‘Mulao U Bile Muhulisi wa Luna’

BANANA ba bañata ha ba tabeli ku kalimelwa kamba ku tomelwa milao. Ba nga kuli ku ba hanisa ku eza ze ba bata ku ba yawisa nto ye ñwi. Kono bashemi ni batu ba bañwi ba ba hulile ba ziba kuli ku kalimela bana ki kwa butokwa hahulu. Mi hamulaho wa nako banana ba bañata ba itebuhanga likelezo ze ne ba filwe kwa bwanana. Muapositola Paulusi na itusisize mutala wa munna ya kenyizwe musebezi wa ku babalela bana kuli a taluse swalisano ye li teñi mwahal’a Jehova Mulimu ni batu ba hae.

 Bakreste ba bañwi ba ne ba pila mwa provinsi ya Roma ya Galatia mwa miteñi ya baapositola, ne ba pihelela kuli Mulimu na katelwa fela ba ba buluka Mulao wa na file Maisilaele ka Mushe. Muapositola Paulusi yena na sa ngi lika cwalo kakuli na ziba kuli Mulimu mane na file moya wa hae o kenile kwa batu ba ba samba ba ba buluke mulao wa Majuda. (Likezo 15:12) Paulusi kiha ba sikulula ka ku ba fa mutala. Mwa liñolo la na ñolezi Bakreste ba kwa Galatia, na ize: “Mulao wa ba muhulisi wa luna ku lu isa ku Kreste.” (Magalata 3:24) Caziba yo muñwi u talusa kuli bahulisi “ne ba peta musebezi wa butokwa hahulu mwa miteñi ya ikale.” Kuli lu utwisise za na talusa Paulusi, lu tokwa ku ziba ze ne ba ezanga bahulisi miteñi yani.

Buikalabelo bwa Bahulisi

Mabasi a mañata a fumile a Magerike, Maroma ni Majuda na kenyize batu ba bañwi musebezi wa buhulisi, ili wa ku babalela bana ku fitela ba hula. Hañata batu ba ne ba kenywa musebezi wa buhulisi ne li batanga ba ba sepahala, ba ba supezi, ba ne ba filwe buikalabelo bwa ku sileleza mwana ni ku eza za bata ndat’ahe. Muhulisi kamita na sindeketa mwana kwa ya kaufela, na bonanga teñi kuli mwanana u kenile, na mu sindeketanga kwa sikolo, hañata na mu shimbelanga libuka ni lika ze ñwi, mi na mu tusa mwa lituto za hae.

Hañata muhulisi ne si yena ya na luta mwanana lituto za sikolo. Yena na li fela mubabaleli, ya na luta fela mwana za bata ndat’ahe. Nihakulicwalo, muhulisi ha na nze a laya mwana cwalo, na mu lutanga lika ze ñwi. Ka mutala, na luta mwana ha na mu taluseza mwa ku ikutekela, ha na mu kalimela, mane nihaiba ha na shapa mwana haiba a fosa. Nihakulicwalo, bashemi ba hae ki bona sihulu ba ne ba swanela ku mu luta. Kono mwana ha nza hula, muhulisi na mu luta mwa ku zamaela hande, za ku tina libyana ze cisa, ku ina ni ku ca hande, ku yema haiba batu ba bahulu ku yena ba kena mwa ndu, ku lata bashemi ba hae ni ze ñwi cwalo.

 Mufilosofi wa Mugerike ya bizwa Plato (428-348 B.C.E.) na luta kuli bana ba tokwa ku zamaiswa. Na ize: “Bana ha ba koni ku pila ku si na muhulisi mi batanga ha ba koni ku pila ku si na ya ba etelela sina fela lingu kamba limunanu ze ñwi ha li sa koni ku pila hande ku si na mulisana.” Plato kona mwa na ngela lika cwalo, nihaike ku kona ku bonahala kuli mubonelo wo u tulile tikanyo.

Bakeñisa kuli bahulisi ne ba atile hahulu, ba bañwi ne ba ba nga kuli ki bakanteli ba ba maswe, ba ba buhali, ili ba ba tomenena milao ye miñata-ñata ye si na tuso, ba ba kona hahulu ku tameleza. Nihakulicwalo, bahulisi ne ba sileleza bana ni ku ba tusa ku ba ni muzamao o munde. Caziba wa Mugerike wa litaba za kale wa mwa lilimo za ma 100 C.E. wa libizo la Appian na ñozi za muhulisi yo muñwi ya na sindeketa mwana kwa sikolo ni ku mu kumalela kuli a mu sileleze kwa batu ba ne ba bata ku mu bulaya. Ha na hanile ku mu siya, batu bao ba bulaya muhulisi yo ni mwana.

Buhule ne bu atile hahulu mwa linaha za Magerike. Bana ba bashimani sihulu-hulu ne ba tokwa ku silelezwa kwa batu ba ne ba bata ku ba shengula. Kacwalo bahulisi ne ba yo fumanehanga mwa kilasi ya mwana bakeñisa kuli baluti ni bona ne ba sa sepahali. Libanius, muluti wa Mugerike ya na pilile mwa lilimo za ma 300 C.E. mane na ize kuli bahulisi ne ba na ni ku eza inge “bakanteli ba mwana,” kuli ba “leleke bashenguli ni ku ba paleliswa ku bapala ni banana.” Ku swanezi bahulisi ba bañata ha ne ba kutekiwa hahulu ki banana ba ne ba sileleza. Ba bañwi ba batu ba se ba hulile mane ba cakuzi manzwi a buitebuho fa mabita a bahulisi ba bona.

Mulao U Bile Muhulisi

Ki kabakalañi muapositola Paulusi ha na bapanyize Mulao wa Mushe kwa muhulisi? Ki kabakalañi swanisezo yeo ha i swanela?

Mulao ne u bapanyizwe kwa muhulisi bakeñisa kuli ne u sileleza batu ba Mulimu. Paulusi na ñozi kuli Majuda ne ba “beilwe mwatas’a Mulao.” Ne ku swana fela inge kuli Majuda ne ba silelezwa ki muhulisi. (Magalata 3:23) Mulao ne u ba etelela mwa likalulo za bupilo bwa bona kaufela. Ne u ba tusa ku tiyela litakazo za bona za nama. Ne u ba lemusa muzamao o lukile ni o si ka luka mi ne u ba nyazanga haiba ba fosa, ili ku bonisa Maisilaele kaufela kuli ne ba si ka petahala.

Mulao hape ne u tusa Maisilaele kuli ba si ke ba silafazwa ki mikwa ni bulapeli bwa macaba a na pila bukaufi ni bona. Ka mutala, mulao wa Mulimu wa ku hanisa Maisilaele kuli ba si ke ba nyalelana ni bahedeni, ne u ba tusa kuli ba be ni silikani se sinde ni yena. (Deuteronoma 7:3, 4) Likuka ze cwalo ne li tusa batu ba Mulimu ku sa silafaza bulapeli bwa bona ni ku itukiseza ku taha kwa Mesiya. Kaniti luli likuka za Mulimu ne li tusa luli. Mushe na hupulisize Maisilaele ba bañwi kuli: “Sina mutu mw’a bakiseza mwan’a hae, ni [Muñ’a] Bupilo Mulimu wa hao wa ku bakisanga cwalo.”—Deuteronoma 8:5.

Kono swanisezo ya muapositola Paulusi ya muhulisi i lu luta nto ya butokwa ya kuli muhulisi na sa zamaisangi mwana mwa bupilo bwa hae kaufela. Mwanana ha sa hulile, na sa tokwi ku zamaiswa ki muhulisi hape. Caziba wa Mugerike wa litaba za kale ya bizwa Xenophon (431-352 B.C.E.) na ñozi kuli: “Mwana ha sa hulile ku ba mutangana, ba bañwi ba kalisa ku mu nga kuli ha sa tokwa muhulisi kamba muluti; ha sa tokwa ku etelelwa ki bona kono sa kona ku eza mwa latela.”

Ni Mulao wa Mushe kona mo ne u inezi cwalo. Musebezi wa wona ne li wa ka nakonyana wa ku bonisa “lifoso, ku fitela ha ku ka taha lusika [Jesu Kreste].” Muapositola Paulusi na taluselize Majuda kuli Mulao ne u li sina ‘muhulisi wa bona o ne u ba isa ku Kreste.’ Majuda ba na ambola ku bona Paulusi ne ba swanela ku lemuha musebezi wa na file Mulimu ku Jesu ilikuli ba shemubiwe ki Mulimu. Ha ne ba ka eza cwalo, ne ba si ke ba tokwa ku ba mwatas’a Mulao wa Mushe hape.—Magalata 3:19, 24, 25.

 Mulao wa na file Mulimu kwa Maisilaele ne u petehile. Ne u petile musebezi wa na u tomezi Mulimu, wa ku ba sileleza ni ku ba lemusa likuka za hae ze pahami. (Maroma 7:7-14) Mulao ne u li muhulisi yo munde. Kono ba ne ba u filwe ne ba kana ba u nga kuli ne u imeza. Kona libaka Paulusi ha na ñozi kuli nako ya Mulimu ha se i fitile, “Kreste u lu liuluzi kwa sikuto sa Mulao.” Mulao ne u li “sikuto” bakeñisa kuli ne u tokwa kuli Majuda ba ne ba si ka petahala ba eze lika ze ne ba sa koni ku latelela ka ku tala. Ne u ba tokwa kuli ba buluke milao ye t’ata ya lizo. Kono cwale Majuda ha ne ba ka lumela kuli lifu la Jesu la ba liulula kwa sibi, ne ba sa tokwi ku latelela milao ya muhulisi hape.—Magalata 3:13; 4:9, 10.

Kacwalo Paulusi ha na bapanya Mulao wa Mushe kwa muhulisi na lika ku koñomeka ketelelo ye ne u fa ni kuli tukiso ya Mulao ne i li ya swalelele. Mutu ya bata ku shemubiwa ki Jehova u swanela ku ba ni tumelo ku Jesu isi ku latelela ze mwa Mulao wani.—Magalata 2:16; 3:11.

[Mbokisi/Siswaniso se si fa likepe 21]

“BAUTI” NI “LIKOMBWA”

A mano bulela za bahulisi, muapositola Paulusi hape na itusisize mutala wa “bauti” ni “likombwa.” Kwa Magalata 4:1, 2 lu bala kuli: “Ya ka yola sanda sa bufumu, ha nz’a li mwana, h’a na mw’a fapanezi ni mutanga, bo ki yena muñ’a buswa kamukana. Kono u mwa bulisana bwa bauti ni bwa likombwa, mane ku tahe nako ye beilwe ki ndat’ahe.” Musebezi wa “bauti” ni “likombwa” ne u shutana ni wa bahulisi, kono Paulusi na lika ku talusa nto ye swana.

Maroma ne ba na ni mulao o ne u fa “bauti” m’ata a ku añula lindiala ni ku ba banjezanga mali ilikuli ba leke lika ze ba bata, ku fitela ba hula. Kacwalo Paulusi na bonisa kuli ku si na taba kuli mwana ya cwalo ne li yena muñ’a sanda, na swana fela sina mutanga, kakuli na sa koni ku eza mwa latela.

Kono ‘sikombwa’ yena na na ni m’ata a ku laela mwana mwa swanela ku itusiseza mali. Caziba wa Mujuda wa litaba za kale ya bizwa Flavius Josephus na ñozi kuli mutangana yo muñwi ya bizwa Hyrcanus na kupile bondat’ahe ku ñolela sikombwa sa bona liñolo la ku mu taluseza kuli u swanela ku fa Hyrcanus mali kuli a leke lika kaufela za bata.

Kacwalo ku ba mwatas’a muhulisi, ‘muuti’ kamba ‘sikombwa’ ne ku bonisa kuli mwana ya sa li yo munyinyani na si na tukuluho. Mwanana na zamaiswa ki batu ba sili ku fitela nako ye ne tomilwe ki bondat’ahe i fita.

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Siswaniso sa fa ndondo ya Magerike ya mwa linako za kale, se si bonisa muhulisi ni tupa ya hae

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

National Archaeological Museum, Athens

[Siswaniso se si fa likepe 19]

Komoki ye bonisa muhulisi wa mwa lilimo za ma 400 B.C.E. (ya sweli tupa) ya talimela ze ezahala, mwana ha nze a lutiwa litoko ni lipina

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/Art Resource, NY