Buka ya “Evangeli ya Judasi” ki nto Mañi?

MWA kweli ya April ka silimo sa 2006, mitende ya mwa lifasi kaufela, ne i na ni likande le ne li komokisize hahulu batu, likande leo ne li talusa kuli sikwata sa licaziba ne si zwisa litaba za kwaikale ze ne sa zo fumanwa za buka ya “Evangeli ya Judasi.” Mitende yeo ne i bulela kuli licaziba ba ikutwa kuli litaba ze mwa buka yeo li cinca ka ku tala mo batu ba ngela Judasi yena mulutiwa ya naa betekile Jesu. Licaziba bao, ba bonisa kuli Judasi ne li ndume ka ku bulela kuli yena mane naa ziba hande Jesu ni kuli naa mu betekile kwa lila za hae bakeñisa kuli Jesu naa mu kupile ku eza cwalo.

Kana buka yeo ki ya kwaikale luli kamba kutokwa? Haiba ki cwalo, kana ya patulula litaba ze ñwi ze ne patilwe ze ama batu ba kwaikale ba ba cwale ka Judasi Isikariota, Jesu Kreste, kamba Bakreste ba kwa makalelo? Kana ya swanela ku ama mo lu ngela Jesu ni lituto za hae?

MO NE I FUMANEZWI BUKA YA “EVANGELI YA JUDASI”

Ha ku zibahali hande kuli buka ya “Evangeli ya Judasi” ne i fumanwi cwañi. Mi ha ku zibahali hande kuli buka yeo ne i fumanwi kai ni ku li ki mañi ya naa i fumani, kono se lu ziba kikuli, mutu yo muñwi naa kalile ku lekisa litaba za buka yeo fa misika fo ne ku lekiswa lika za kwaikale nakonyana hamulaho wa silimo sa 1978. Ku bonahala kuli litaba zeo ne li fumanwi mwa Egepita ka silimo sa 1978 mwa libita la kale, le li mwa mukoti o cakuzwi mwahalaa macwe. Ne li ye ñwi ya mañolo a mane, a naa fumanwi mwa buka ya kwaikale ye ne ñozwi mwa puo ya kwa Egepita wa kwaikale.

Hasamulaho wa ku shimbulula buka yeo ku i zwisa mwa sibaka se si omile hande mo ne i bulukezwi ka lilimo-lilimo mwa naha ya Egepita, buka yeo ya kala ku sinyeha kapili-pili. Ka 1983, licaziba ba sikai ne ba bonisizwe buka yeo, kono ne ba palezwi ku i leka bakeñisa kuli ne i tula hahulu. Bakeñisa kuli buka yeo ne si ka bulukiwa hande ni kuli ne ku si na mutu ya naa i babalela, ne i zwezipili ku sinyeha. Ka silimo sa 2000, musali ya naa lekisanga lika za kwaikale wa kwa naha ya Switzerland, naa lekile buka yeo. Hasamulaho, musali yo a fa buka yeo kwa sikwata sa licaziba ba ne ba tusiwa ki katengo ka ka ñwi (Maecenas Foundation for Ancient Art and the National Geographic Society), mi licaziba bao ne ba filwe musebezi o mutuna wa ku lukisa sinca buka yeo, likalulo ze ñwi za buka yeo ne se li sinyehile hahulu kuli mane ne se li  feela tuemba-emba. Sikwata seo hape ne si na ni ku batisisa fo ne i ñolezwi buka yeo ni ku toloka litaba za yona.

Mushini o bonisa butelele bwa nako ye ne si bile teñi sika (Carbon-14), ne u bonisize kuli buka yeo ne kalile ku ba teñi mwa lilimo za ma 200 C.E. kamba za ma 300 C.E. Nihakulicwalo, licaziba bao ne ba akalelize kuli buka ya “Evangeli ya Judasi” ne i tolokilwe ku zwelela mwa Sigerike sa kwa makalelo pili lilimo za ma 200 C.E. kamba za ma 300 C.E. li si ka fita kale. Ki lili luli fo ne i ñolezwi buka ya “Evangeli ya Judasi” mi ne ku ezahalañi ka nako ye nee ñolwa?

BUKA YA “EVANGELI YA JUDASI”—BUKA YA LITUMELO ZA SIHEDENI

Muñoli yo muñwi ya bizwa Irenaeus wa mwa lilimo za ma 200 C.E, ili ya naa ipapata ku ba Mukreste, ki yena naa bulezi lwa pili mwa litaba za naa ñozi ka za ku ba teñi kwa buka ye bizwa “Evangeli ya Judasi.” Mwa buka ya hae (Against Heresies), Irenaeus naa ñozi ka za sikwata si li siñwi mwahalaa likwata ze ñata ze ne luta lituto za naa nyazize, naa ize: “Likwata zeo li bulela kuli Judasi ya naa li mubeteki, naa ziba hande lika, ni kuli ki yena feela ya naa ziba niti ku fita ba bañwi kaufela, kona libaka ha naa konile ku eza kezo ye komokisa ya ku beteka Jesu. Kuti ki Judasi ya naa tahisize kuli lika kaufela za fa lifasi ni za kwa lihalimu li lyangane. Ba ñola litaba za kwaikale za ku ikupulela za mufuta o cwalo, ni ku li biza kuli ki litaba za Evangeli ya Judasi.”

Mulelo o mutuna wa Irenaeus ne li wa ku lwanisa lituto ze shutana-shutana za Bakreste ba ne ba lumela mwa lituto za Sihedeni ili ba ne ba ipapata kuli ne ba na ni zibo ye ipitezi. Ne ku na ni likwata ze ñata ze nee lumela mwa tuto ye ya Sihedeni, mi sikwata ni sikwata ne si na ni kutwisiso ni mutalusezo wa sona wa lika ze ne si nahana kuli ki yona niti. Batu ba ne ba lumela mwa tuto ye ya Sihedeni ne ba tumisize lituto za bona ka ku itusisa libuka za bona ze ne tilo ata mwa lilimo za ma 200 C.E.

Libuka zeo hañata ne li bonisa kuli baapositola ba Jesu ba ne ba zibahala ne ba sa utwisisangi lituto za hae ni kuli ku na ni tuto ya kwa mukunda ya naa lutile Jesu ye ne utwisisizwe feela ki ba sikai ba ne ba ketilwe. * Likwata ze ñwi za batu ba tumelo ye, ne ba lumela kuli lifasi mo ku pila batu la shutana ni sibaka sa mioya ko ba pila ba ba shwile. Kamukwaocwalo, “mulimu mubupi” ya ñozwi mwa Mañolo a Siheberu naa li yo mu nyinyani ha bapanywa kwa milimu ye mituna ye shutana-shutana ye ne ba lumela ku yona. Ne ba lumela kuli mutu ya na ni zibo ye ipitezi, ki yena feela ya naa kona ku utwisisa kuli mutu u tokwa ku baleha mwa mubili wa hae wa nama.

Buka ya “Evangeli ya Judasi” ni yona i tomile fa tumelo ye cwalo. Buka yeo i kala ka manzwi a li: “Manzwi a kunutu a naa bulezwi ki Jesu ha naa ikambota ni Judasi Isikariota mwahalaa mazazi a 8, ili mazazi a malaalu pili Jesu a si ka eza kale mukiti wa paseka.”

Kana yeo ki yona buka yeo Irenaeus naa bulezi za yona ili ye ne ngiwa kuli ne i latehile ka lilimo-limo? Marvin Meyer, yo muñwi wa batu ba mwa sikwata sa pili se ne si nyakisisize ni ku toloka buka ye, u bulela kuli ‘nyakisiso ya Irenaeus ya ka bukuswani ya buka ye, ya lumelelana hande ni buka ya mwa miteñi ye, ya puo ya Egepita ya kwaikale ye na ni toho ya taba ye li, Evangeli ya Judasi.’

LICAZIBA LIKAKANYA KA MO JUDASI A TALUSEZWA MWA BUKA YA “EVANGELI YA JUDASI”

Mwa buka ya “Evangeli ya Judasi,” Jesu u taluswa kuli u seha balutiwa ba hae ka ku ba nyefula bakeñisa ku tokwa zibo kwa bona. Kono kuti ki Judasi feela mwahalaa baapositola ba 12, ya naa kona ku utwisisa hande mwa naa inezi Jesu. Kona libaka Jesu ha naa ambozi ni yena ka za “lika ze ama mubuso ze li taata ku li utwisisa.”

Sikwata sa pili sa licaziba se ne si tolokile buka ya “Evangeli ya Judasi” ne ba kukuelizwe hahulu ki litaba za na bulezi Irenaeus. Mwa toloko ya bona yeo, Judasi u shemubiwa ki Jesu bakeñisa kuli ki yena mulutiwa ya na ka kona ku utwisisa lika ze li taata ku li utwisisa mi naa ka “kena” mwa “mubuso.” Nihaike kuli baapositola ne ba ka fumana mutu ya naa ka yola  Judasi, Judasi naa ka ba yena “moya wa bu 13,” ya naa ka fumana mupuzo o mutuna ku fita balutiwa ba bañwi kaufela bakeñisa kuli Jesu naa ize: “Kakuli u ka bulaya mubili wa ka wa nama.”

Bañoli ba ba tumile hahulu ba ba cwale ka Bart Ehrman ni Elaine Pagels, ili bao hape ba li licaziba ba ba zibahala hahulu ba litaba za Bakreste ba kwa makalelo ni litaba za batu ba tumelo ya Sihedeni, kapili-pili ne ba hatisize nyakisiso ya bona ni ku talusa mubonelo wa bona ka za buka ya “Evangeli ya Judasi,” litaba ze ne ba ñozi ne li swana hahulu ni toloko ye ne ezizwe ki sikwata sa pili sa licaziba. Nihakulicwalo, nakonyana hamulaho wa fo, licaziba ze ñwi ze cwale ka April DeConick ni Birger Pearson, ne ba ikalezwi kuli buka ya kwaikale yeo ne i hatisizwe ka ku akufisa hahulu ili ka mulelo feela wa ku bata ku i fa kwa mitai ya makande. Hape ne ba ikutwile kuli batu ba ne ba eza buka yeo ne ba si ka latelela nzila ye lukile ya ku tatuba litaba.

DeConick ni Pearson niha ne ba sa belekisani hamoho, sibeli sa bona ne ba bulezi kuli likalulo ze ñwi ze tuna za mwa buka yeo ne li si ka tolokiwa hande ki licaziba za kwa makalelo. Ka ku ya ka litaba ze ne lukisizwe sinca ki DeConick, Jesu u biza Judasi kuli ki “Mudimona wa bu 13,” isiñi “moya wa bu 13.” * Jesu hape u bulelela Judasi ka ku utwahala hande kuli haa na ku yo kena mwa “mubuso.” Mwa sibaka sa ku ba yena yo mutuna ku fita balutiwa ba bañwi, Jesu u bulelela Judasi kuli: “U ka eza ze maswe ku fita ba bañwi kaufela. Kakuli u ka bulaya mubili wa ka wa nama.” Ka ku ya ka DeConick, bañoli ba buka ya “Evangeli ya Judasi” ne ba sheununa baapositola kaufela. DeConick ni Pearson ba ungula ka ku bulela kuli mwa buka ya “Evangeli ya Judasi,” Judasi haki ndume.

LU KONA KU ITUTAÑI KWA BUKA YA “EVANGELI YA JUDASI”?

Ibe kuli ne ba nga Judasi ya bulezwi mwa evangeli ye kuli ki ndume kamba mudimona, ha ku na nihaiba caziba a li muñwi kwa licaziba ze ne nyakisisize buka ye, ya bulela kuli buka ye i na ni litaba ze nepahezi ze ne ezahezi kwamulaho. Bart Ehrman u talusa kuli: Buka ye, “haki Evangeli ye ne ñozwi ki Judasi mi ni litaba ze ku yona ha li bonisi cwalo. . . . Evangeli ye, ne i si ka ñolwa ki mutu ya naa ziba hande Judasi, ili ka nako ya naa pila Judasi . . . Kamukwaocwalo, buka yeo ha i koni ku lu fa litaba ze ñwi ze ne ezahezi luli ka nako ya naa pila Jesu.”

Buka ya “Evangeli ya Judasi” ki buka ya litumelo za sihedeni za batu ba ne ba pila mwa lilimo za ma 200 C.E., ili ye ne ñozwi pili mwa Sigerike. Bo caziba ha ba zibi hande haiba buka ye sa zo fumanwa ye, ya “Evangeli ya Judasi” ki yona buka ye ne bulezwi ki Irenaeus. Kono buka ya “Evangeli ya Judasi” i bonisa hande fo sweu kuli ne ku na na ni nako fo Bakreste ba buhata ne ba kalisize lituto za bona, ili ze ne tahisize kuli ku be ni likwata ze shutana-shutana za bulapeli. Mwa sibaka sa ku bonisa kuli Bibele ha i si ka nepahala, buka ya “Evangeli ya Judasi” yona mane i bonisa buniti bwa litemuso za baapositola, inge cwalo temuso ya Paulusi ye ñozwi kwa Likezo 20:29, 30, ye li: “Na ziba kuli ha se ni ile, . . . mwahalaa mina luli ku ka zwa baana ba ba ka bulela litaba ze kopami kuli ba yembulule balutiwa, ba ba latelele.”

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Siswaniso se si bonisa Judasi ha beteka Jesu, se ne si swanisizwe ki bo Gustave Doré ba mwa lilimo za ma 1800 C.E.

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Siswaniso se cakuzwi ki bo Doré

[Manzwi a fa likepe 14]

“Evangeli ye, ne i si ka ñolwa ki mutu yaa na ziba hande Judasi, ili ka nako ya naa pila Judasi”

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Kenneth Garrett/National Geographic Stock

[Manzwi a fa likepe 15]

Ha ku na nihaiba caziba a li muñwi kwa licaziba ze ne nyakisisize buka ye, ya bulela kuli buka ye i na ni litaba ze nepahezi ze ne ezahezi kwamulaho