Kana kunani bupaki bwa litaba zepumbuzwi za kwaikale zeyemela Bibele? Ka silimo sa 2014, mwa taba ye mwa magazini ya Biblical Archaeology Review nekubuzizwe puzo yeli: “Ki batu babakai babafumaneha mwa Bibele ya Siheberu babafumanwi mwa litaba zepumbuzwi za kwaikale?” Nekufilwe kalabo ya kuli: “Kufumanwi batu babafitelela 50!” Yomuñwi wa baana bane basika beiwa fa mukoloko wo, neli Tatenai. Muuna yo neli mañi? Halunyakisiseñi ka bukuswani za musebezi wanaaezize mwa litaba zebulezwi mwa Bibele.

Jerusalema neibanga kalulo yetuna yenebusiwa ki Maperesia. Muleneñi wo neufumaneha mwa sibaka sene sibizwa ki Maperesia kuli, Mwabuse Bwa Nuka, ili kutalusa kuli sibaka seo nesili kwa Wiko wa nuka ya Eufrati. Hamulaho wa kutula Mababilona, Maperesia nebalukuluzi Majuda bane bahapilwe, mi babalumeleza kuyo yaha sinca tempele ya Jehova mwa Jerusalema. (Ezira 1:1-4) Kono lila za ma Juda balwanisa musebezi wa kuyaha sinca tempele, mi baitusisa twaniso yeo kwa kutameleza Majuda kuli nebalwanisa mubuso wa Peresia. (Ezira 4:4-16) Ka nako ya puso ya Dariusi I (ili yanaabusize kuzwa ka 522 kuisa ka 486 B.C.E.), mubusisi wa mwa Peresia yabizwa Tatenai abatisisa taba yeo. Bibele imubiza kuli “mubusisi wa naha ye Mwabuse Bwa Nuka.”—Ezira 5:3-7.

Matapa amañata a miñolo ya kwaikale anani libizo la Tatenai, apunyuhile kakuli naali mwa miputo ya litaba zeezahezi za mwa lubasi lo. Litapa lelibulela za yomuñwi wa mwa lubasi lwa Tatenai ili lelinani litaba za mwa Bibele zebulela ka za lika zanaaezize Tatenai, ki pampili ya sepiso yeneñozwi ka silimo sa bu 20 sa puso ya Dariusi I, ili ka 502 B.C.E. Litapa leo libonisa kuli paki wa litaba zeo ki mutangaa “Tattannu, mubusisi wa naha ye Mwabuse Bwa Nuka” ili kutalusa yena Tatenai, yañozwi mwa Bibele, mwa buka ya Ezira.

Muuna yo naapetile musebezi mañi? Ka silimo sa 535 B.C.E., Sirusi yo Mutuna naalukisize sinca mibuso yahae ka kuialula mwa liprovinsi, mi omuñwi ni omuñwi neubizwa Babilona ni Mwabuse Bwa Nuka. Hasamulaho, provinsi yeo neialuzwi mwa likalulo zepeli, mi yeñwi ni yeñwi neibizwa, Mwabuse Bwa Nuka. Provinsi yeo neikopanyeleza Koele-Siria, Fenisia, Samaria, ni Juda, mi mwendi neibusiwa kuzwelela kwa Damaseka. Tatenai naabusize sibaka seo kuzwa ka 520 kuisa ka 502 B.C.E.

Hasaaile kwa Jerusalema kuyo batisisa taba yene batamilikelizwe Majuda kuli ki bakwenuheli, Tatenai naazibisize Dariusi kuli Majuda babulezi kuli nebalumelelizwe ki Sirusi kuli bayahe sinca tempele ya Jehova. Lipatisiso zeneezizwe kuzwelela mwa litaba zeezahezi za silena, nelipakile taba yeo. (Ezira 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Kacwalo, Tatenai naalaezwi kuli asike afilikanya musebezi wa kuyahiwa sinca kwa tempele, mi naautwile taelo yeo.—Ezira 6:6, 7, 13.

Ka niti, “Tatenai mubusisi wa naha ye Mwabuse Bwa Nuka” naapetile lika zenyinyani mwa litaba za kwaikale. Kono mulemuhe kuli Mañolo abulela ka za hae ni kutalusa mwanainezi luli. Taba yeo ilufa bupaki bobuñwi bwa kuli litaba zepumbuzwi za kwaikale hañata linani litaba zebonisa kuli luli Bibele inepahezi mwa litaba za kwaikale.