naa bupile linaleli ze ñata hahulu ni lipulaneti kuli mane ha mu koni ku li bala kaufelaa zona. Ki ze kai linaleli ni lipulaneti ze mwa mahalimu? Mutende o muñwi wa kwa Houston, ili kwa Texas, o bizwa Chronicle, u biha kuli hamulaho wa patisiso ye ezizwe cwanoñu fa, ba sayansi cwale se ba akaleza kuli ku na ni linaleli ni lipulaneti ze “300 sekisitilioni” mwa mahalimu, ili ku talusa “3 ye na ni linoto ze 23 kamba 3 trilioni ha i taimiswa ka 100 bilioni.” Kana linaleli zeo ni lipulaneti li beilwe ka mukwa o swanela? Eni, kakuli likwata za linaleli li beilwe hamoho mwa milalambinda. Mwa mulalambinda ni mulalambinda, ku na ni lipulaneti ze ñata ni linaleli ze eza mabilioni kamba mane litrilioni ze ñata. Milalambinda ye miñata i beilwe mwa likwata ze bizwa makilasitazi (clusters), mi makilasitazi ao a beilwe mwa likwata ze tuna hahulu ze bizwa supakilasitazi (superclusters).

4. Lu ziba cwañi kuli Mulimu u tusa batanga ba hae kuli ba sebelisane ka mukwa o swanela?

⁴ Ka ku swana ni mangeloi a mwa lihalimu, linaleli ni lipulaneti za mwa mahalimu li sebeza ka nzila ye komokisa. (Isa. 40:26) Kacwalo, lwa kona ku lumela kuli Mubupi wa luna u onga-ongile batanga ba hae fa lifasi kuli ba sebelisane ka mukwa o swanela. Ki kwa butokwa hahulu kuli batanga ba Jehova ba sebelisane ka mukwa o swanela kakuli ba na ni musebezi wa butokwa hahulu wa ku eza. Ka lilimo ze ñata-ñata, Jehova u onga-ongile batu ba hae ilikuli ba mu lapele ka busepahali. Ku na ni mitala ye miñata ye bonisa kuli Jehova u zwezipili ku tusa batanga ba hae ni kuli “haki Mulimu wa mifilifili, kono ki wa kozo.”—Mu bale 1 Makorinte 14:33, 40.

5. Mulelo wa Mulimu ka za lifasi ne u lilimanisizwe cwañi?

⁵ Jehova ha naa bupile batu ba pili, naa ba bulelezi kuli: “Mu tahise lusika, mu ate, mu tale mwa lifasi, mu buse fahalimwaa lona, mi mu buse litapi za mwa liwate, ni ze fufa mwa mbyumbyulu kaufela, ni ze pila kaufela, ni ze zamaya ka mba fafasi.” (Gen. 1:28) Jehova naa si ka bupa batu ba bañata-ñata ka nako i liñwi. Adama ni Eva ne ba ka pepa bana, mi bana ba bona ni bona ne ba ka pepa bana, ku fitela batu ha ne ba ka tala mwa lifasi kaufela. Mulelo wa Mulimu ne li wa kuli batu ba fetule lifasi kaufela ku ba paradaisi. Adama ni Eva ha ne ba si ka utwa Mulimu, mulelo wo wa Mulimu ne u lilimanisizwe ka nakonyana. (Gen. 3:1-6) Buñata bwa bana ba Adama ni Eva ne ba si ka sebeleza Jehova, mi hamulaho wa nako, “Muñaa Bupilo a bona bumaswe bwa batu kuli ki bo butuna mwa lifasi, ni kuli mihupulo kamukana ya lipilu za bona ki ye maswe fela, ka mazazi kamukana.” Bakeñisa bumaswe bo kaufela, “lifasi ne li bolile,” mi “ne li tezi lipulayano.” Kamukwaocwalo, Mulimu a lela ku yundisa batu ba ba maswe kaufela ni ku tisa muunda fa lifasi kaufela.—Gen. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Ki kabakalañi Jehova ha naa punyusize Nuwe? (Mu bone siswaniso se si fa likepe 21.) (b) Kiñi ze ne ezahalile kwa batu ba ne ba hanile ku teeleza kwa lushango lwa naa shaezi Nuwe?

⁶ Haki mutu kaufela ya naa yundisizwe ka nako ya Muunda. Nuwe naa ‘shemubilwe ki Jehova’ kakuli “ne li mutu ya lukile” ya “naa zamaya ni Mulimu.” Jehova naa laezi Nuwe kuli a yahe aleka ye tuna mi naa mu file litaelo za naa tokwa kuli a kone ku i yaha. (Gen. 6:8, 9, 14-16) Aleka ne i yahilwe ka mukwa o no i konisa ku cimbauka fa mezi ilikuli batu ni lifolofolo li si ke za bulaiwa ki Muunda. Nuwe ni lubasi lwa hae ne ba ezize za naa ba laezi Jehova kuli ba eze. Ha se ba kenyize lifolofolo mwa aleka, ‘Muñaa Bupilo a kwala sikwalo.’—Gen. 7:5, 16.

 ⁷ Ka silimo sa 2370 B.C.E., Muunda wa kalisa. Jehova a yundisa “kamukana ze pila,” kono a sileleza Nuwe ya naa sepahala, bana ba hae, ni basali ba bona mwa aleka. (Gen. 7:23) Batu kaufela ba ba fa lifasi kacenu ba simuluha ku Nuwe, bana ba hae, ni basali ba bona. Kono batu kaufela ba ne ba si na tumelo ili ba ne ba li kwandaa aleka ne ba yundisizwe kakuli ne ba hanile ku teeleza kwa lushango lwa naa shaezi Nuwe, yena “mukutazi wa ku luka.”—2 Pit. 2:5.

8. Ki bupaki bufi bo bu bonisa kuli lika ne li eziwa ka swanelo mwa Isilaele Mulimu ha naa laezi Maisilaele kuli ba kene mwa Naha ya Sepiso?

⁸ Lilimo ze fitelela 800, hamulaho wa Muunda, Mulimu naa onga-ongile Maisilaele kuli ba be sicaba. Naa ba onga-ongile mwa miinelo ye ama bupilo bwa bona kaufela, sihulu mo ne ba swanela ku mu lapelela. Ka mutala, naa ketile ba bañwi ba bona kuli ba be baprisita ni Malivi. Hape naa lukisize kuli basali ba bañwi ba ‘sebeleze kwa munyako wa Tabernakele.’ (Ex. 38:8) Jehova naa laezi Maisilaele kuli ba ye ba yo pila mwa Kanana. Kono Maisilaele ba bañata ne ba saba mi ne ba hanile ku ya, kacwalo Jehova a ba bulelela kuli: “Ha mu na ku kena mwa naha ye ni kile na i yemiseza lizoho la ka, na li, ni ka mi yahisa mwateñi; haisi Kalebu mwanaa Jefune, ni Joshua mwanaa Nuni.” Joshua ni Kalebu ki bona feela ba ne ba tisize piho ye nde ba mano twela Naha ya Sepiso. (Num. 14:30, 37, 38) Hamulaho, Jehova a keta Joshua kuli a etelele Maisilaele. (Num. 27:18-23) Pili Joshua a si ka etelela kale Maisilaele ku kena mwa Kanana, Jehova naa mu bulelezi kuli: “U itiise, u ikeze pilu taata. U si ke wa saba mi u si ke wa mbemuka, kakuli Muñaa Bupilo u na ni wena kakai ni kakai mo ka ya.”—Josh. 1:9.

9. Rahaba naa ikutwile cwañi ka za Jehova ni batu ba Mulimu?

⁹ Jehova Mulimu naa tusize Joshua kai ni kai kwa naa ile. Ka mutala, ka silimo sa 1473 pili Kreste a si ka taha kale, Maisilaele ne ba tibelezi bukaufi ni Jeriko, muleneñi wa mwa Kanana. Joshua naa lumile baana ba babeli kuli ba yo twela Jeriko, ili ko ne ba yo fumana musali wa lihule ya bizwa Rahaba. Baana ba mwa  muleneñi wo ba bata matwela bao, kono Rahaba a ba pata mwa situwa sa ndu ya hae. Rahaba naa bulelezi matwela bao kuli: “Na ziba kuli Muñaa Bupilo u mi file naha . . . , kakuli lu utwile Muñaa Bupilo mwa kaliselize mezi a mwa Liwate le Lifubelu fapilaa mina . . . ni mo mu ba ezelize malena ba babeli ba Maamori.” Rahaba a zwelapili kuli: “Muñaa Bupilo Mulimu wa mina ki Mulimu wa kwahalimu mwa lihalimu, ni wa kwatasi mwa lifasi.” (Josh. 2:9-11) Rahaba ni lubasi lwa hae ne ba tusize batu ba ne ba ketilwe ki Jehova. Hasamulaho, Maisilaele ha ne ba hapile Jeriko, Jehova naa boni teñi kuli Rahaba ni lubasi lwa hae ba silelezwa. (Josh. 6:25) Rahaba ya naa sepahalile, naa kutekile Jehova ni kopano ya hae.

10. Jesu naa buleleziñi baeteleli ba bulapeli bwa Sijuda, mi ki kabakalañi ha naa ba bulelezi cwalo?

¹⁰ Joshua ha naa etelela Sicaba sa Isilaele, Maisilaele ne ba kondisize mwa bupilo bwa bona mi ne ba tuzi naha ya Kanana, ili ku tula muleneñi ni muleneñi wa mwa Kanana. Kono hamulaho wa lilimo ze bato eza 1,500, Maisilaele ne ba kuta-kutezi ku sa sepahala ku Jehova. Ka nako ya naa tile Jesu fa lifasi, Maisilaele ne ba sa utwi Jehova luli ni bapolofita ba hae kuli mane Jesu naa bizize Maisilaele ba ne ba pila mwa Jerusalema kuli ki “mubulai wa bapolofita.” (Mu bale Mateu 23:37, 38.) Jehova naa hanile baeteleli ba bulapeli bwa Sijuda kakuli ne ba si ka mu utwa. Jesu naa ba bulelezi kuli: “Mubuso wa Mulimu u ka zwiswa ku mina ni ku fiwa sicaba se si beya miselo ya ona.”—Mat. 21:43.

11, 12. (a) Ki lika mañi ze bonisa kuli Jehova naa kalile ku shemuba kopano ye nca ku fita ku shemuba sicaba sa Isilaele? (b) Ki bo mañi ba ne ba li mwa kopano ye nca yeo?

¹¹ Ku si ka fita kale nako ye telele ku zwa fa naa tezi Jesu fa lifasi, Jehova naa hanile sicaba sa Isilaele. Kono Jehova naa sa na ni kopano ya batanga ba ba sepahala fa lifasi ba ne ba utwa Jesu ni ku mamela lituto za hae. Ku fita ku shemuba sicaba sa Isilaele, Jehova a kalisa ku shemuba kopano ye nca fa lizazi la Pentekota ya silimo sa 33 C.E. Balutiwa ba Jesu ba ba bato eza 120 ha ne ba kopani hamoho, “honafo kwa utwahala mulumo o zwa kwa lihalimu o swana sina mulumo wa liñungwa, mi wa tala mwa ndu.” Ku zwa fo “malimi a swana sina malimi a mulilo a kala ku bonahala ku bona mi a ikaba, mi lilimi le liñwi ni le liñwi la ina fahalimwaa yo muñwi ni yo muñwi wa bona, mi kaufelaa bona ba tala moya o kenile mi ba kala ku bulela ka lipuo li sili.” (Lik. 2:1-4) Kezahalo ye makaza yeo ne i bonisize hande fo ku sweu kuli Jehova wa tusa kopano ye nca yeo ya balutiwa ba Kreste.

¹² Ka lona lizazi le li swana leo, “kwa ekezwa batu ba ne ba bato eza likiti ze taalu” kwa palo ya balateleli ba Jesu. Bibele hape i bulela kuli “Jehova a zwelapili ka zazi ni zazi ku ba ekeleza ba ne ba piliswa.” (Lik. 2:41, 47) Balutiwa ba Jesu ne ba kondisize mwa musebezi wa bona wa ku kutaza kuli mane Bibele i bulela kuli: “Linzwi la Mulimu kiha li zwelapili ku hula, mi palo ya balutiwa ya zwelapili ku ekezeha hahulu mwa Jerusalema.” Batu ba bañata ba ne ba tabela ku ituta niti, ku beya cwalo ni baprisita ba bañata, ne ba amuhezi lituto za Kreste. (Lik. 6:7) Hamulaho, Jehova hape naa bonisize kuli naa tusa kopano ye nca yeo ha naa kalile ku tisa batu ba ne ba si Majuda mwa puteho ya Sikreste.—Mu bale Likezo 10:44, 45.

13. Mulimu naa file musebezi mañi ku ba ba mwa kopano ye nca?

¹³ Balateleli ba Kreste ne ba ziba musebezi wa naa ba file Mulimu. Ha naa li fa lifasi, Jesu naa tomezi balateleli ba hae mutala. Nakonyana ku zwa fa kolobelezwa, Jesu a kalisa ku kutaza ka za “Mubuso wa kwa lihalimu.” (Mat. 4:17) Jesu naa lutile balutiwa ba hae kuli ba eze musebezi o swana. Hape naa ba bulelezi kuli  ne ba ka ba lipaki za hae “mwa Judea kaufela ni mwa Samaria, ni ku yo fita kwa mafelelezo a lifasi.” (Lik. 1:8) Kana balutiwa ba Jesu ne ba utwisisa musebezi o ne ba filwe kuli ba eze? Eni! Nako ye ñwi, Paulusi ni Barnabasi ne ba bulelezi Majuda kuli balutiwa ba Jesu ne ba ka kalisa ku kutaza kwa batu ba ne ba si Majuda. Paulusi ni Barnabasi ne ba bulezi kuli: “Jehova u lu laezi cwana kuli, ‘Ni ku ketile ku ba sina liseli la macaba, kuli u fitise puluso kwa mafelelezo a lifasi.’” (Lik. 13:14, 45-47) Ku zwa feela mwa linako za baapositola, ba ba mwa kalulo ya fa lifasi ya kopano ya Mulimu ba zwezipili ku bulelela ba bañwi za ezize Jehova kuli a pilise batu.

14. Ne ku ezaheziñi kwa Jerusalema mwa linako za baapositola mi ki bo mañi ba ne ba punyuhile?

¹⁴ Majuda ba bañata ne ba si ka amuhela taba ye nde ka za Jesu mi ne ba si ka teeleza ku Jesu ha naa ba bulelezi za sinyeho ye ne ka tahela Jerusalema. Jesu naa lemusize balutiwa ba hae kuli: “Hape, ha mu ka bona Jerusalema u potolohilwe ki limpi ze bandamezi, mu zibe kuli ku sinyeha kwa hae ku fakaufi. Mi ba ba li mwa Judea ba kale ku sabela kwa malundu, ba ba li mwa Jerusalema ba zwe mwateñi, mi ba ba li mwa mahae ba si ke ba kena mwa Jerusalema.” (Luka 21:20, 21) Sina feela mwa naa bulelezi Jesu, Jerusalema ne i sinyizwe. Majuda ne ba kwenuhezi Maroma, mi ka silimo sa 66 C.E., limpi za Maroma ne li potolohile Jerusalema mi ne li tuha li yundisa Jerusalema. Kono limpi zeo ka sipundumukela za siya muleneñi, mi taba yeo ne i file balateleli ba Jesu kolo ya ku zwa mwa Jerusalema ni Judea. Ba bañata ne ba balehile ka ku sila Nuka ya Jordani mi ba liba kwa malundu. Ka silimo sa 70 C.E., limpi za Maroma za kuta mi za to sinya Jerusalema. Ne ku ezaheziñi kwa Bakreste? Ne ba punyuhile kakuli ne ba utwile temuso ya naa file Jesu.

15. Puteho ya Sikreste ne i zwezipili cwañi ku tiya ku si na taba ni miinelo mañi?

¹⁵ Mwa linako za baapositola, Bakreste ne ba nyandisizwe mi tumelo ya bona ne i likilwe. Ku si na taba ni miinelo yeo, batu ba bañata ne ba bile Bakreste. (Lik. 11:19-21; 19:1, 19, 20) Ki kabakalañi ha ne ku bile cwalo? Bakeñisa kuli Mulimu naa shemuba puteho ya Sikreste.—Liprov. 10:22.

16. Ki lika mañi ze ne ba tokwa ku eza Bakreste kaufela kuli ba zwelepili ku tiisa tumelo ya bona?

¹⁶ Kuli ba zwelepili ku tiisa tumelo ya bona ni ku zwelapili ku tiisana, Bakreste kaufela ne ba ezize buikatazo bo butuna. Ne ba itutanga Mañolo, ne ba fumanehanga kamita kwa mikopano, mi ne ba tukufalelwanga mwa bukombwa. Liputeho ne li onga-ongilwe hande. Mwa liputeho zeo, ne ku na ni baana-bahulu ni likombwa za puteho ba ne ba tabela ku tusa Bakreste bao, mi liputeho ne li tusiwa hahulu bakeñisa kuli mizwale bao ne ba sebeza ka taata. (Mafil. 1:1; 1 Pit. 5:1-4) Hape Bakreste bao ne ba ikolanga ku potelwa ki baokameli ba maeto, ba ba cwale ka Paulusi. (Lik. 15:36, 40, 41) Kwa tabisa ku bona kuli lika ze lu eza ha lu nze lu lapela Jehova kacenu ki zona ze ne ba ezanga ni Bakreste ba kwa makalelo. Lu itumela hahulu kuli Jehova kamita u tusize batanga ba hae kuli ba eze lika ka nzila ye swanela! *

17. Lu ka nyakisisañi mwa taba ye tatama?

¹⁷ Lu pila mwa mazazi a maungulelo, mi lifasi la Satani li tuha li yundiswa. Nihakulicwalo, kalulo ya fa lifasi ya kopano ya Mulimu i eza zwelopili ye tuna hahulu ku fita haisali. Kana mwa zamaelela ni kalulo ya fa lifasi ya kopano ya Jehova? Mwa taba ye tatama, lu ka bona mo lu kona ku ezeza cwalo.