KANA MWA ZIBA?

Ki kabakalañi munzi wa Ninive wa kwaikale ha ne u bizwa “munzi wa mali”?

Munzi wa Ninive ne li ona muleneñi wa Mubuso wa Asirya. Ne li munzi o mutuna mo ne ku na ni mandu a silena ni litempele ze buheha, ne ku na ni mikwakwa ye mituna, ni makwakwa a matuna hahulu. Nahumi mupolofita wa Muheberu, naa bulezi kuli Ninive ne li “munzi wa mali.”—Nahumi 3:1.

Yeo ne si taba ya ku ipulelela feela, kakuli lika ze ne fumanwi mwa ndu ya silena ya Senakeribi mwa Ninive, li bonisa buniti bwa kuli Maasirya ne li batu ba ba situhu. Ye ñwi ya lika zeo i bonisa Muasirya ya bondolola lulimi lwa mutanga ya wiselizwe fafasi kuli a lu kumule. Litaba ze ñwi ze ne cakuzwi li na ni manzwi a ku lumbaeta a bonisa kuli batanga ba bañwi ne ba tamiwanga ka mihala ye ne i tamelezwi kwa lisipi ze ne punyize lingo ni milomo ya bona. Manduna ba ne ba hapiwanga ne ba tiniswanga litoho za malenaa bona ze ne hukelwanga kwa muhala sina lifaha mwa milala ya bona.

Caziba yo muñwi ya bizwa Archibald Henry Sayce, u talusa cwana ka za situhu sa Maasirya ha se ba hapile munzi, u li: “Ne ba yalanga fa fafasi litoho za batu ba ba hapilwe ili ku panga nzila mo ne ku fita lindwalume ze tuzi; bashimani ni basizana ne ba ciswanga mwa mulilo inge ba pila kamba ku ba beya mwa sibaka se siñwi kuli ba libelele ku ezwa maswe ni ku fita; baana ne ba kokotelwanga fa likota, ku buhiwa inge ba pila, ku punyiwa meto, kamba ku pumiwa mazoho ni mahutu, kamba ku pumiwa mazebe ni lingo.”

Ki kabakalañi Majuda ba kwaikale ha ne ba yahanga lukwakwanyana kwa lituwa za mandu a bona?

Mulimu naa laezi Majuda kuli: “Ha u ikahela ndu ye nca, u i yahe ni lukwakwanyana lo lu potolohile situwa; kuli ndu ya hao i si ke ya tahelwa ki kozi ya mali a mutu ya inzi fahalimu a ndu, haa ka wela fafasi.” (Deuteronoma 22:8) Majuda ba mwa linako za Bibele ne ba tokwa ku yahanga lukwakwanyana kuli ba kone ku isileleza kwa likozi bakeñisa kuli ne ba tabela hahulu ku ina fa lituwa za mandu a bona.

Buñata bwa mandu a Maisilaele naa na ni lituwa ze patami. Ka linako ze ñwi batu ne ba tabelanga ku ina fa lituwa za mandu kuli ba fukelwe ki ka moya, ku ola kambalala, kamba ku eza misebezi ya fa lapa. Mi ka nako ya mbumbi, batu ne ba ikolanga ku lobala fa situwa sa ndu. (1 Samuele 9:26) Balimi ne ba yanehanga bubeke fa situwa sa ndu pili bu si ka sitiwa kale kamba ku yaneha fateñi lifeiga ni liveine.—Joshua 2:6.

Hape batu ne ba lapelelanga fa lituwa za mandu a bona, ibe kuli ne li balapeli ba niti kamba ba buhata. (Nehemia 8:16-18; Jeremia 19:13) Nako ye ñwi muapositola Pitrosi naa kambamezi fa situwa sa ndu ka nako ya musihali ku yo lapela. (Likezo 10:9-16) Batu ne ba ikolanga hahulu ku ina fa lituwa za mandu, sihulu haiba ne li na ni muluti wa likota za veine kamba wa likota za nzalu.

Buka ye ñwi (The Land and the Book) i talusa kuli mandu a Maisilaele naa na ni mapahamelo a ya fa situwa, mapahamelo ao “naa li kwande a ndu, kono ili mwa lapa la mwahali.” Kamukwaocwalo, muñaa ndu naa kona ku zwa fa situwa a sa tokwi ku kena mwa ndu. Taba yeo i lu tusa ku utwisisa hande temuso ya naa file Jesu ya ku baleha munzi o ne u tuha u sinyiwa, ye li: “Ya li fa situwa sa ndu a si ke a tuluka ku yo nga libyana mwa ndu ya hae.”—Mateu 24:17.

[Siswaniso se si fa likepe 10]

Maswaniso a fa limota a bonisa lindwalume ze sweli litoho za batanga ba ba hapilwe ni ku li nepela fa libunda fo ku na ni litoho ze ñwi

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Erich Lessing/Art Resource, NY