1-3. (a) Ki kabakalañi mihupulo ya Mulimu ni puo yahae halili zeipitezi hahulu kufita za batu? (b) Lukaitutañi mwa taba ye?

JEHOVA naabata kufa babañwi bupilo ni tabo, kacwalo abupa mangeloi mi hasamulaho abupa batu. (Samu 36:9; 1 Tim. 1:11) Muapositola Joani ubiza mutu wapili yanaabupilwe ki Jehova kuli “Linzwi.” (Joa. 1:1; Sin. 3:14) Jehova naambolanga ni mutu yo, ili yena Jesu, mi naamubulelelanga mihupulo yahae ni maikuto ahae. (Joa. 1:14, 17; Makolo. 1:15) Muapositola Paulusi ubulela kuli mangeloi ni ona aambolisananga mi anani puo yeaitusisanga, mi puo yeo ishutanela kwahule ni puo ya batu.—1 Makor. 13:1.

² Jehova uziba lika kaufela ka za mangeloi amañata-ñata abupile kukopanyeleza cwalo ni batu. Wakona kuteeleza kwa litapelo za batu babañata-ñata ka nako yeswana, mi wakona kuteeleza kwa litapelo zabona kusina taba ni puo yebaitusisa. Ka nako yateeleza kwa litapelo zeo, Jehova hape usweli waambola ni mangeloi ni kuabulelela za kueza. Kuli Jehova aeze lika zeo kaufela, mihupulo yahae ni puo yahae liswanela kuba zeipitezi hahulu kufita lipuo za batu.  (Mubale Isaya 55:8, 9.) Kacwalo, haambolanga ni batu, unolofazanga lushango lwahae ilikuli lukone kuluutwisisa.

³ Mwa taba ye, lukaituta ka mo Jehova aambolelanga ni batu ka nzila yeutwahala. Hape lukabona mwacincezanga linzila zaambolanga ka zona kulikana ni miinelo.

4. (a) Jehova naaitusisize puo mañi hanaambola ni Mushe, Samuele, ni Davida? (b) Ki litaba mañi zefumaneha mwa Bibele?

⁴ Hanaambozi ni mutu wapili, yena Adama, mwa simu ya Edeni, Jehova mwendi naaitusisize puo ya Siheberu ya kwaikale. Hasamulaho, Jehova naambozi ni baana babacwale ka Mushe, Samuele, ni Davida. Nihaike kuli nebañozi ka manzwi abona mwa Siheberu ni kakuitusisa muñolelo wabona, mihupulo yenebañola neli ya Mulimu. Nebañozi litaba zanaababulelezi Jehova mi hape nebañozi ka za moneikalezi swalisano ya Mulimu ni batu bahae. Ka mutala, mwa Bibele kunani mitala ya batu bane babonisize tumelo ni lilato ku Mulimu mi hape kunani mitala ya batu bane baezize mafosisa ili bane basika sepahala. Litaba zeo kaufela neliñozwi ilikuli likone kulutusa.—Maro. 15:4.

5. Kana Siheberu ki yona feela puo yanaaitusisanga Mulimu hanaambolanga ni batu? Mutaluse.

⁵ Jehova naasaitusisangi puo ya Siheberu nako kaufela hanaambolanga ni batu. Maisilaele ka nako yenebalukuluzwi mwa Babilona, babañwi kubona nebaitusisanga puo ya Siarami mwa bupilo bwabona ka zazi ni zazi. Mwendi ki lona libaka Daniele, Jeremia, ni Ezira hanebañozi likalulo zeñwi za Bibele mwa puo ya Siarami. *

6. Ki kabakalañi Mañolo a Siheberu hanaatolokilwe mwa puo ya Sigerike?

⁶ Hamulaho wa nako, Alexandere yomutuna naahapile linaha zeñata za lifasi, mi kabakaleo puo ya Sigerike yezibahala hahulu yaba yona puo yeneiitusiswa hahulu mwa linaha zeñata. Majuda babañata nebakalile kubulela puo ya Sigerike, mi hasamulaho Mañolo a Siheberu akala kutolokiwa mwa puo ya Sigerike. Toloko yeo ibizwa Septuagint. Neli yona toloko ya Bibele yapili mi ki yeñwi ya litoloko za Bibele za butokwa hahulu. Licaziba balumela kuli buka ya Septuagint neiñozwi ki batoloki ba 72. * (Mubone litaluso za kwatasi.) Batoloki babañwi nebatolokile kuzwelela mwa Mañolo a Siheberu ka toloko ya linzwi ka linzwi, kono babañwi nebasika eza cwalo. Niteñi, Majuda ni Bakreste bane babulela puo ya Sigerike nebalumela kuli buka ya Septuagint neli Linzwi la Mulimu.

7. Ki puo mañi yanaaitusisize Jesu kwa kuluta balutiwa bahae?

 ⁷ Jesu hanaali fa lifasi, mwendi naabulelanga Siheberu. (Joa. 19:20; 20:16; Lik. 26:14) Mwendi hape naaitusisanga lipulelo zeñwi za Siarami zenetumile hahulu ka nako yeo. Kono hape naaziba puo ya Siheberu yeneitusiswanga kwaikale ili yanaabulelanga Mushe ni bapolofita, mi litaba zeo zanaañozi Mushe ni bapolofita nelibalwanga mwa masinagoge sunda ni sunda. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Lik. 15:21) Nihaike kuli puo ya Sigerike ni ya Silatini nelibulelwa mwa nako ya Jesu, Bibele haibuleli kuli Jesu ni yena naabulelanga lipuo zeo.

8, 9. Ki kabakalañi Bakreste babañata hanebabulelanga puo ya Sigerike, mi nto yeo ilulutañi ka za Jehova?

⁸ Balateleli ba Jesu bapili nebabulelanga Siheberu, kono hamulaho wa lifu lahae, balutiwa bahae nebabulelanga lipuo zeñwi. (Mubale Likezo 6:1.) Taba yende haneinze ikutazwa mwa libaka zeñata, Bakreste babañata nebabulelanga Sigerike mwa sibaka sa kubulela Siheberu. Bakeñisa kuli Sigerike neliyona puo yenetumile hahulu, libuka za Mateu, Mareka, Luka, ni Joani neliabezwi mwa Sigerike. * (Mubone litaluso za kwatasi.) Hape Mañolo a muapositola Paulusi ni libuka zeñwi za mwa Bibele neliñozwi mwa puo ya Sigerike.

⁹ Kwatabisa kuziba kuli bañoli ba Mañolo A Sigerike A Sikreste hanebaanganga litaba mwa Mañolo A Siheberu, hañata nebaanganga litaba zeo mwa buka ya Septuagint. Ka linako zeñwi, manzwi a Siheberu anebaanganga mwa buka ya Septuagint naashutana hanyinyani ni manzwi a Siheberu anaaitusiswa kwakale. Kacwalo musebezi wa batoloki babasikapetahala neubile kalulo ya Bibele yelunani kacenu. Nto yeo iluluta kuli Jehova haangi puo iliñwi kamba sizo kuba zabutokwa hahulu kufita zeñwi.—Mubale Likezo 10:34.

10. Luitutileñi ku Jehova ka mwa ambolelanga ni batu?

¹⁰ Luitutile kuli Jehova uambolanga ni batu kulikana ni miinelo. Haatokwi kuli lubulele puo yeñwi ilikuli lufite fakumuziba kamba kuziba milelo yahae. (Mubale Zakaria 8:23; Sinulo 7:9, 10.) Hape luitutile kuli Jehova naasusumelize bañoli ba Bibele, kono naabalumelelize kuñola mihupulo yahae kakuitusisa manzwi abona beñi.

11. Ki kabakalañi taba yakuli batu baitusisanga lipuo zeñata zeshutana haisi butata ku Jehova?

¹¹ Batu baitusisanga lipuo zeñata zeshutana, kono bo haki butata ku Jehova. Luziba cwañi cwalo? Mwa Bibele kunani manzwi asikai feela a mwa puo luli yanaaitusisize Jesu. (Mat. 27:46; Mare. 5:41; 7:34; 14:36) Kono Jehova naaboni teñi kuli lushango lwa Jesu lwañolwa ni kutolokiwa mwa puo ya Sigerike, ni kuli hamulaho wa  nako, lutolokiwe mwa lipuo zeñwi. Hape, bakeñisa kuli Linzwi la Mulimu nelikopisizwe hañata ki Majuda ni Bakreste, lushango lwa Mulimu nelubukelelizwe. Hamulaho wa nako likopi zeo nelitolokilwe mwa lipuo zeñwi zeñata. Lilimo zebato ba 400 kuzwa fanaatezi Jesu, John Chrysostom naabulezi kuli lituto za Jesu nelitolokilwe mwa lipuo za Masiria, Maegepita, Masame, Maperesia, Maetopia, ni mwa lipuo za batu babañwi babañata.

12. Bibele ilwanisizwe cwañi?

¹² Kuzwa feela kwamulaho, Bibele ilwanisizwe, mi batu banebaitolokile ni kuifa batu babañwi ni bona nebalwaniswanga. Lilimo zebato ba 300 hamulaho wa kupepwa kwa Jesu, Mubusi wa Siroma ya bizwa Diocletian naalaezi kuli likopi za Bibele kaufela zona lisinyiwe. Hamulaho wa lilimo zebato ba 1,200, William Tyndale naakalile kutoloka Bibele mwa puo ya Sikuwa. Naabulezi kuli haiba Mulimu amulumeleza kupila nako yetelele, naakabona teñi kuli nihaiba mutangana yapila kwa famu wafita fa kuziba hande Bibele kufita muprisita. Bakeñisa twaniso, Tyndale naabalehile kuzwa mwa naha ya England kuya kwa naha ya Europe ilikuli atoloke ni kuhatisa Bibele yahae. Nihaike kuli babahulu babulapeli nebalikile kucisa likopi kaufela zenebafumani, toloko ya Tyndale neseiabezwi kwa batu babañata. Hasamulaho, Tyndale naabulailwe ka kutamelelwa kwa musumo ni kucisiwa. Kono toloko yahae neipunyuhile twaniso ya babahulu babulapeli, mi neiitusisizwe kwa kutoloka Bibele yebizwa King James Version.—Mubale 2 Timotea 2:9.

13. Ki lika mañi zefumanwi ka kunyakisisa miputo ya Bibele ya kwakale?

¹³ Ki niti kuli mwa likopi zeñwi za Bibele zakale, kunani mafosisa amanyinyani ni kusaswana kwa litaba. Nihakulicwalo, licaziba ba Bibele nebanyakisisize ka tokomelo miputo yemiñata-ñata, likalulo za miputo, ni litoloko za Bibele zakale. Hamulaho wa kubapanya miputo ni litoloko za Bibele zeo, nebafumani kuli neli feela litimana za Bibele zenyinyani zenenaani litaba zesa lumelelani. Kono lushango lwa Bibele halusika cinca. Lipatisiso zecwalo likolwisa baituti ba Bibele kuli Bibele yebanani yona kacenu ki Linzwi la Jehova leliñozwi ka susumezo ya moya okenile.—Isa. 40:8.

14. Bibele iatile cwañi kacenu?

¹⁴ Kusina taba nikuli Bibele neilwanisizwe,  ikonile kutolokiwa mwa lipuo zefitelela 2,800 Hakuna buka yeñwi yetolokilwe mwa lipuo zeñata sina Bibele. Nihaike kuli batu babañata habana tumelo ku Mulimu, Linzwi lahae yona Bibele izwelapili kuba yona buka yeabelwa hahulu mwa lifasi kaufela. Nihaike kuli litoloko zeñwi za Bibele litaata kulibala kamba halisika nepahala, buñata bwa litoloko lifa lushango lwa sepo ni bupilo bobusafeli.

15. (a) Ki cinceho mañi yebile teñi kwa lihatiso zaluna zetomile fa Bibele kuzwa ka silimo sa 1919? (b) Ki kabakalañi lihatiso zaluna haliñolwanga pili mwa puo ya Sikuwa?

¹⁵ Ka silimo sa 1919, sikwatanyana sa baituti ba Bibele nesiketilwe kuba “mutanga ya sepahala ya na ni kutwisiso.” Ka nako yeo, sitopa sa mutanga ya sepahala hañata nesiambolanga ni batu ba Mulimu kakuitusisa puo ya Sikuwa. (Mat. 24:45) Kono kacenu, lihatiso zetomile fa Bibele lifumaneha mwa lipuo ze fitelela 700. Sina monesiitusisezwa Sigerike kwamulaho, Sikuwa kacenu sibulelwa mwa linaha zeñata mi siitusiswa hahulu mwa lipisinisi ni mwa lituto. Kacwalo lihatiso zaluna liñolwanga pili mwa Sikuwa kihona litolokiwa mwa lipuo zeñwi.

16, 17. (a) Batu ba Mulimu nebatokwañi? (b) Nebafumani cwañi tuso yenebatokwa? (c) Mulelo wa Muzwale Knorr neli ufi?

¹⁶ Lihatiso zaluna kaufela litomile fa Bibele. Kwamulaho, batu ba Mulimu nebaitusisanga Bibele ya King James Version yenefelizwe kuñolwa ka silimo sa 1611. Kono manzwi anaaitusisizwe mwa Bibele yeo neeli akale mi nekuli taata kuautwisisa. Mwa Bibele yeo, libizo la Mulimu neliitusisizwe mwa litimana lisikai feela, nihaike kuli mwa miputo ya kwakale neliitusisizwe hañata-ñata. Hape mwa Bibele yeo nekunani mafosisa anebaezize batoloki mi nekunani litimana zeñwi zeneekelizwe zenesafumanehi mwa miputo ya kale. Litoloko zeñwi za Bibele za Sikuwa ni zona nelinani butata bobuswana.

¹⁷ Kaniti, batu ba Mulimu nebatokwa Bibele yetolokilwe ka kunepahala ili yebunolo kuutwisisa. Kacwalo, nekutomilwe Katengo ka Batoloki ba Bibele ya Toloko ya Lifasi le Linca, mi mizwale banebali mwa katengo kao nebazwisanga likalulo za Bibele kwa mikopano kuzwa ka silimo sa 1950 kuisa ka 1960. Kalulo yapili ya livolyumu zesilezi  neizwisizwe la August 2, 1950, kwa mukopano omutuna. Kwa mukopano wo Muzwale Knorr naabulezi kuli batu ba Mulimu nebatokwa Bibele yetolokilwe ka kunepahala, yebunolo kuutwisisa, ili yenekabatusa kuituta niti. Nebatokwa Bibele yetolokilwe hande ili yebunolo kuibala ni kuiutwisisa sina moneliñolezwi libuka zeneñozwi ki balutiwa ba Kreste. Mulelo wa Muzwale Knorr neli wa kuli Bibele ya Toloko ya Lifasi le Linca ituse batu babañata-ñata kufita fa kuziba Jehova.

18. Ki lika mañi zetusize kuli Bibele itolokiwe mwa lipuo zeñata?

¹⁸ Ka silimo sa 1963, mulelo wa Muzwale Knorr neutalelelizwe. Toloko ya Lifasi le Linca ya Mañolo A Sigerike A Sikreste neikalile kufumaneha mwa puo ya Sidutch, ya Sifura, ya Sijelemani, ya Siitalia, ya Siputukisi, ni mwa puo ya Sisipanishi. Ka silimo sa 1989, Sitopa Sesietelela sa Lipaki za Jehova nesilukisize likolo lelinca kwa ofisi yetuna yeetelela musebezi mwa lifasi kaufela kuli lituse batoloki ba Bibele. Mi ka silimo sa 2005, nekufilwe tumelezo ya kuli Bibele itolokiwe mwa lipuo zenesweli kutoloka Tawala ya Mulibeleli. Mi zezwile mwateñi ki kuli Bibele ya Toloko ya Lifasi le Linca cwale seifumaneha mwa lipuo zefitelela 130 ibe mutumbi wayona kamba kalulo yayona.

19. Ki kezahalo mañi ya butokwa yeneezahezi ka silimo sa 2013, mi lukaitutañi mwa taba yetatama?

¹⁹ Kuzwa ka nako yeizwisiwa Bibele ya Toloko ya Lifasi le Linca yapili, puo ya Sikuwa icincize, kacwalo nekutokwa kuli manzwi amañwi acinciwe. Kwa mafelelezo a sunda ya October 5 ni 6, 2013, baputehi babafita fa 1,413, 676 mwa linaha ze 31 nebafumanehile kamba nebateeleza kwa tukiso ya mukopano wa ka silimo wa Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Muzwale ya mwa Sitopa Sesietelela naazibahalize kuzwisiwa kwa Bibele ya Toloko ya Lifasi le Linca yelukisizwe sinca ya Sikuwa. Mizwale ni likaizeli banebafumanehile kwa mukopano wo nebatabile hahulu, mi babañata nebalilile haneba amuhezi Bibele yelukisizwe sinca yeo. Babuleli hane banze babala Mañolo mwa Bibele yelukisizwe sinca yeo, kusina kukakanya baputehi kaufela nebaikutwa kuli Bibele yelukisizwe sinca yeo neli yebunolo kuibala ni kuiutwisisa. Mwa taba yetatama, lukaituta zeñata ka za Bibele yelukisizwe sinca yeo, mi hape lukaituta moisweli kutolokelwa mwa lipuo zeñwi.