‘Fa Malundu A Naha Yeo U ka Yepa Kopa’

Sikwata sa batu ba bañwi ba ba li bapumbuli ne si sweli ku bata-bata lika ze ñwi mwa malundu a na ni mikoti a fumaneha mwa lihalaupa le li mwa naha ya Judea mi ba fumana liñope le ne li li mwahalaa lilundu le li telele. Kana ne ba ka fumana lika ze ñwi za butokwa, inge cwalo lika za kale ze betilwe kamba miputo ye swana ni ye ne fumanwi kwa liwate la Dead Sea? Batu bao ne ba komokile hahulu ha ne ba fumani nto ye ñwi ya butokwa hahulu ili yeo hasamulaho ne i tilo kala ku bizwa kuli Nahal Mishmar.

NTO yeo, ne i fumanwi mwa March ya silimo sa 1961 inze i putezwi mwa museme ni ku patiwa mwa musima o ne li mwa lilundu mi ne i na ni lika ze fitelela 400, zeo buñata bwa zona ne li pangilwe fa kopa. Mwahalaa lika zeo ze ne fumanwi, ne ku na ni likuwani ze shutana-shutana za silena, milamu ya silena, lisebeliso, ni lilwaniso. Lika ze ne fumanwi zeo li tabisa hahulu babali ba Bibele, bakeñisa kuli li ba tusa ku utwisisa hande buniti bwa taba ye fumaneha kwa Genese 4:22 ye bulela za Tubali-Kaine, ya na li “mumbuti wa lisebeliso kaufela ze sehiswa, za kopa ni za sipi.”

Ku zuha lipuzo ze ñata ka za simuluho ya lika za butokwa hahulu zeo, ze ne fumanwi. Nihakulicwalo, ku fumanwa kwa zona lika zeo ku bonisa feela buniti bwa kuli ku zwelela feela kwamulaho ko, batu ba ne ba pila mwa linaha ze bulezwi mwa Bibele ne ba ezanga misebezi ye cwale ka ku yepa kopa, ku i shengununa, ni ku panga fateñi lika ze ñwi cwalo.

LIBAKA KO NE KU YEPIWANGA KOPA MWA NAHA YA SEPISO

Maisilaele ha ne ba tuha ba kena mwa Naha ya Sepiso, Mushe naa ba bulelezi kuli: “Fa malundu a yona [naha yeo] u ka yepa kopa.” (Deuteronoma 8:7-9) Mwa naha ya Isilaele ni ya Jordan bapumbuli ba fumani libaka ze ñata ko ne ku ezezwanga misebezi ya ku yepa butale ni ko ne ba bu shengununelanga, ili libaka ze cwale ka Feinan, Timna, ni Khirbat en-Nahas. Libaka zeo li bonisañi?

Mwa Feinan ni mwa Timna ku na ni mikoti ye si ka tunga hahulu, ye bonisa kuli ne ku yepiwanga teñi kopa mwahalaa lilimo ze fitelela 2,000. Nihaiba kacenu, mutu ya pota mwa libaka zeo wa kona ku fumana macwe a inzi maambala a bonahala ku ba ni kopa. Babeleki ba kale ba mwa mikoti, ne ba belekanga ka taata ku kauhanya kopa kwa macwe-cwe feela. Ha ne ba bonanga kuli ba felize ku yepa kopa kaufela ye ne i fumaneha mwa libaka zeo, ne ba zwelangapili ku yepa ka taata ka ku itusisa lisipi, ku hulisa misima ni ku punya lilundu kwa buse ni kwa buse. Mwa buka ya mwa Bibele ya Jobo, lu fumana mo ne ba ezezanga cwalo. (Jobo 28:2-11) Musebezi wa ku yepa butale ne li o taata luli; mane ku zwa mwa lilimo za ma 200 C.E. ku isa mwa lilimo za ma 400 C.E., makwambuyu ba Siroma ne ba atulelanga likebenga ze cinezi kamba mapantiti ba bañwi ku yo beleka mwa mikoti ya kopa ya kwa Feinan.

Kwa Khirbat en-Nahas (ye talusa “Kopa ye sinyehile”), ku na ni mabunda a matuna a manyalala a kopa ili nto ye bonisa kuli kwa sibaka seo, ne ku eziwanga hahulu misebezi ya ku shengununa kopa. Bocaziba ba kulubela kuli butale bo ne bu zwa kwa mikoti ye ne li  bukaufi ya Feinan ni ya Timna ne bu isiwanga kwateñi kuli bu yo shengununwa. Kuli ba kauhanye butale kwa macwe-cwe feela, ne ba itusisanga mipila ya mufuta o muñwi kamba mapukuta kuli ba ekeze hahulu kwa ku cisa kwa mulilo ku fita fa sipimo se situna hahulu (1,200°C) ili ka lihola ze 8 kamba ze 10. Likilogramu ze ketalizoho (5 kg) za licwe le li na ni kopa ne li kona ku zwisa kilogramu iliñwi (1 kg) ya sikoto sa kopa, ili fo ne ku kona ku pangiwa lika ze shutana-shutana.

MO NE BA ITUSISEZANGA KOPA MWA ISILAELE WA KWAIKALE

Kwa Lilundu la Sinai, Jehova Mulimu naa bulelezi Mushe ka ku nonga kuli a itusise kopa ye ne yepiwanga mwa sibaka seo kwa ku yaha tabernakele, mi hamulaho wa fo, tempele ya mwa Jerusalema ne i yahilwe ka muyahelo o swana. (Exoda, kauhanyo 27) Maisilaele ba lukela ku ba ba ne ba ziba ku panga lika ka ku itusisa lisipi pili ba si ka ya kale kwa Egepita, kamba mwendi ne ba izo ituta ku eza cwalo ha ne ba li kwa Egepita. Ki lona libaka ha ne ba konile ku panga namani ya gauda ha ne ba li mwa lihalaupa. Hape ne ba kona ku panga lika ze ñwi ze ñata za kopa ze ne tokwa ku itusiswa kwa sebelezo ya mwa tabernakele, ze cwale ka sikotolo se situna, lipoto, lipani, lifocolo, ni lifoloko.—Exoda 32:4.

Hasamulaho wa fo, ha ne ba li mwa musipili wa bona wa mwa lihalaupa, mwendi mwa sibaka se si bizwa Punon (ili yona Feinan ya cwale), mo ku na ni hahulu kopa ye ñata, batu ne ba kalile ku bilaela ka za maana ni za ku tokwa mezi. Jehova a ba fa koto ka ku ba lumela linoha ze cisa. Maisilaele ha se ba bakile, Mushe a ba lapelela ku Jehova mi Jehova a mu bulelela kuli a eze noha ye cisa, ni kuli a i paheke kwa kota. Taba yeo i bulela kuli: ‘Mutu ni mutu ya lumilwe ki noha, ha ka talima noha ya kopa, u ka pila.’—Numere 21:4-10; 33:43.

KOPA YA MULENA SALUMONI

Mulena Salumoni naa itusisize kopa ye ñata mwa ku kabisa tempele ya mwa Jerusalema. Buñata bwa kopa yeo ne ingilwe ki Davida yena ndatahe, kwa lihapwa za kwa Siria. (1 Makolonika 18:6-8) ‘Mukeke o mutuna o suluzwi,’ wa kopa mo ne ba tapelanga baprisita, ne u kona ku longa malita a 66,000 kamba magaloni a 17,500 mi u lukela ku ba o ne u na ni buima bwa litani ze 30. (1 Malena 7:23-26, 44-46) Mi ne ku na ni misumo ya kopa ye mi tuna-tuna ye ne i li kwa munyako wa tempele. Misumo yeo ne i li ya butelele bwa limita ze 8 mi ne i na ni litoho za butelele bwa limita ze eza 2.2. Misumo yeo ne i na ni misima mwahali mi kalulo ya yona ya fande ne i li ya mukita wa lisentimita ze 7.5 mi mwa bukima, ne i eza limita ze 1.7. (1 Malena 7:15, 16; 2 Makolonika 4:17) Mu nahane feela buñata bwa kopa ye ne i itusisizwe mwa kwa ku panga lika zeo kaufela.

Hape batu ba ba bulezwi mwa Bibele ne ba itusisanga kopa mwa bupilo bwa bona bwa ka zazi ni zazi. Ka mutala, lu balanga za lilwaniso, mawenge, liliziso za lipina, ni likwalo ze ne pangilwe fa kopa. (1 Samuele 17:5, 6; 2 Malena 25:7; 1 Makolonika 15:19; Samu 107:16) Jesu naa bulezi za ku lwala masheleñi a “kopa” mwa likwama, mi Muapositola Paulusi naa bulezi za “Alexandere mumbuti wa lisipi za kopa.”—Mateu 10:9; 2 Timotea 4:14.

Ku na ni lipuzo ze ñata ze si ka alabiwa ki bapumbuli ni baituti ba litaba za kale ka za ko ne ba fumana kopa batu ba ba bulezwi mwa Bibele, ni za taba ye komokisa hahulu ya Nahal Mishmar. Nihakulicwalo, taba ya kuli Maisilaele ne ba i zo luwa ‘naha ye nde, . . . mi fa malundu a yona naha yeo [ne ba] ka yo yepa kopa,’ ki ya niti kakuli Bibele i paka cwalo.—Deuteronoma 8:7-9.

[Manzwi a bañi ba siswaniso fa likepe 12]

Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Siswaniso se si fa likepe 13]

Likalulo ze ñata za tempele ya mwa Jerusalema ne li pangilwe fa kopa