“U Si Ke Wa Tuhela Bukombwa bwa Fa Ndu ni Ndu”

Ka mo li Kandekezwi ki bo Jacob Neufeld

“Ku be cwañi kamba cwañi, u si ke wa tuhela bukombwa bwa fa ndu ni ndu.” Ha ne ni nze ni nahana manzwi ao, na zamaya likilomita ze bat’o ba ze 5 ku liba kwa munzi o ne u li mabapa. Ha ni fita mwa munzi wo, na palelwa ku atumela ndu ya pili. Hasamulaho a ku ikataza, na kena mwa macacani ni ku yo lapela ka t’ata ku Mulimu kuli a ni fe bundume bwa ku kutaza. Ki ha ni ba ni bundume bwa ku kutela kwa ndu ya pili ni ku yo fa bupaki.

KIÑI se ne si ni isize mwa munzi wo wa mwa lihalaupa la naha ya Paraguay mo ne ni lika ku kutaza ni nosi? Kashe ni kute kwamulaho. Ne ni pepilwe ka November 1923 mwa munzi wa Kronstal wa mwa naha ya Ukraine, ye ne busiwa ki ma-Menno ba naha ya German. Kwa mafelelezo a lilimo za ma-1700, ma-Menno ne ba tutezi kwa Ukraine ku zwa kwa German mi ne ba til’o fiwa litukelo, ku kopanyeleza ni tukuluho ya ku lapela (kono isiñi ya ku hapeleza batu bulapeli), ni tukuluho ya ku ipusa, mi ne ba sa hapelezwi ku kena misebezi ya busole.

Kopano ya ba Komyunizimu ha ne i ngile puso ya naha, litukelo ze cwalo ne li felisizwe. Kwa mafelelezo a lilimo za ma-1920, masimu a ma-Menno na kalile ku zamaiswa ki muuso. Batu ne ba sa fiwi lico ku fitela ba swalisana ni muuso, mi ya na hana ku swalisana ni muuso na eziwanga ka situhu. Mwahal’a lilimo za ma-1930, banna ba bañata ne ba ngilwe ki mapokola ba KGB (Katengo ka mapokola ba naha ya Komyunizimu), mi hañata ne ba ngiwanga busihu ku fitela mwa minzi ye miñata ku siyala fela banna ba sikai. Kona mo ne ku tezi kuli bondate ba ngiwe ka 1938, inge ni na ni lilimo ze 14, mi ku zwa honafo, ha ni si ka ba bona kamba ku ba utwa hape. Hamulaho wa lilimo ze peli, muhulwan’a ka ni yena na ngilwe.

Ha lu to fitanga ka 1941, limpi za Hitler ne li hapile naha ya Ukraine. Ku luna, ye ne li tukuluho ya ku zwa kwa puso ya ba Komyunizimu. Kono ka ku sa libelela, mabasi a Sijuda a 8 a ne a pila mwa munzi wa luna a tondahala. Likezahalo ze kaufela za ni siya ni lipuzo ze ñata mwa munahano. Ki kabakalañi lika ze ha ne li ezahezi?

Ni Piliswa ki Ku Sepahala

Ka 1943 limpi za German za kutela habo zona, mi za ya ni mabasi a mañata a si-German, ku kopanyeleza cwalo ni lubasi lwa hesu lo ne lu siyezi, kuli mabasi ao a yo tusa mwa ndwa. Ka nako ye, ne se ni kenyizwe kale busole ni ku lumiwa kuli ni yo sebeza ni masole ba batuna ba Hitler (Schutzstaffel, basilelezi ba batuna ba Hitler) mwa naha ya Romania. Ze ne ezahala ka nako yeo ne li amile hahulu bupilo bwa ka.

 Muzamaisi wa masole ba sikwata sa hesu na bata ku lika busepahali bwa ka. A ni luma ku isa liapalo za hae za sisole kwa batapisi. Mwa pokoto ye ñwi, na beile mwateñi mali, mi na fumana mali ao. Ha ne ni mu kutiselize ona, a ni taluseza kuli na si ka siya mali mwa liapalo za hae. Na pihelela ku mu taluseza kuli ne ni a fumani mwa pokoto ya siapalo sa hae. Hamulahonyana ku zwa fo, na ketiwa ku ba mubakweli wa hae, mi na fiwa situlo sa ku talima za mapepa, ku abela masole misebezi, ni ku talima za sikwama sa mali a sikwata sa hesu.

Busihu bo buñwi, mpi ya masole ba Russian ya hapa sikwata sa hesu kaufela kwand’a na, bakeñisa kuli ne ni siilwe kuli ni feleleze ku eza musebezi wa muzamaisi wa sikwata sa hesu. Ka mo ni zibela fela kikuli, ki na fela ni nosi ya na si ka swaliwa, mi se ne si tisize cwalo kikuli ne ni sepahalile mi ne ni filwe musebezi o ipitezi wo. Kambesi cwalo, ni na kambe ne ni hapilwe.

Kabakaleo, ka silimo sa 1944, na fiwa sibaka sa kuli ni yo pumula ku fitela ni ka biziwa. Na kutela kwa hae ku yo potela boma. Ka nako yeo ya pumulo, na kena musebezi wa ku tusanga muyahi kuli ni na ni kone ku ituta ku yaha, mi tuto yeo ne i konile ku ni tusa hahulu hamulaho. Ka April 1945, masole ba America ba ambeka tolopo ye ne lu pila ku yona ye ne li bukaufi ni Magdeburg. Hamulaho wa kweli, ndwa ya fela. Ne lu sa pila. Lika ne li bonahala kuli li ka lu zamaela hande kwapili.

Zazi le liñwi mwa June, lwa utwa muhuwelezi inze a zibisa kuli: “Masole ba America ba fundukile mabani busihu, mi masole ba Russia ba ka punya ka 11 kiloko kacenu.” Lwa felelwa ki sepo ha lu lemuha kuli hape se lu li mwa kalulo ye zamaiswa ki ba Komyunizimu. Honafo fela, na ni muhulwan’a ka, lwa kala ku itukiseza ku baleha. Ha ku to fitwa fahal’a mbumbi, ne se lu keni mwa kalulo ye ne zamaiswa ki ba America. Mi ka November, lwa ikataza ka t’ata ku kena hape mwa kalulo ye ne zamaiswa ki ba Russia, mi lwa silisa mabasi a luna museto ka ku sa lemuseha.

“Teeleza ka Tokomelo, Mi U Bapanye”

Ne lu tibelezi mwa kalulo ye ne bizwa West Germany. Hamulaho wa nako, na ba ni takazo ya ku ituta Bibele. La Sunda ni la Sunda, ne ni yanga mwa mushitu ku yo bala Bibele, kono litaba ze ne ni bala ne li ze nca ku na mi ne li ezahalile kale-kale koo. Hape ne ni yanga kwa lituto za bulapeli kuli ni kone ku itukiseza ku kolobezwa sina mu-Menno. Ne ni komokile hahulu ha ne ni balile mwa buka ya Katekisema taba ye li: “Ndate ki Mulimu, Mwana ki Mulimu, Moya o Kenile ki Mulimu,” mi ne i latelezwi ki puzo ye li: “Kana ku na ni Milimu ba balalu?” Kalabo ye ne ñozwi kwatasi ne i li: “Batili, likalulo ze talu zeo, ki Mulimu a li muñwi.” Na buza yo muhulu wa bulapeli buniti bwa taba yeo. A ni alaba kuli: “Mutangana, mutu ha swaneli ku nahanisisa hahulu litaba ze, kakuli ba bañwi ba pulumukisizwe ki ku nahanisisa hahulu litaba ze cwalo.” Honafo fela, na ikatulela ku sa kolobezwa.

Hamulaho wa mazazi, na utwa muenyi ya na ambola ni kaizel’a ka. Na kena kwa puhisano ya bona kakuli ne ni tabela ku ituta, mi na buza lipuzo li sikai. Ka nako yeo, ne ni si ka ziba kuli muenyi yo ne li bo Erich Nikolaizig, ba ne ba punyuhile mwa munganda wa tukufazo wa kwa Wewelsburg. Ba ni buza ka za haiba ne ni tabela ku utwisisa Bibele. Ha ne ni lumezi, ba ni sepisa kuli ze ba ka ni luta kaufela ni ka ikolwisisa zona ku zwelela mwa Bibele ya ka.

Ha se lu itutile ka nakonyana, bo Erich ba ni mema kwa mukopano o mutuna wa Lipaki za Jehova, ili o ni nahana kuli ne li o muñwi wa mikopano ya pili ye ne lukisizwe hamulaho wa ndwa. Ne ni tabile hahulu mi ne ni ñozi mañolo kaufela a ne ba punda ni ku bala babuleli. Cwale na kala ku lemuha kuli ku ituta ze i luta Bibele ku tahisanga buikalabelo bo buñwi, mi na tuhela ku ituta. Hape ne ku ni bezi t’ata ku utwisisa kuli ku na ni fela bulapeli bwa niti bu li buñwi. Bo Erich ha ne ba boni kuli ne ni bata ku kutela kwa bulapeli bwa ka bwa makalelo, ba ni eleza kuli: “Teeleza ka tokomelo, mi u bapanye.”

 Na potela habeli ba bahulu ba bulapeli bwa ka mi na to lemuha kuli ne ba sa zibi ze ne ba bulela ni kuli ne ba si na niti. Na ñolela ba bahulu ba bulapeli ba bañata ni ku ba buza lipuzo ze tomile fa Bibele. Yo muñwi a ni alaba kuli: “Ha u swaneli ku ituta Bibele kakuli ha u si ka pepwa sinca.”

Musizana ye ne ni bata ku nyala a ni hapeleza ku eza keto ye t’ata. Na lapela mwa bulapeli bwa ma-Menno ba ba twi ba pepilwe sinca. Bakeñisa ku latelela kukuezo ye ne zwa kwa lubasi lwa hae lo ne lu toile Lipaki za Jehova, a ni taluseza kuli haiba ni zwelapili ku swalisana ni Lipaki za Jehova, na ka ni hana. Ka nako yeo, ne ni zibile hande niti kuli ne ni tokwa ku eza fela keto i liñwi ye lukile—Na felisa libato la luna.

Nakonyana hamulaho, bo Erich ba kuta ku to ni potela. Ba to ni bulelela kuli sunda ye ne tatama ne ku lukisizwe kuli ba ba bata ku kolobezwa ba yo kolobezwa, mi ba ni buza haiba ne ni tabela ku yo kolobezwa. Ne ni kozwi kuli Lipaki za Jehova ne ba luta niti, mi ne ni bata ku sebeleza Jehova Mulimu. Kacwalo, na amuhela memo ya hae mi na yo kolobelezwa mwa bafu-tuna ya ku tapela, ili ka May 1948.

Hamulahonyana ku zwa fo ni kolobelezwa, lubasi lwa hesu lwa ikatulela ku tutela kwa Paraguay, ye mwa South America, mi boma ba ni kupa kuli ni na ni tute. Na zina-zina ku tuta kakuli ne ni sa tokwa ku zwelapili ku ituta Bibele. Ka nako ye ne ni yo pota fa mutai wa Lipaki za Jehova mwa Wiesbaden, na yo kopana ni bo August Peters. Ba ni hupulisa buikalabelo bo ne ni na ni bona bwa ku babalela lubasi lwa hesu. Hape ba ni eleza kuli: “Ku be cwañi kamba cwañi, u si ke wa tuhela bukombwa bwa fa ndu ni ndu. Haiba u bu tuhela, u ka swana fela ni batu ba  bulapeli bo bu ipapata ku ba bwa Sikreste.” Ku to fita ka nako ya cwale, ni sa bona butokwa bwa kelezo yani ni butokwa bwa ku kutaza fa “ndu ni ndu,” kamba fa munyako ni munyako.—Likezo 20:20, 21.

“Mupolofita wa Buhata” mwa Paraguay

Hamulahonyana ku zwa fo ni kopanela ni bo August Peters, na ni lubasi lwa hesu lwa kwela sisepe ku liba South America. Lwa yo punyeza mwa Gran Chaco ili kalulo ya Paraguay ye ne busiwa ki ma-Menno. Lisunda ze peli ku zwa fo lu fitela, na tama musipili o t’ata o ni bulezi kwa makalelo ku liba mwa munzi o ne u li mabapa ku yo kutaza ni nosi. Honafo kwa utwahala ka bubebe kuli mwahal’a batu ba ba tile ku na ni “mupolofita wa buhata.”

Ka nako ye, musebezi wa buyahi o ne ni itutile ne u bonahezi kuli ki wa butokwa hahulu. Lubasi ni lubasi lo ne lu tutile ne lu tokwa ndu, mi ndu ni ndu ne i yahiwa ka sitina sa mubu ni ku lulelwa ka bucwañi. Likweli ze 6 ze ne latelezi, na pateha hahulu mwa ku yaha mi na ba ni nako ye ñata ya ku kutaza ka ku tandalelwa. Batu ne ba ni tabela, kono ka nako ye ne ni feza ku yaha mandu a bona, ne ba sa ni tokwangi.

Kono ka nako ye swana yeo, lisepe ne li tisa babalehi ba bañata ba ma-Menno ku zwa kwa Germany. Yo muñwi wa bona ne li musizana ya bizwa Katerina Schellenberg, ya kile a kopana ni Lipaki ni ku lemuha kapili-pili kuli ne ba luta niti ka za Bibele. Nihaike kuli na si ka kolobezwa kale, na itibahalize mwa sisepe kuli ki yo muñwi wa Lipaki za Jehova. Kabakala ku eza cwalo, na si ka lumelezwa ku zwelapili ku ya kwa kalulo ye ne busiwa ki German. Ha na siilwe a nosi mwa Asunción, wona muleneñi wa Paraguay, a kena musebezi wa fa lapa, a ituta puo ya Spanish, a fumana Lipaki, mi a kolobezwa. Ka October 1950, musizana ya bundume yo, a ba musal’a ka. U ni tusize hahulu mwa lika kaufela ze lu fitile ku zona ka lilimo ze ñata.

Mwa nako ye kuswani fela, ne ni konile ku buluka mali a ne ni lekile sikocikala ni lipelesa ze peli, mi kona ze ne ni itusisanga mwa musebezi wa ku kutaza, inze ni hupulanga kelezo ya Muzwale Peters. Ka nako yeo, kaizel’a ka ya na sa zo ba Paki, ni yena a to swalisana ni luna. Kaufela luna, hañata ne lu zuhanga isali malungasiku ka 4:00 a.m., ku zamaya ka lihora ze ne, ku kutaza ka lihora ze peli kamba ze talu, ni ku kutela kwa ndu hamulaho.

Ne ni balile mwa lihatiso za luna kuli mwa liputeho ne ku fiwa lingambolo za nyangela, kacwalo na itukiseza i liñwi. Ha ne ni li mwa Germany, ne ni si ka fumaneha kale kwa mukopano wa puteho kuli ni zibe mo i swanelwa ku felwa ngambolo ya nyangela, kacwalo ne ni nuhile fela mo i swanelwa ku felwa mi na ambola ka za Mubuso wa Mulimu. Batu ba 8 ne ba fumanehile kwa mukopano wo, mi mukopano wo wa nyemisa hahulu likombwa za keleke ya ma-Menno. Ba nga muhato wa ku amuha batu libuka kaufela ze tomile fa Bibele ze ne lu ba file, ni ku ba taluseza kuli ba si ke ba lu lumelisanga.

Ku tuha fo, na isiwa kwa liofisi ze tuna za naha ni ku yo zekiswa ka lihora ze ñata ki muzamaisi ni likombwa ze peli za bulapeli ze ne zwa kwa Canada. Hamulaho, yo muñwi wa bona sa li: “Mutangana, wa kona ku lumela nto kaufela yo tabela, kono u swanela ku sepisa kuli ha u na ku taluseza mutu ni yo mukana za tumelo ya hao.” Yeo ne li sepiso ye ne ni sa koni ku eza. Kacwalo ba ni taluseza kuli ni tunuhe mwa naha kakuli ne ba sa lati “mupolofita wa buhata” mwahal’a “mizwale ba ba sepahala.” Ha ne ni hanile, ba ni taluseza kuli ba ka lifela lubasi kaufela lisinyehelo za nzila. Na icemela ka bundume mi na hana ku funduka.

Mwa mbumbi ya 1953, na ya kwa mukopano o mutuna kwa Asunción. Teñi ko, na yo ambola ni bo Nathan Knorr, ba ne ba zwa kwa ofisi ye tuna ya tamaiso ya Lipaki za Jehova kwa Brooklyn, mwa New York. Ba akaleza kuli ni tutele kwa  muleneñi o mutuna ni ku yo swalisana ni sikwatanyana sa balumiwa ba ne ba lumilwe kwateñi, bakeñisa kuli ne ku si na hande siselo mwa musebezi wa luna wa ku kutaza mwa naha ya ma-Menno.

Ku Beya Mubuso mwa Sibaka Sa Pili

Ka nako yeo, ne ku na ni fela Lipaki ba 35 mwa naha kaufela ya Paraguay. Na ambola ni musal’a ka, nihaike na si ka tabela ku tutela kwa muleneñi o mutuna, a itatela ku funduka. Ka 1954, na ni bo Katerina, lwa icahela ndu ya masitina mwa nako ye ne lu sa sebezi. Ne lu sa shutangi mikopano, mi hañata ne lu ikambotanga ni batu ka za Bibele kwa mafelelezo a sunda.

Musebezi o muñwi o ne ni ezize ki wa ku zamaya ni muokameli wa mupotoloho, ili sikombwa wa maeto, mi ne ni sebeza sina mutoloki wa hae ha na potela batu ba mwa Paraguay ba ne ba bulela puo ya kwa German. Bakeñisa kuli ne ni ziba hanyinyani puo ya Spanish, ni bona kuli ku toloka ngambolo ku zwa mwa Spanish ku isa mwa si-German lwa pili, ne li ona musebezi o t’ata hahulu kwa misebezi ye ne ni filwe.

Bakeñisa buikangulo bwa musal’a ka, lwa tutela kwa Canada ka 1957. Mi ka 1963, lwa tutela kwa United States. Kai ni kai ko lu pilile, kamita lu likile ka t’ata ku beya za Mubuso mwa sibaka sa pili mwa bupilo bwa luna. (Mateu 6:33) Ni itumela hahulu ku Jehova Mulimu bakeñisa ku ni konisa ku ituta niti ku zwelela mwa Linzwi la hae, yona Bibele, inge ni sa li mutangana. Tuto ya Bibele ye ne ni itutile i ni tusize mwa linzila ze ñata mwa bupilo bwa ka kaufela!

I bile tohonolo ye tuna hahulu ku tusa batu ba bañwi ku ituta niti ye tabisa ye mwa Bibele ili ye konile ku ni omba-omba hahulu. Tabo ye tuna ye ni bile ni yona ki ya kuli bana ni baikulu ba ka kaufela ba konile ku fumana tuso ye tuna ya tuto ya Bibele ku zwa kwa bwanana. Kaufela bona ba latelela kelezo ya Muzwale Peters, ya kile a ni taluseza manzwi a li: “Ku be cwañi kamba cwañi, u si ke wa tuhela bukombwa bwa fa ndu ni ndu.”

[Manzwi a fa likepe 30]

Tabo ye tuna ye ni bile ni yona ki ya ku bona bana ni baikulu ba ka kaufela kuli ba konile ku fumana tuso ye tuna ya tuto ya Bibele ku zwa kwa bwanana

[Maswaniso a fa likepe 28, 29]

Na ni bo Katerina, nakonyana pili lu si ka eza kale sinawenga sa luna ka 1950

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Ni mwan’a luna wa mweli fa ndu ya luna mwa Paraguay, ka 1952

[Siswaniso se si fa likepe 31]

Ni lubasi lo ni pila ni lona kacenu lwa bana bahabo na

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Photo by Keith Trammel © 2000

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 27]

Photo by Keith Trammel © 2000