Ku Uta Bana mwa Lifasi la Mutakafululele

KANA mu kile mwa bona mwanana ya kupa bashemi ba hae nto ye ñwi ye ba sa lati ku leka? Kamba mwanana ya bata ku mata-mata ni ku yo bapala kono bashemi ba hae inge ba mu bulelela kuli: “Ina fafasi u si mata-mati”? Se ba ezezanga cwalo bashemi kikuli ba tuse mwan’a bona. Niteñi, bashemi hañata ba tulwanga mi ba fanga mwan’a bona za bata. Bakeñisa kuli mwana wa ñañelela ku kupa, bashemi ba ne ba hanile kwa makalelo ba fita fa ku mu lumeleza.

Bashemi ba bañata ba nga kuli ku ba mushemi yo munde ku talusa ku fa mwana lika kaufela za bata. Ka mutala, mwa United States ne ku ezizwe patisiso ya banana ba 750 ba lilimo za ku pepwa ze mwahal’a 12 ku isa ku ze 17. Banana bao ha ne ba buzizwe ze ba ezanga bashemi ba bona ha ba ba hanisa ku eza nto ye ñwi, ibata iba 60 pesenti ya bona ne ba bulezi kuli ba tundamenanga ku kupa. Mi ibata iba 55 pesenti ya bona ne ba bulezi kuli ku tundamena ku kupa ku tahisanga kuli bashemi ba bona ba lumele. Bashemi ba bona mwendi ba ikutwanga kuli ku tuhelela mwana ku ikezeza mwa latela ki ku bonisa lilato, kono kana ki niti luli?

Ha mu nyakisise lishitanguti le la mwa Bibele: “Mutanga ha u mu hulisa ka ku mu beka-beka, ku kala kwa bwanana bwa hae, kwapili [u ka tokwa buitebuho, NW].” (Liproverbia 29:21) Ki niti kuli mwana hasi mutanga. Kono kana ha mu lumeli kuli sikuka se si swana seo sa sebeza ni kwa ku utwa bana? Ku beka-beka bana ka ku ba fa lika kaufela ze ba bata, ku kona ku tisa kuli ha ba ka hula ba ‘tokwe buitebuho’—fo kikuli ba ka sinyeha ni ku ba ni buitati.

Kono Bibele i eleza bashemi kuli: “Luta mwana nzila y’a swanezi ku zamaya.” (Liproverbia 22:6) Bashemi ba bande ba latelela yona kelezo ye, ka ku toma milao ye utwahala ni ku bona teñi kuli ya latelelwa kamita. Ha bangi kuli lilato ki ku tuhelela mwana ku ikezeza mwa latela; mi hape ha ba fangi bana ze ba bata ka libaka fela la kuli ba tongoka, ba ñañelela, kamba ba bokolola. Kono ba latelela manzwi a butali a Jesu, a li: “Kono mulomo wa mina u be e, e; awa, awa.” (Mateu 5:37) Kono ku uta bana ku kopanyeleza likamañi? Mu nyakisise swanisezo ye nde hahulu ye.

“Sina Masho a mwa Lizoho”

Bibele i swaniseza swalisano ye mwahal’a mushemi ni mwana ka nzila ye koñomeka kuli mwana u tokwa ketelelo ya bashemi. Samu 127:4, 5, i li: “Sina masho a mwa lizoho la ndume, ni bana ba bunca bwa mutu ba cwalo. Ya na ni tasi ye tezi bana, u filwe mbuyoti.” Kacwalo bana ba swanisezwa kwa masho, mi  bashemi bona ba swanisezwa ku ndume. Sina fela mukunupi ha ziba kuli masho a hae ha na ku nonga sika haiba a sa kunupiwi, ni bashemi ba ba lilato ba ziba kuli ku uta mwana hasi nto ye ikezahalela fela, i tokwa buikatazo. Bashemi ba ba cwalo ba bata ku ‘nongisa’ bana fo ku swanela, fo kikuli, ha ba ka hula ba be batu ba ba na ni bupilo bwa tabo ili ba ba sepahala. Ba bata kuli bana ba bona ba eze liketo ze nde, ba be ba ba butali ni ku ambuka matata, ni kuli ba pete likonkwani za butokwa. Kono kuli bashemi ba eze cwalo, ba tokwa ku ikataza luli.

Kuli lisho li nonge sika, ku tokwahala nto mañi? Lisho li swanelwa ku lukiswa hande, ku bukelezwa, ni ku nongiswa ka m’ata. Ka ku swana, bana ba swanela ku lukiswa hande, ku bukelezwa ni ku nongiswa hande kuli ha ba ka hula ba kone ku kondisa mwa bupilo. Ha lu nyakisiseñi likalulo ze talu ze za mwa ku utela bana, si li siñwi ka si li siñwi.

Ku Lukisa Hande Lisho

Masho a na itusiswanga ki bakunupi mwa miteñi ya Bibele na lukiswanga ka tokomelo. Teku, mwendi ye ne betiwanga fa kota ye bubebe, ne i na ni ku betiwa ka lizoho ni ku otololwa hande. Ngo ya teku ne i na ni ku ba ye shengile. Mi kwa neku le liñwi ne ku tamiwanga mafufa a na konisanga lisho ku mata hande kuli li si ke la benjuka.

Bashemi ba bata kuli bana ba bona ba be sina masho ao a otolohile hande, fo kikuli bana ba bona ba sepahale mi ba si ke ba biuka mwa nzila. Kacwalo bashemi ba bande ha ba tuhelelangi bufokoli bo butuna, kono ka lilato ba tusanga bana ba bona ku sebeleza fa bufokoli bo ni ku bu felisa. Bashemi ba na ni ku eza cwalo ku mwana ni mwana kakuli “bungulunde bu hanelezi mwa pilu ya mwana.” (Liproverbia 22:15) Kona libaka Bibele ha i eleza bashemi kuli ba kalimele bana ba bona. (Maefese 6:4) Kaniti, kalimelo ki ya butokwa hahulu kwa ku hakulula munahano ni kwa ku tusa mwana ku ba ni mikwa ye minde.

Kona libaka Liproverbia 13:24 ha i li: “Ya tokwisa mwan’a hae tupa, u mu toile; kono ya mu lata, u mu nata a sa li yo munyinyani.” Mwa taba ye, tupa ya kalimelo i talusa nzila ifi kamba ifi ya ku hakulula mwana ka yona. Ka ku hakulula mwana ka lilato, mushemi u batanga ku lukisa mafosisa, kakuli mafosisa ao haiba a cinela mwa pilu a kona ku tahiseza mwana manyando a matuna kwapili. Kacwalo, mushemi ya palelwa ku sikulula mwana u mu toile, kono ya mu sikulula wa mu lata.

Mushemi ya lilato hape u tusanga mwana ku utwisisa mabaka ha ku tomilwe milao. Kacwalo ku fa kalimelo ha ku ami fela ku toma milao ni ku bona teñi kuli ya loba milao yeo wa otiwa, kono sihulu ku ama ku tusa mwana ku utwisisa milao ye tomilwe. Bibele i li: ‘Ya ya ka mulao, ki mwana ya talifile.’—Liproverbia 28:7.

Mafufa a tamanga mukunupi kwa masho a hae a tahisanga kuli masho ao a si ke a benjuka ha lumpuka mwa buta. Ka ku swana, lituto za Bibele ze zwa ku Musimululi wa lubasi li kona ku ina mwa lipilu za bana niha se ba zwile fa lapa, li ka ba tusa mwa bupilo bwa bona kaufela. (Maefese 3:14, 15) Kono cwale bashemi ba kona ku ikolwisa cwañi kuli lituto zeo li inelezi mwa lipilu za bana ba bona?

Mu lemuhe kelezo ya Mulimu kwa bashemi ba Maisilaele ba mwa miteñi ya Mushe: “Manzwi ao, e ni ku laela kacenu, a ine mwa pilu ya hao; mi u na ni ku a luta bana ba hao ka tokomelo.” (Deuteronoma 6:6, 7) Kacwalo bashemi ba swanela ku eza lika ze peli. Sa pili, ba swanela ku ituta ni ku latelela Linzwi la Mulimu mwa bupilo bwa bona kuli ba fite fa ku lata milao ya Mulimu. (Samu 119:97) Ha se ba ezize cwalo, kihona ba ka kona ku latelela kalulo ya bubeli ya liñolo la Deuteronoma 6:6, 7, yona ya ‘ku luta ka tokomelo’ milao ya Mulimu kwa bana bona. Ku eza cwalo ku tokwa kuli bashemi ba bonise bana ba bona butokwa bwa milao yeo ka ku ba luta yona hande ni ka ku kuta-kutela.

Kwa iponahaza hande kuli, ku luta likuka za mwa Bibele kamba ku kalimela mwana ka lilato ha ezize mafosisa hasi mikwa ya kwa santulu.  Milutelo yeo ki ya butokwa kwa ku lukisa “masho” a butokwa, bona bana, ilikuli ba otolohe hande ni kuli ba si ke ba biuka ha ba nze ba hula.

Ku Bukeleza Lisho

Ha lu kuteleñi kwa swanisezo ye kwa Samu 127:4, 5. Mu hupule kuli mukunupi na ‘tazize tasi’ ya hae ka masho. Masho a sa lukisizwe hande, na na ni ku bukelezwa. Kacwalo mukunupi na shimbanga masho ao mwa tasi, ku li a si ke a sinyeha kamba ku lobeha. Mane Bibele ka bupolofita ne i bulezi kuli Mesiya ki lisho le li betilwe hande ili leo Ndat’ahe a “bulukile . . . mwa sipusu [kamba tasi] sa masho a hae.” (Isaya 49:2) Jehova Mulimu, yena Ndate ya lilato ka ku fitisisa, na silelelize Mwan’a hae ya lata hahulu, yena Jesu, kwa likozi kaufela ku fitela nako ye ne tomilwe kuli Mesiya a bulaiwe ka mo ne ku polofitezwi. Nihaiba ka nako ya na shwile, Mulimu na si ka lumeleza kuli Mwan’a hae a shwelele, a mu sileleza ka ku mu zuseza kwa bupilo bwa kwa lihalimu, kuli a pile ku ya ku ile.

Ka ku swana, bashemi ba bande ba iyakatwa ku sileleza bana ba bona kwa likozi za mwa lifasi le, le li pongani. Mwendi bashemi ba kana ba hanisa bana ba bona ku eza lika ze kona ku ba kenya mwa likukuezo ze sinya. Ka mutala, bashemi ba bande ba nga kuli sikuka se ki sa butokwa hahulu, se si li: “Litwaelano ze maswe li sinya mikwa ye minde.” (1 Makorinte 15:33) Ku sileleza bana kuli ba si ke ba eza liango ni batu ba ba sa lateleli likuka za Bibele, kwa kona ku ba tusa kuli ba si ke ba eza milatu ye miñata ye kona ku sinya bupilo bwa bona, kamba mane nihaiba ku ba bulaisisa.

Bana fokuñwi ba kona ku sa tabela muta ba silelezwa ki bashemi ba bona. Mane fokuñwi ba kana ba fela pilu, kakuli ku sileleza bana ba mina fokuñwi ku kana kwa tokwa kuli mu ba hanise ku eza lika ze ñwi. Muñoli wa libuka za mwa ku utela bana ya tumile hahulu, na ize: “Nihaike kuli bana ba bonisanga inge kuli ha ba itebuhi mi mane ba kana ba sa itumeli ku mina ona fo fela, niti kikuli bana ba tabela kuli bashemi ba bona ba ba sileleze. Lwa kona ku eza cwalo ka ku itusisa m’ata a bushemi ni ka ku sa ba lumeleza ku ikezeza fela lika.”

 Kaniti, ku sileleza bana ba mina kwa lika kaufela ze kona ku feza kozo ya bona, ku ba sileleza kwa milatu, kamba ku ba sileleza kwa lika ze kona ku sinya silikani sa bona ni Mulimu, ki nzila ye bonisa kuli mwa ba lata luli. Mi kwapili, ba ka be ba lemuhile ze ne mu ezeza cwalo, mi ba ka itebuha silelezo ya mina ye lilato ye mu ba bonisize.

Ku Nongisa Lisho

Mu lemuhe kuli Samu 127:4, 5 i swaniseza mushemi ku “ndume.” Kana fo ku talusa kuli ki mushemi wa munna fela ya kona uta hande bana? Batili. Sikuka se si mwa swanisezo yeo si ama bashemi ba banna ni ba basali mane ni bashemi ba makwasha. (Liproverbia 1:8) Linzwi la “ndume” li bonisa kuli mukunupi na tokwa ku ba ni m’ata kuli a kunupe lisho. Mwa miteñi ye ne ñolwa Bibele, buta ne bu kabiswanga ka kopa, mi lisole fokuñwi ne li bulelwa kuli ne li ‘obamisanga buta,’ mwendi ka ku hata kota ya buta ilikuli li kone ku tama hande muhala wa buta. (Jeremia 50:14, 29) Seo si bonisa kuli ne ku tokwahala m’ata ni buikatazo kuli mukunupi a hohe muhala kuli a kunupe masho.

Ka ku swana, ku uta bana ku tokwa buikatazo. Bana ha ba koni ku hula hande ka ili bona sina fela lisho ha li sa koni ku kunupa sika ka ili lona. Ka bumai, bashemi ba bañata kacenu ba bonahala ku sa tabela ku ikataza ku uta hande bana ba bona. Ba ba tuhela fela. Ba tuhelela TV, sikolo, ni litaka za bana ba bona ku luta bana ba bona ka za lika ze nde ni maswe, ka za muzamao, ni ka za tobali. Ba fa bana ba bona ze ba tokwa kaufela. Mi ha ba ikutwa kuli ku t’ata ku hanela mwan’a bona, ba lumelanga fela, mi hañata ba itimezanga mitala ka ku nahana kuli ha ba lati ku utwisa mwan’a bona butuku. Kono niti kikuli ku beka-beka mwana ki kona ko ku kona ku mu tiseza butata bo butuna.

Ku uta bana ki musebezi o mutuna. Ku eza musebezi wo hande ka ketelelo ya Linzwi la Mulimu ku tokwa buikatazo, niteñi, ku eza cwalo ku tahisanga mipuzo ye miñata. Magazini ye ñwi ye bulela ka za bashemi, i li: “Lipatisiso . . . li bonisa kuli bana ba ba utiwa ki bashemi ba ba na ni lilato kono ili ba ba bonisa m’ata a bushemi, ni ba ba tusa bana ba bona ni ku ba tomela milao, bana bao ba ezanga hande kwa sikolo, ba utwananga hande ni ba bañwi, mi ba banga ni tabo ku fita bana ba ba sa kalimelwangi kamba ba ba kalimelwanga hahulu ki bashemi ba bona.

Kono hape ku na ni mupuzo o munde ni ku fita. Kwa makalelo lu nyakisisize kalulo ya pili ya Liproverbia 22:6, ye li: “Luta mwana nzila y’a swanezi ku zamaya.” Timana yeo i zwelapili ni manzwi a omba-omba a, a li: “Nih’a supala h’a na ku i keluha.” Kana lishitanguti leo li bonisa kuli mushemi a sa eza fela cwalo ki peto u kondisize? Batili. Mwan’a mina u na ni tukuluho ya ku ikezeza lika mi u ka itusisa yona ha ka hula. Kono timana yeo i fa bashemi sepo ye nde. Ki ifi sepo yeo?

Haiba mu luta bana ba mina ku likana ni likelezo za mwa Bibele, ku eza cwalo ku ka mi tahiseza limbuyoti ze tuna, ili za ku bona bana ba mina ha ba hula hande ni ku pila bupilo bwa tabo ni bo bunde ni ku ba batu ba bande. (Liproverbia 23:24) Kacwalo he, mu like ka mo mu konela kaufela ku lukisa “masho” a butokwa ao, ku a sileleza, ni ku ikataza ku a nongisa hande. Mi ha mu na ku inyaza.

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Kana bashemi ba bonisa lilato haiba ba lumela ku eza ze ba kupa kaufela bana ba bona?

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Mushemi ya lilato u talusanga mabaka ha ku tomilwe milao fa lapa

[Siswaniso se si fa likepe 15]

Bashemi ba bande ba sileleza bana ba bona kwa likozi ze mwa lifasi le, le li pongani

[Siswaniso se si fa likepe 16]

Ku uta bana ki musebezi o mutuna, kono ku eza cwalo ku tahisa mipuzo ye miñata