1, 2. (a) Mulimu naa file Adama limpo mañi? (b) Ki kabakalañi Mulimu ha naa file Adama musali? (Mu bone siswaniso se si fahalimu.)

KU NA ni libaka Jehova ha naa bupile lifasi. Naa bupile lifasi “ilikuli li yahiwe,” kuli li tale la batu. (Isa. 45:18) Mutu wa pili yena Adama, naa bupilwe inze a li ya petehile. Jehova naa mu file simu ya Edeni ili lihae le linde mo ne ku na ni likota ze ñata ni lifolofolo ze nde. Kono ne ku na ni nto ye ne tondahala. Jehova naa ziba taba yeo, mi naa bulezi kuli: “Ha ku lukeli kuli mutu a ine a nosi; ni ka mu ezeza mulikani ya swana ni yena.” Jehova kiha lobaza Adama buloko bo butuna, a zwisa likupo ku yena mi a bupa “musali” fa likupo leo. Adama ha zuha, naa tabile hahulu ku bona musalaa hae! Adama a li: “Cwale, yena yo, ki lisapo la masapo a ka, ki nama ya nama ya ka, u ka bizwa musali, kakuli u zwisizwe ku muuna.”—Gen. 2:18-23.

² Mulimu naa file Adama musali sina mpo. Mi Eva ne li mutusi yo munde wa Adama. Hape Eva naa filwe tohonolo ye ipitezi ya ku ba ni bana. Bibele i bulela kuli: “Adama a beya musalaa hae libizo la Eva, kakuli ki yena mahe ba ba pila kaufela.” (Gen. 3:20) Adama ni Eva ne ba ka pepa batu ba ba petehile ba ne ba ka tala mwa lifasi. Bashemi ba luna ba pili ni bana ba bona, ne ba ka ba ni tohonolo ya ku eza lifasi kaufela ku ba paradaisi, mi hape ne ba ka babalela lika ze ñwi ze pila.—Gen. 1:27, 28.

3. (a) Kuli ba shemubiwe ki Mulimu, bo Adama ni Eva ne ba tokwa ku ezañi, kono ki lika mañi ze ne ezahezi? (b) Ki lipuzo mañi ze lu ka nyakisisa?

 ³ Kuli ba shemubiwe ki Mulimu, Adama ni Eva ne ba tokwa ku utwa Jehova ni ku latelela puso hae. (Gen. 2:15-17) Bo Adama ni Eva ha ne ba ka zwelapili ku sepahala ku Mulimu, ne ba ka lumelelwa ku eza lika kaufela za naa ba lelezi Mulimu. Ka bumai, Adama ni Eva ne ba si ka utwa Jehova. Mwa sibaka sa ku utwa Mulimu, ne ba teelelize ku Satani mi ne ba foselize Mulimu ka ku eza sibi. (Sin. 12:9; Gen. 3:1-6) Ku sa ipeya ku utwa kwa bo Adama ni Eva ku amile cwañi basali? Basali ba bañwi ba ba sepahala ne ba ezizeñi kwamulaho? Ki kabakalañi basali ba Sikreste kacenu ha ba bizwa “mpi ye tuna”?—Samu 68:11.

4. Ki mañi ya naa filwe mulatu kabakala sibi sa bo Adama ni Eva?

⁴ Jehova naa bata kuli Adama a taluse libaka ha naa si ka mu utwa. Ki afi mabaka a naa file Adama a ku ikemela? Adama naa alabile Mulimu kuli: “Musali yo ni file kuli a ine ni na, ki yena ya ni file kwa kota, mi ni cile.” (Gen. 3:12) Adama naa si ka itumelela bufosi bwa naa ezize. Kono naa nyazize musalaa hae Eva mi mane naa likile ku nyaza Jehova ya naa bupile musalaa hae. Nihaike kuli Adama ni Eva ne ba ezize sibi hamoho, Jehova naa file Adama mulatu bakeñisa katulo ye ne ba ezize. Kona libaka Bibele ha i bulela kuli: ‘Sibi si keni mwa lifasi ka mutu a li muñwi [Adama] mi lifu li tile ka sibi.’—Maro. 5:12.

5. Ki lika mañi ze zwile mwa ku ipusa kwa batu?

⁵ Satani naa kolwisize Adama ni Eva kuli ne ba sa tokwi ku busiwa ki Jehova. Taba yeo ne i zusize puzo ya kuli: Ki mañi ya na ni tukelo ya ku busa batu? Kuli puzo yeo i alabiwe, Mulimu u tuhelezi batu kuli ba ipuse ka nakonyana. Ki lika mañi ze zwile mwateñi? Batu ba tahisize likozi ze ñata-ñata. Mwa lilimo ze eza 100 ze felile, batu ba ba bato eza 100,000,000 ba shwezi mwa lindwa. Sina mo i boniseza Bibele, “mutu niha zamaya, ha koni ku izamaisa ili yena.” (Jer. 10:23) Kona libaka Bakreste ba niti ha ba lumeleza Jehova ku ba Mubusi wa bona.—Mu bale Liproverbia 3:5, 6.

6. Mwa linaha ze ñata, basali ni basizana ba ngiwa cwañi?

⁶ Baana ni basali ba nyandile hahulu mwa lifasi le li busiwa ki Satani le. (Muek. 8:9; 1 Joa. 5:19) Kono basali ki bona ba ba nyandiswanga hahulu ni ku fita ha ku ba nga ni mifilifili. Ka mutala, mwa lifasi kaufela, mwahalaa basali ba balaalu, musali a li muñwi, saa taselizwe ki muunaa hae kamba nyazi ya hae. Hape mwa libaka ze ñwi, bashimani ba ngiwa ku ba ba butokwa ku fita basizana. Libaka? Kakuli bashimani ha se ba hulile, ba kona ku babalela bashemi ba bona ni ku zwelapili ku itusisa libizo la mwa lubasi lwa bona. Mwa linaha ze ñwi, basizana ba ngiwa kuli haki ba butokwa, mi bashemi haiba ba itwezi musizana, ba sululanga mba yeo.

7. Mulimu naa ezelizeñi baana ni basali kwa makalelo?

⁷ Jehova ha tabelangi ku bona basali inze ba nyandiswa. Jehova u nga basali ku ba ba butokwa mi wa ba kuteka. Jehova ha naa bupile Eva, naa si ka mu bupa kuli a be mutangaa Adama. Eva naa petahalile mi naa na ni tulemeno to tunde to tuñata ili nto ye ne mu tusize ku ba mutusi yo munde wa muunaa hae. Kona libaka Bibele ha i bulela kuli Mulimu ha saa felize ku bupa lika, “a bona kaufela za ezize kuli li lukile hahulu.” (Gen. 1:31) Kaniti bupilo bwa bo Adama ni Eva ne bu li bo bunde kwa makalelo.

8. (a) Ki ufi mupilelo wa batu ba bañata kacenu? (b) Ku zwa feela kwakale, ki bomañi ba ba tusizwe ki Jehova?

⁸ Adama ni Eva ha se ba kwenuhezi  Mulimu mwa Edeni, batu ba zwelapili ku sa utwa Jehova. Mwa lilimo ze sa zo fela, muzamao wa batu u bile o maswe hahulu. Sina mo ne i polofitezi Bibele, lu pila mwa “linako ze taata, ze ziyeza.” (2 Tim. 3:1-5) Ku si na taba ni bumaswe bo ba eza ba bañwi, ku bile ni baana ni basali ba ba utwile milao ya Mulimu ni ku mu lumeleza ku ba Mubusi wa bona. Batu bao ba sepile Jehova, mi ni yena u ba tusize.—Mu bale Samu 71:5.

9. Ki batu ba bakai ba ne ba punyuhile Muunda, mi ki kabakalañi?

⁹ Mwa linako za Nuwe, Jehova naa yundisize batu ba ba maswe ka muunda, mi ne ku punyuhile feela batu ba banyinyani. Haiba ne ku na ni bahabo Nuwe ba ne ba sa pila ka nako yani, u zibe ni bona ne ba shwile ka nako ya muunda. (Gen. 5:30) Kono palo ya basali ba ne ba punyuhile fa muunda ne i likana ni palo ya baana ba ne ba punyuhile muunda. Ba ne ba punyuhile muunda ne li Nuwe, musalaa hae, bana ba bona ba balaalu ba bashimani ni basali ba bona. Ne ba punyuhile kakuli ne ba utwile Jehova mi ne ba ezize tato ya hae. Batu ba bañata-ñata ba ba pila kacenu, ba simuluha kwa batu ba 8 ba naa tusize Mulimu ni ku sileleza.—Gen. 7:7; 1 Pit. 3:20.

10. Ki kabakalañi Jehova ha naa tusize ni ku sileleza basali ba baana ba ba sepahala?

¹⁰ Hamulaho wa lilimo-limo, basali ba ne ba nyezwi ki baana ba ne ba sepahala ili ba ne ba simuluha ku Nuwe, ni bona ne ba tusizwe ni ku silelezwa ki Mulimu. Ne ba si ka bilaela za bupilo bwa bona, mi ne ba fuyauzwi ki Jehova. (Juda 16) Yo muñwi wa basali bao ne li Sara. Ha naa kupilwe kuli a tute ku zwa kwa naa pila kwa Ure ni kuli a yo pila mwa litende, Sara naa si ka bilaela. Kono Sara naa ‘utwile Abrahama, mi naa mu bizize kuli mulena.’ (1 Pit. 3:6) Hape ha lu nyakisiseñi mutala wa Rebeka, musalaa Isaka. Rebeka naa li mpo ye nde ye ne zwa ku Jehova. Bibele i bulela kuli Isaka ‘a mu lata; mi a wa pilu hamulaho wa lifu la mahe.’ (Gen. 24:67) Batu ba Jehova kacenu, ba na ni tohonolo ya ku pila ni basali ba ba sepahala ba ba swana ni Sara ni Rebeka ba mwa linako za kwamulaho.

11. Basali ba babeli ba Maisilaele ba ne ba ketilwe kuli ba pepisange basali ne ba bonisize cwañi bundume?

¹¹ Maisilaele ha ne ba li mwa butanga mwa Egepita, ne ba li feela batu ba sikai, kono hasamulaho ne ba bile sicaba se situna. Faro naa laezi kuli limbututu za bashimani kaufela li bulaiwe li sa pepwa feela. Ne ku na ni basali ba babeli ba Maisilaele ba ne ba ketilwe kuli ba pepisange basali. Mabizo a bona ne li Shifira ni Pua. Basali bao ne ba hanile taelo ya Faro ya kuli ba bulaye limbututu za bashimani za Maisilaele. Basali bao ne ba na ni bundume kakuli ne ba saba hahulu Jehova ku fita Faro. Hasamulaho Jehova naa fuyauzi basali bao ni mabasi a bona.—Ex. 1:15-21.

12. Ki lika mañi ze ne komokisa ka za Debora ni Jaele?

¹² Ka nako ye ne ku na ni baatuli mwa Isilaele, Jehova a keta musali ya bizwa Debora, kuli a be mupolofita wa musali. Debora naa susuelize Muatuli Baraki, ni ku tusa Maisilaele ku lukuluha kwa lila za bona. Debora naa polofitile kuli musali ki yena ya naa ka fiwa kanya kabakala ku tula Makanana isiñi Baraki. Lila za Maisilaele ne li tuzwi muta Jaele musali ya naa si Muisilaele naa bulaile Sisera, ya naa li muzamaisi yo mutuna wa mpi ya Makanana.—Baat. 4:4-9, 17-22.

13. Bibele i lu bulelelañi ka za Abigaili?

¹³ Ha lu nyakisiseñi mutala wa musali yo muñwi ya naa sepahala ya bizwa Abigaili, ya naa pilile lilimo ze bato eza 1,100 pili Kreste a si ka taha kale. Bibele i bulela kuli Abigaili, naa na ni mikwa ye minde kono muunaa hae Nabali, naa na ni mikwa ye maswe, naa  si na tuso, mi naa si na ngana. (1 Sam. 25:2, 3, 25) Bakeñisa kuli Davida naa silelelize batu ba Nabali, Davida a luma batu ba hae kuli ba yo mu kupela lico ni lika ze ñwi ku Nabali. Kono Nabali naa “ba halifezi” ni ku ba tapaula, mi naa si ka ba fa se siñwi. Davida a halifa hahulu, mi a lela ku yo bulaya Nabali ni baana ba naa pila ni bona. Kono Abigaili ha sa bulelezwi za naa ezize Nabali, a nga lico ni limpo ze ñwi a iseza Davida. Bakeñisa likezo ze nde za naa ezize Nabali, Davida naa si ka bulaya Nabali. (1 Sam. 25:8-18) Davida hasamulaho naa bulezi kuli: “Ku lumbwe Muñaa Bupilo Mulimu wa Isilaele ya ku lumile ku to ni katanyeza kacenu le.” (1 Sam. 25:32) Nabali ha sa shwile, Davida a nyala Abigaili.—1 Sam. 25:37-42.

14. Bana ba Shalumi ne ba ezanga musebezi mañi, mi basali ba Sikreste kacenu ba eza cwañi nto ye swana?

¹⁴ Mababilona ha ne ba yundisize Jerusalema ni tempele ya yona ka silimo sa 607 pili Kreste a si ka taha kale, ne ba bulaile baana, basali, mane ni banana ba bañata. Ka silimo sa 455 pili Kreste a si ka taha kale, mamota a Jerusalema naa yahilwe sinca ka ku ya ka ketelelo ya Nehemia. Ba bañwi kwa batu ba bañata ba ne ba tusize mwa musebezi wa ku yaha ne li bana ba basizana ba Shalumi. Ndataa bona basizana bao ne li “nduna wa kwa neku le liñwi la silalo sa Jerusalema.” (Neh. 3:12) Bana ba Shalumi ne ba tabela ku eza musebezi o ne u eziwanga ki batu ba mayemo a kwatasi hahulu. Mwa linako za luna, taba yeo i lu hupulisa likaizeli ba bañata ba Sikreste ba ba eza musebezi wa buyahi mwa lifasi kaufela!

15. Jehova naa file Maria tohonolo mañi?

¹⁵ Jehova naa file basali matohonolo a ipitezi. Yo muñwi wa basali bao ne li mwalyanjo ya bizwa Maria. Ha naa beelelizwe ki Josefa, Maria ka makazo a itwala ka tuso ya moya wa Jehova o kenile. Ki kabakalañi Mulimu ha naa ketile Maria kuli a be mahe Jesu? Mwendi ki kabakala la kuli Maria naa na ni tulemeno to ne tu tokwahala kuli a hulise mwanaa hae ya petehile. Ku si na ku kakanya, ne li tohonolo ye tuna ku ba mahe mutu yo mutuna ka ku fitisisa ya na ka pila fa lifasi!—Mat. 1:18-25.

16. Jesu naa nga cwañi basali? Mu fe mutala.

¹⁶ Jesu naa bonisanga musa kwa basali. Ka mutala, ha mu nahane ka za “musali ya naa kulile mweya lilimo ze lishumi ka ze peli.” Musali yo naa sweli kwa siapalo sa Jesu sa fahalimu kuli a fole. Kana Jesu naa halifezi musali yo? Batili. Naa mu bonisize musa mi naa mu bulelezi kuli: “Mwanaka, tumelo ya hao i ku folisize. U ye ka kozo, mi haike butuku bo butuna bo, bu si ke bwa ku kutela hape.”—Mare. 5:25-34.

17. Ki lika mañi ze ne ezahezi fa Pentekota ya 33 C.E.?

¹⁷ Jesu ni baapositola ba hae ha ne ba zamayanga mwa misipili, ne ku na ni basali ba ne ba ba babalelanga. (Luka 8:1-3) Mi fa lizazi la Pentekota ya 33 C.E., baana ni basali ba ba bato eza 120 ne ba amuhezi moya wa Mulimu ka nzila ye ipitezi. (Mu bale Likezo 2:1-4.) Lilimo ze ñata pili taba yeo i si ka ezahala kale, Jehova naa bulezi kuli: “Ni ka sululela batu kaufela moya wa ka; mi bana ba mina ba bashimani ni ba basizana ba ka polofita . . . Mi ni batanga ba ka ba baana ni ba basali, ni ka ba sululela moya wa ka.” (Joe. 2:28, 29) Makazo ye ne ezahezi fa Pentekota yeo ne i bonisize kuli Jehova naa shemubile baana ni basali ba ne ba bile “Isilaele wa Mulimu.” (Magal. 3:28; 6:15, 16) Bana ba basizana ba bane ba Filipi ya naa li mukutazi wa evangeli ne ba li ba bañwi ba basali ba ne ba kutazanga mwa linako za baapositola.—Lik. 21:8, 9.

18, 19. (a) Jehova u file baana ni basali tohonolo mañi? (b) Walisamu u bulelañi ka za basali ba ba kutaza taba ye nde?

¹⁸ Ibato ba kwa mafelelezo a lilimo za ma 1800, sikwatanyana sa baana ni basali ne ba tabela ku ituta niti ya mwa Bibele. Baana ni basali bao ne li bona ba ne ba kalile ku kutaza lushango lwa Jesu, mi ne ba li ba bañwi ba batu ba ne ba taleleza bupolofita bwa Jesu bo bu li: “Taba ye nde ye ya Mubuso i ka kutazwa mwa lifasi kaufela kuli ibe bupaki kwa macaba kamukana, kihona ku ka taha mafelelezo.”—Mat. 24:14.

¹⁹ Sikwata se sinyinyani sa Baituti ba Bibele kacenu si ekezehile ku ba Lipaki za Jehova ba ba bato eza 8,000,000. Kwandaa zeo, mwa silimo sa 2013, batu ba ba fitelela 11,000,000 ba ba si Lipaki za Jehova ne ba fumanehile kwa Kupuzo ya lifu la Jesu ye eziwanga ki Lipaki za Jehova. Buñata bwa batu bao ne li basali. Hape ku na ni Lipaki ba ba fitela 1,000,000 ba ba mwa sebelezo ya nako kaufela mi buñata bwa bona ki basali. Mwa linaha ze ñata, buñata bwa batu ba ba mwa sebelezo ya nako kaufela ki basali. Jehova u file basali tohonolo ya ku mu yemela. Kona libaka manzwi a walisamu a talelelizwe a li: “Mulena a fa taelo, mi bana ba basizana ba ba tumisa litaba, ba eza mpi ye tuna.”—Samu 68:11.

20. Ki lifi litaba ze nde ze mu kona ku nyakisisa ka Nako ya ku Lapela Sina Lubasi kamba ha mu eza tuto ya ka butu?

²⁰ Ha lu koni ku nyakisisa basali kaufela ba ba sepahala ba ba bulezwi mwa Bibele. Kono lwa kona ku bala za basali bao mwa Linzwi la Mulimu ni mwa litaba ze ñwi ze fumaneha mwa lihatiso za luna. Lwa kona ku nahanisisa za Ruti ya naa sepahala. (Ruti 1:16, 17) Hape lwa kona ku tusiwa ka ku nyakisisa mutala wa muoli Estere. Lwa kona ku ituta za basali bao ni ba bañwi ka Nako ya ku Lapela Sina Lubasi. Kamba haiba lu ina lu nosi lwa kona ku ituta litaba zeo ha lu eza tuto ya ka butu.

21. Basali ba ba sepahala ba bonisize cwañi busepahali bwa bona ku Jehova?

²¹ Ku si na ku kakanya, Jehova u fuyauzi musebezi wa ku kutaza o ba eza basali ba ba sepahala nihaiba mwa linako ze taata. Ka mutala, mwa linako za nyandiso ya ba Nazi ni mwa nako ya puso ya ba Komyunizimu, Jehova naa tusize basali ba ba sepahala ku zwelapili ku sepahala ku yena. Batu ba bañata ne ba nyandile, mi mane ba bañwi ku bona ne ba bulailwe bakeñisa kuli ne ba utwa Mulimu. (Lik. 5:29) Sina basali ba ne ba sepahala bao, basali ba Sikreste ni batu ba bañwi kacenu ba ketile Mulimu kuli a be Mubusi wa bona. Jehova u ba bulelezi sina mwa naa bulelezi Maisilaele ba kwaikale kuli: “Si sabi, ni ka ku tusa.”—Isa. 41:10-13.

22. Ki matohonolo mañi e lu nyolelwa ku ba ni ona kwapili?

²² Kwapili, baana ni basali ba ba saba Mulimu ba ka itusiswa kwa ku tusa batu ba bañata ba ba ka zusiwa kwa bafu kuli ba itute za Jehova ni lika ze nde za lelezi ku ezeza batu. Ku zwa fo, ba ka ba ni kabelo mwa musebezi wa ku lukisa lifasi kaufela ku ba paradaisi. Ku fitela nako yeo i fita, haike kaufelaa luna lu itebuhe tohonolo ye lu na ni yona ya ku sebeleza Jehova “ka pilu i li ñwi.”—Zef. 3:9.