Bo Naoko, ba ba bulezwi mwa taba ya makalelo, ne ba bulezi cwana ka za lika ze ne ba tusize ku tuhela ku zuba kwai, kuli: “Ne ni konile ku cinca bupilo bwa ka bakeñisa ku ituta niti ka za mikwa ni mulelo wa Mulimu.” Ze ne ba itutile li fumaneha mwa Bibele. Nihaike kuli mwa Bibele ha ku na linzwi la kwai, Bibele ya lu tusa ku utwisisa mubonelo wa Mulimu ka za ku zuba kwai. * Zibo ye cwalo, ki yona ye tusize batu ba bañata ku tuhela mukwa wa ku zuba kwai. (2 Timotea 3:16, 17) Ha lu nyakisiseñi lika ze taalu ze lubeta ze zibahala hahulu ze tiswa ki ku zuba kwai mi lu itute ze i bulela Bibele ka za lika zeo.

Mwa kwai ku na ni nto ye ngongwela hahulu ye bizwa nicotine. Nto yeo, ya kona ku tahiseza mutu ku angulukelwa kamba ku lembwala. Mutu ha zuba kwai, nicotine i yanga kwa booko kapili-pili ni ka ku kuta-kutela. Bakeñisa kuli muhohelo u li muñwi wa kwai u kenyanga kalulo i liñwi ya nicotine, mutu ya zuba paketi i liñwi ka zazi u kenyanga likalulo za nicotine ze bato ba 200 ka zazi, mi likalulo zeo ki ze ñata hahulu ku fita kalulo ifi kamba ifi ya mulyani wa kona ku fiwa mutu kuli a nwe. Muzubelo o cwalo ki ona o tisa kuli nicotine i be ye ngongwela hahulu ku fita nto ifi kamba ifi. Mutu ha sa ngongwezi ku zuba kwai, u utwanga hahulu mambengo haiba kuli ha si ka zuba.

Bibele i lu tusa ku ba ni mubonelo o lukile mwa taba ye, ha i bulela kuli: “Kana ha mu zibi kuli haiba mu zwelapili ku ifana ku mutu ufi kamba ufi, sina batanga ba hae ba ba mu utwa, mu batanga ba yena yo ye mu utwa?” (Maroma 6:16) Haiba munahano wa mutu kamba likezo za hae li etelelwa ki takazo ya ku zuba kwai, u zibe mutu yo u ka ba mutangaa mukwa o maswe wo. Niteñi, Mulimu, yena Jehova u bata kuli lu ambuke isi feela kwa mikwa ye holofaza mibili ya luna kono ni kwa mikwa ye silafaza moya wa luna ili ku talusa maata a luna a ku nahana. (Samu 83:18; 2 Makorinte 7:1) Kamukwaocwalo, mutu ha nzaa zwelapili ku itebuha ni ku bonisa likute ku Jehova, u ka lemuha kuli Jehova u swanela ku fiwa ze nde ka ku fitisisa ni kuli ha koni ku fa Mulimu ze nde ka ku fitisisa inzaa sa li mutangaa mukwa o maswe. Ku lemuha taba yeo, kwa kona ku tusa mutu ku lwanisa litakazo ze maswe.

Bo Olaf, ba ba pila mwa naha ya Germany, ba tulile mukwa wa ku zuba kwai o ne u ba ngongwezi ka lilimo ze 16, ili mukwa o ne ba kalile inze ba sa na ni lilimo ze 12. Kwa makalelo, bo Olaf ne ba nahanile kuli ku zuba kwai ha ku koni ku ba tahiseza butata. Kono hamulaho wa lilimo ba ngongwelwa hahulu ki ku zuba kwai. Ba bulela kuli: “Nako ye ñwi ha ne ni si na kwai, ne ni ziyelehile hahulu kuli mane se ni kalisa ku nopa-nopa tushiki to ne tu inzi mwa kakekana ka ku yumbela teñi tushiki, ni ku tata fateñi musanga wa kwai ka ku itusisa pepa ya mutende. Ha ni hupulanga taba yeo, ni ikutwanga maswabi.” Ne ba konile cwañi ku tuhela mukwa o maswe wo wa ku  zuba? Ba bulela kuli: “Nto ya butokwa hahulu ye ne ni tusize ne li takazo ye ne ni na ni yona ya ku bata ku tabisa Jehova. Lilato la Jehova kwa batu ni lisepiso za hae, ne li ni tusize ku tuhela mukwa wa ku zuba kwai.”

Buka ye bizwa The Tobacco Atlas, i bulela kuli: ‘Ba sayansi ba fumani kuli ku zuba kwai ku sinyanga i bato ba lilama za mubili wa mutu kaufela mi ku ekezanga kwa matuku ni kwa mafu.’ Kwa zibahala hande kuli ku zuba kwai ki kona ko ku tisanga matuku a sa yambukeli a cwale ka kansa, matuku a pilu, ni matuku a kwa maswafu. Kono ka ku ya piho ya ba Katengo ka Katuna ka ka Talima za Buino Bwa Makete Mwa Macaba A Lifasi (WHO), ku zuba kwai hape ku tahisanga matuku a matuna, a cwale ka butuku bwa TB.

Ka Linzwi la hae, yona Bibele, Jehova Mulimu u lu luta ku ba ni mubonelo o lukile kwa neku la bupilo bwa luna, mibili ya luna, hamohocwalo ni minahano ya luna. Mwanaa hae, yena Jesu, naa bulezi ka za teñi ha naa ize: “U lukela ku lata Jehova Mulimu wa hao ka pilu ya hao kaufela ni ka moyo wa hao kaufela ni ka munahano wa hao kaufela.” (Mateu 22:37) Kaniti luli, Mulimu u lu tokwa kuli lu itusise hande bupilo bwa luna ni ku babalela mibili ya luna. Ha lu nze lu ituta ka za Jehova ni lisepiso za hae lu ka mu lata hahulu ni ku itumela kwa lika kaufela za lu ezelize. Nto yeo, i lu tusa ku ambuka mikwa kaufela ye sinya mibili ya luna.

Bo Jayavanth, baalafi ba bañwi ba kwa naha ya India, ne ba zubile kwai ka lilimo ze 38. Ne ba bulezi kuli: “Ne ni itutile ze ñata ka za likozi ze tiswa ki ku zuba kwai mwa limagazini za likalafo. Ne ni ziba kuli ku zuba kwai ku fosahalile mi ne ni elezanga bakuli be ne ni alafanga kuli ba tuhele ku zuba kwai. Kono na kasibili ne ni palelwa ku tuhela ku zuba kwai nihaike kuli ne ni likile ku eza cwalo hañata-ñata.” Ki lika mañi ze ne ba tusize ku tuhela ku zuba? Ba zwelapili ku bulela kuli: “Ne ni tuhezi ku zuba kwai bakeñisa ku ituta Bibele. Takazo ye ne ni na ni yona ya ku bata ku tabisa Jehova ne i ni susuelize ku tuhela ku zuba kwai.”

Musi o zwa mwa hanu ya muzubi ni o tushana kwa musanga wa kwai u lubeta hahulu. Ku buyela musi o cwalo ku kona ku tahiseza batu matuku a kansa ni matuku a mañwi cwalo. Mi silimo ni silimo ku shwanga batu ba 600,000 ba ba sa zubi kwai bakeñisa ku buyela  musi o zwa kwa ba zubi, mi buñata bwa batu bao, ki basali ni banana. Piho ye zwa ku ba WHO i fa temuso ye li: “Ha ku na hande mukwa wa ku isileleza ka ona kwa musi o zwa kwa bazubi.”

Jesu naa boniseze kuli, ku lata batu be lu pila ni bona ili mabasi a luna, balikani ni batu ba bañwi ki kwa butokwa hahulu, ku fitiwa feela ki lilato la luna ku Mulimu. Naa bulezi kuli: “U lukela ku lata wahenu mo u itatela.” (Mateu 22:39) Haiba lu ba ni mukwa o lubeta kwa batu ba bañwi, u zibe ha lu bonisi lilato kwa batu be lu pila ni bona. Lilato la niti li lu susueza ku latelela kelezo ya mwa Bibele ye li: “Mutu ni mutu a si ke a ipatela se si swanela yena a nosi, kono a bate se si swanela yo muñwi.”—1 Makorinte 10:24.

Bo Armen, ba ba pila kwa Armenia, ba bulela kuli: “Ba lubasi lwa hesu ne ba ni kupile ka taata kuli ni si ke naa zubanga bakeñisa kuli kwai ne i ba ziyezanga. Kono ne ni sa lati ku lumela kuli kwai ne i li ye lubeta ku bona.” Ba talusa cwana ka za lika ze ne ba tusize ku cinca mubonelo wa bona, kuli: “Litaba ze ne ni itutile mwa Bibele ni lilato la ka ku Jehova ne li ni tusize ku tuhela ku zuba kwai ni ku lumela kuli kwai i lubeta isi feela ku na kono ni kwa batu ba bañwi.”

Ku ituta Bibele ne ku tusize bo Olaf, Jayavanth, ni bo Armen ku tuhela mukwa o maswe wa ku zuba kwai o ne u li o lubeta ku bona ni kwa batu ba bañwi. Ne ba konile ku tuhela ku zuba isi ka libaka feela la ku ziba kuli ku zuba kwai ku lubeta kono ne li ka libaka la kuli ne ba kalile ku lata Jehova ni kuli ne ba bata ku mu tabisa. Liñolo la 1 Joani 5:3, li koñomeka se li peta lilato, ka ku bulela kuli: “Se ki sona se si taluswa ki ku lata Mulimu, kuli lu mamele milao ya hae; mi niteñi milao ya hae ha i imezi.” Nihakulicwalo, ku latelela likuka za Bibele, haki ko ku bunolo kamita, kono haiba mutu u na ni lilato le lituna ku Mulimu, ku mamela milao ya Mulimu ha ku na ku mu bela taata.

Ka musebezi o mutuna wa ku luta batu Bibele o ezwa mwa lifasi kaufela, Jehova Mulimu u sweli ku tusa batu ba bañata-ñata ku lukuluha kwa butanga bwa ku zuba kwai. (1 Timotea 2:3, 4) Hona cwale-cwale fa, Jehova u ka itusisa Mubuso wa hae, o etelelwa ki Mwanaa hae Jesu Kreste, ku yundisa likampani ze maswe ze tahiseza batu ba bañata-ñata ku ba batanga ba kwai. U ka felisa butata bo bu tiswa ki ku zuba kwai ku ya ku ile mi u ka tahisa kuli batu ba ba ipeya ku utwa ba be ni mibili ni minahano ye petehile.—Isaya 33:24; Sinulo 19:11, 15.

Haiba ku mi bela taata ku tuhela ku zuba kwai, mu si ke mwa zwafa. Ka ku ituta ku lata Jehova ni ku itebuha mubonelo wa hae ka za ku zuba kwai, ni mina mu ka susuezwa ku tuhela ku zuba kwai. Lipaki za Jehova ba ka itakaleza hahulu ku mi tusa, ka ku ituta ni mina Bibele ni ku mi tusa ku ziba mo mu kona ku itusiseza likuka za Bibele mwa bupilo bwa mina. Mu ikolwise kuli haiba mu kupa Jehova kuli a mi tuse ku tuhela ku zuba kwai, u ka mi fa maata e mu tokwa kuli mu kone ku tuhela ku zuba.—Mafilipi 4:13.