Kana mwa Swanela ku Sepa Mubonelo wa Mina wa Pili ka za Mutu yo Muñwi?

MUALAFI yo muñwi naa inzi mwa ndu ya hae inzaa buha puisano ye ñwi ya fa mazimumwangala ye ne bonisa likwambuyu la muuso wa naha ya Ireland. Hamulaho wa ku talimisisa fa sifateho sa likwambuyu leo, mualafi a lemuha kuli fa sifateho sa hae ne ku bonahala nto ye ñwi ya naa akalelize mualafi yo kuli mwendi ne li sikoto sa butuku bo buñwi. Mualafi yo, naa elelize likwambuyu leo kuli li yo itatubisa kapili-pili.

Kwa yo fumaneha kuli likwambuyu leo, ne li na ni butuku sina feela mwa naa akalelize mualafi. Mualafi yo, naa na ni buikoneli bwa ku ziba butuku bwa kula mutu ka ku mu talima feela. Ba bañwi, ba ikutwa kuli ba na ni buikoneli bwa ku ziba mikwa ya mutu, butu bwa hae, ni busepahali bwa hae ka ku mu talima feela.

Ka lilimo ze mianda-nda, batu ba bañwi ba likile ku itusisa lituto za sayansi kuli ba kone ku ziba mikwa ya mutu ka ku ya ka ponahalo ya hae. Ba biza tuto yeo kuli physiognomy, mi buka ya Encyclopædia Britannica i talusa “tuto yeo ye twi ki ya sayansi kuli, i ama mikwa ya mutu ye kona ku lemuhiwa ka ku ya ka ponahalo ya sifateho kamba sibupeho sa mubili wa hae.” Mwa lilimo za ma 1800, baituti ba lisimuluho ni mipilelo ya batu, ba ba cwale ka Francis Galton, mwanahabo Charles Darwin ni licaziba ba litaba za bubangoki ni bukebenga ba ba cwale ka Cesare Lombroso wa mwa Italy, ne ba akalelize mihupulo ni miezezo ye miñwi ye bato swana ili yeo buñata bwa yona se i libezwi.

Buñata bwa batu ba lumela kuli kwa konahala ku ziba hande mikwa ya mutu ka ku talimisisa feela mwa bonahalela. Kana mwa swanela ku sepa mibonelo ye cwalo?

Ku Atula Mutu ka ku ya ka Ponahalo ya Hae

Mutala wa ku atula hande kamba ku atula feela ka ku ya ka mubonelo wa pili wa na ni ona mutu u fumaneha mwa buka ya mwa Bibele ya Samuele wa Pili. Jehova Mulimu naa laezi mupolofita Samuele kuli a yo toza yo muñwi mwa lubasi lwa Jese kuli a be mulena wa Isilaele. Lu bala kuli: “Ha ba fita [bana ba Jese], a bona Eliabi, a li: Luli mutoziwa wa Muñaa Bupilo ki yo, u fapilaa hae. Muñaa Bupilo a li ku Samuele: U si  ke wa talima bunde bwa hae kamba butelele bwa fa kuma, kakuli Na ni mu hanile. Muñaa Bupilo ha talimi sina mutu mwa talimela; kakuli mutu u talima bunde, Muñaa Bupilo, Yena, u talima pilu.” Bana ba bañwi ba Jese ba 6 ne ba tisizwe ku Samuele, kono Jehova naa ba hanile. Kwa mafelelezo, kwa ezahala nto ya naa si ka libelela mupolofita ni Jese. Mulimu a keta mutangana ye ne ba si ka hupula ku biza, yena Davida, mwanaa Jese wa bu 8, ilikuli ite a be mulena kwapili.—1 Samuele 16:6-12.

Miinelo ha i shutani hahulu ni kacenu. Lilimonyana kwamulaho, caziba yo muñwi wa za bukebenga wa kwa Germany, naa ezize patisiso mo ne ku na ni baituti ba mulao ba 500. Ne ku “memilwe” batu ba 12 ba ne ba sa zibahali kwa baituti. Kwa batu bao ba ne ba memilwe ne ku na ni muzamaisi wa mapokola ni muzekisi, mubuluki wa masheleñi ni muokameli wa liofisi fa yunivesiti, licaziba ba mulao ni manduna ba kuta, ni likebenga ze taalu ze ne li mwa tolongo. Baituti bao ne ba tokwa ku akaleza musebezi wa naa eza mañi ni mañi wa batu ba ne ba memilwe, ni kuli ki bafi mwahalaa bona ba ne ba swanela ku pika tolongo ni kuli ne ba fosizeñi. Ne ba swanela ku eza likatulo ze kaufela ka ku ya ka ponahalo ya yo muñwi ni yo muñwi ni lika ze ne ba bulezi kuli ne ba itabisanga ka zona.

Ki lifi ze ne zwile mwa patisiso yeo? Ibato ba kuli 75 pesenti ya baituti ne ba konile ku keta libangoki tenyene ze taalu. Kono ibato ba 60 pesenti ya baituti bao, ne ba ketile batu ba 9 ku ba ne ba memilwe bao, ili ba ne ba sa zibahali ka likezo za bukebenga kuli ne li balobi ba mulao. Muituti a li muñwi mwahalaa baituti ba supile naa tamelelize muzekisi kuli naa bonahala inge kuli ki mulekisi wa milyani ye kola, mi muituti a li muñwi mwahalaa baituti ba balaalu naa tamelelize yo muhulu wa mapokola kuli naa bonahala inge kuli ki lisholi. Lipatisiso ze tomile fa ponahalo ya mutu li kona ku sa ba za niti. Kabakalañi?

Ponahalo ya Mutu ha I Talusi Kuli Kona Mwa Inezi

Ha lu kopana ni mutu yo muñwi lwa pili, lu hanelelanga ku mu atula ka ku ya ka zibo ye lu bile ni yona. Lu hanelelanga ku atula mutu ka ku ya ka mikwa ye lu zibile kale ya batu ba ba bonahala inge yena. Kwandaa feela ponahalo, lu kana lwa atula mutu kabakala naha ya zwa ku yona, mushobo, mayemo a hae mwa bupilo kamba bulapeli bwa hae.

Haiba mutu a eza lika sina feela mo ne lu hupulela, lu ikutwanga kuli ne lu bulezi niti, mi tumelo ya luna ya kuli lwa kona ku sepa mubonelo wa luna wa pili ya tiiswanga. Kono, ha lu se lu lemuhile kuli ne lu na ni mubonelo o fosahezi lu ezanga cwañi? Lu swanela ku nga muhato mañi? Haiba lu na ni niti, lu swanela ku tuhela ku ba ni mubonelo o fosahezi ka za mutu yo muñwi ni ku mu nga ka mwa inezi. Hakusicwalo, lu kana lwa holofaza mazwalo a ba bañwi kamba ku ba foseza hahulu kabaka feela la buikuhumuso bwa luna bwa ku nga kuli lu ezanga likatulo ze nde.

Ku atula mutu ka ku ya ka ponahalo ya hae ku lubeta isiñi feela ku ya atulwa kono ni ku ya atula. Ka mutala mwa linako za Jesu, Majuda ba bañata ne ba hanile ku nyakisisa bupaki bwa kuli Jesu ne li yena Mesia ya naa sepisizwe. Kabakalañi? Bakeñisa kuli ne ba atuzi Jesu ka ku ya ka ponahalo ya hae, ne ba ngile feela kuli ne li mwanaa mubeti. Nihaike kuli ne ba tabisizwe ki manzwi a hae a butali ni misebezi ye maata ya naa ezize, ne ba hanile ku lumela kuli Jesu ne li yena Mesia bakeñisa mibonelo ye ne ba na ni yona. Mibonelo ya bona ne i tahisize kuli Jesu a yo kutaza kwa batu ba sili. Naa ba bulelezi kuli: “Mupolofita ha kutekiwi mwa naha ya habo ni mwa ndu ya habo kwandaa ku sili.”—Mateu 13:54-58.

Majuda bao, ne ba li mwahalaa sicaba se ne si libelezi Mesia ka lilimo ze mianda-nda. Bakeñisa ku tuhelela mubonelo wa bona wa pili ku ba palelwisa ku lemuha nako ya naa tile Mesia, Majuda bao ne ba hanilwe ki Mulimu. (Mateu 23:37-39) Balateleli ba Jesu ni bona ne ba bonisizwe saluluti se si swana. Batu ba bañata ne ba sa koni ku lumela kuli kakwatanyana ka mandui ba mayemo a kwatasi, ili ba ne ba toilwe ki batu ba ba itutile ni baeteleli ba bulapeli bo ne bu tumile hahulu, ne ba kona ku bulela lika za butokwa.  Batu ba ne ba zwezipili ku sepa mubonelo wa bona wa pili, ne ba latehezwi ki tohonolo ya butokwa hahulu ya ku ba balateleli ba Mwanaa Mulimu.—Joani 1:10-12.

Batu ba Bañwi ne ba Cincize Mibonelo ya Bona

Ne ku na ni batu ba bañwi ba ne pilile ka nako ya Jesu ba ne ba ikokobelize kuli mane ne ba cincize mibonelo ya bona ha ne ba iponezi za naa ezize Jesu. (Joani 7:45-52) Kwa batu ba ne ba cincize mibonelo ya bona, ne ku na ni ba bañwi ba mwa lubasi lwa Jesu, ili bao sapili ne ba si ka nga ka butokwa taba ya kuli yo muñwi mwa lubasi lwa bona naa ka ba yena Mesia. (Joani 7:5) Kono bunde ki kuli hamulaho wa nako, ne ba cincize minahano ya bona ni ku lumela ku yena. (Likezo 1:14; 1 Makorinte 9:5; Magalata 1:19) Kamukwaoswana, lilimonyana hasamulaho wa fo, bayemeli ba bañwi ba Majuda mwa Roma ne ba itakalelize ku yo teeleza ku Paulusi ka sibili mwa sibaka sa ku sepa mabulatwi a naa hasanyizwe ki lila za Bakreste. Hasamulaho wa ku teeleza ku yena, ba bañwi ku bona ba ba balumeli.—Likezo 28:22-24.

Kacenu, batu ba bañata ba na ni mubonelo o fosahezi ka za Lipaki za Jehova. Kabakalañi? Kakuli hañata, batu bao ha ba ezangi lipatisiso za kuli ba zibe haiba ki niti kuli lika ze ba eza Lipaki za Jehova ni litumelo za bona li zwa mwa Bibele. Kono ba fumana taata ku lumela kuli Lipaki za Jehova ba luta niti ha ku taha ku za bulapeli. Mubonelo wo, u swana feela ni mubonelo o ne ba na ni ona batu ba bañata ka za Bakreste ba mwa linako za baapositola.

Ha ku komokisi ku utwa kuli balateleli ba Jesu ba bulelwa maswe. Kabakalañi? Kakuli Jesu naa lemusize balateleli ba hae ba niti kuli: “Mu ka toiwa ki batu kaufela kabakala libizo la ka.” Kono naa ba susuelize kuli: ‘Ya tiiseza ku isa kwa mafelelezo ki yena ya ka piliswa.’—Mateu 10:22.

Ka ku mamela taelo ya Jesu, Lipaki za Jehova kacenu ba sebeza ka taata ku shaela taba ye nde ya Mubuso wa Mulimu kwa batu ba mwa lifasi kaufela. (Mateu 28:19, 20) Ba ba hana ku teeleza ku bona, ba latehelwa ki tohonolo ya ku ba mwa nzila ye libisa kwa bupilo bo bu sa feli. (Joani 17:3) Mina bo? Kana mu ka latelela feela mabulatwi e mu utwile ka za Lipaki za Jehova kamba mu ka nyakisisa litaba za niti ka ku itusisa Bibele? Mu hupule kuli: Ponahalo ya mutu ha i talusi kuli kona mwa inezi mi mubonelo wa mina wa pili ka za mutu u kona ku ba o fosahezi, kono haiba mu batisisa litaba ka mo li inezi luli, mu ka tabiswa ki ze mu ka fumana.—Likezo 17:10-12.

[Siswaniso se si fa likepe 27]

Mibonelo ya pili ye ne ba na ni yona Majuda ba bañata ne i ba tahiselize ku hana kuli Jesu ki Mesia

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Kana mubonelo wa mina ka za Lipaki za Jehova u tomile feela fa mabulatwi kamba fa litaba za niti?