Ndwa yeo neisinyize naha ya Spain ka lilimo zebato ba zetaalu mi batu babañata nebaholofezi kwa mubili ni mwa maikuto. Bo ndate ni bona nebaamilwe ki ndwa yeo. Nebanani tumelo ku Mulimu kono nebazwafile hahulu hane balemuhile kuli babahulu ba Katolika nebaikenyize mwa ndwa yeo. Kacwalo, baatula kuli na ni munyanaaka wa mucaha lusike lwakolobelezwa mwa keleke ya Katolika.

 Ka 1950, Lipaki za Jehova bababeli bangongota fa munyako waluna. Bo ndate babateeleza mi balumela kuitutanga ni bona Bibele hañwi ka sunda. Neninani feela lilimo ze 14 ka nako yeo, mi nenilata hahulu mbola ya mahutu. Bo ndate nebalikanga kunifa lihatiso zene basiyanga Lipaki za Jehova kono nenisa tabeli nihanyinyani. Nako yeñwi hanikuta kwa ndu musihali hamulaho wa kulaha mbola, nabuza bo ma kuli, “Ima kana baluti ba Bibele bale batile hape kacenu?” Banialaba kuli, “batile mi bainzi mwa licelo ni bo ndataho.” Honafo, namata nikukutela kone nizwa!

 Nihaike kuli nenisa tabeli kuituta Bibele, bo ndate nebasika zwafiswa ki taba yeo. Nebatabela hahulu niti yene baituta kuli mane ka silimo sa 1953 bakolobezwa sina yomuñwi wa Lipaki za Jehova. Taba yeo neitahisize kuli nitabele kuituta mi nakalisa kubuza bo ndate lipuzo zeñata. Mi naikupela ni Bibele ya kabutu. Balukisa kuli Paki wa mukulwani yabizwa Máximo Murcia aitutange ni na Bibele. Hamulaho wa lilimo zepeli inze ninani lilimo ze 19, nakolobezwa sina yomuñwi wa Lipaki za Jehova mwa nuka ya Jarama kwa upa wa Madrid.

 Mwa lilimo za ma 1950, nekuli taata kukutaza ni kukopana hamoho. Mueteleli yabizwa Francisco Franco naabusa naha ya Spain mi nabata kuli mañi ni mañi mwa naha yeo alapele kwa keleke ya Katolika. Kabakaleo, mapokola nebanyandise hahulu Lipaki za Jehova. Nelukopanelanga mwa mandu mi nelubonanga teñi kuli batu mwa silalanda saluna habalemuhi taba yeo, ilikuli basike balubiha kwa mapokola. Hape nelukutazanga fa ndu ni ndu ka kuipata-pata ka mone lukonela kaufela mi neluketanga mandu amabeli kamba amalaalu mi hasamulaho nelushimbulukelanga mwa sibaka sisili. Batu babañata nebateelelize kwa lushango lwaluna kono nesi mutu kaufela yanaatabezi lushango lo.

 Nahupula hanifumana yomuhulu wa Katolika fa munyako wa ndu yeñwi. Hane nimutaluselize mulelo one luzamaela, anibuza kuli: “Ki mañi yamifile maata a kupotela batu? Kana mwaziba kuli nakona kumibiha kwa mapokola?” Neni mualabile kuli luitukiselize kukopana ni muinelo ocwalo. Naekeza kuli, “lila za Jesu Kreste nebalikile kumutama, kana nelusike lwalibelela kuli balateleli bahae nebaka kopana ni manyando aswana?” Bakeñisa kuli naasika tabiswa ki kalabo yaka, muuna yo akena mwa ndu ni kuyo lizeza mapokola. Kapili pili nazwa fa lapa lahae.

 Nihaike kuli nelukopani ni miinelo yetaata yeo, bahasanyi babañata-nyana mwa naha ya Spain nebalemuhile kuli batu babañata nebatabela kuteeleza kwa taba yende. Mwa February 1956, hane ninani lilimo ze 19, naketiwa kusebeza sina paina yaipitezi. a Buñata bwaluna mapaina neluli banana mi nelusina yeloseli, kono lwaitumela kwa tuso ya balumiwa, kakuli neba lulutile misebezi mi neluamuhezi susuezo yene lutokwa. Na ni paina yomuñwi wa mukulwani, lwafiwa kuyo sebeleza mwa tolopo yetuna ya Alicante, ili ko musebezi wa kukutaza neusika kala kale kupetiwa. Mwa likweli lisikai feela, lwakalisa lituto za Bibele zeñata mi lwaabela lihatiso zeñata.

 Batu nebalemuhile musebezi one lueza. Hamulaho wa kuina likweli lisikai mwa Alicante, mapokola balutama mi baluamuha Libibele zaluna. Neba luinisize mwa tolongo ka mazazi a 33, mi hamulaho baluisa kwa Madrid kone luzo lukululelwa. Nakonyana yene luli mwa tolongo yeo nei lutusize kuziba zene lukakopana ni zona kwapili.

 Hane nikwanisize lilimo ze 21, nahapelezwa kukena busole. Nenitokwa kuya kwa sibaka kone kupila masole kwa Nador, ili tolopo yene zamaiswa ki naha ya Spain kwa mutulo wa naha ya Morocco. Hase nifitile kwateñi, ka likute nataluseza yomuhulu wa mapokola libaka hane nihana kukena busole ni kutina yunifomu yabona. Masole baniisa kwa tolongo ya Rostrogordo mwa Melilla, kuyo libelela kuli nizekiswe ki kuta ya masole.

 Taba yaka isika talimwa kale, yomuhulu wa masole yanaabulela puo ya Sisipanishi mwa Morocco aatula kuli masole baninate kufitela nilumela kukena busole. Kacwalo, nalwahakiwa, nashapakiwa hahulu ka mizuzu ye 20, mi banilahaka kufitela ni felelwa ki maata. Kono naasika feleza feela ona fo, yomuhulu wa masole yo anihata kwa toho ka makatulo a sisole kufitela mali azwa. Cwale naiswa kwa ofisi yahae mi hase lufitile kwateñi anitaluseza kuli: “Usike wanahana kuli kufelile. Uitukiseze kunatiwanga zazi ni zazi!” Alaela balibeleli kuli banikwalele mwa tolongo ya mwa mubu. Mwa tolongo yeo nekunani mukamo ni lififi, mi nenifelezwi ki sepo ya kuli nenika lukululwa.

 Nisahupula zazi lale hanilobala fafasi mwa tolongo, toho yaka inze itezi mali. Nekusina zene ninani, kwandaa feela kubo yenyinyani yene niapalanga, mi mwa tolongo yeo nekutezi lipeba zeñata hahulu. Zene nikona feela kueza ki kulapela ku Jehova kuli anituse kuba ni maata ni kuitiisa. Mwa tolongo mwale, nekunani lififi, nekubata mi nekunani batu babamaswe, kacwalo nalapela ka kukuta-kutela. b

 Habusa, naanatiwa hape ki lisole yomuñwi. Yomuhulu wa masole naaboni teñi kuli neninatilwe hahulu mwanaalatela kaufela. Kubulela feela niti ka nako yeo nenikalile kuikutwa kuli nekuli taata kuitiisa. Fa lizazi labubeli busihu, inze nili mwa tolongo nalapela ku Jehova kuli anituse.

 Fa lizazi labulaalu, banibiza hape kuli niye kwa ofisi ya musole yomuhulu. Neniikalwezi kuli nebakayo ninata hape. Hane niya kwa ofisi, nalapela ku Jehova. Don Esteban, c muñoli wa kuta ya masole naanilibelezi. Naatile kuli ato kalisa kutalima taba yaka.

 Don Esteban hanaaboni masila atatilwe kwa toho yaka anibuza zeneezahezi. Nenizina-zinile kumutaluseza bakeñisa kuli nenisaba kuli nenika natwa hasamulaho, kono namutaluseza zeneezahezi kaufela. Hase nimutaluselize litaba kaufela, Don Esteban anibulelela kuli: “Hanikoni kukulukulula kuli usike wazekiswa ki kuta. Kono ube ni buikolwiso bwa kuli hakuna mutu yaka kunata hape ni kamuta.”

 Sina feela mwanaasepiselize, hakuna mutu yanaa ninatile hape mwa tolongo. Nenisika ziba libaka zazi lale muatuli hanaaambozi ni na. Zeni ziba feela kikuli Jehova naalabile tapelo yaka ka nzila yeipitezi. Neniboni mo Jehova naanituselize ka nako yene niziyelehile hahulu mi naasika tuhelela kuli ninyandiswe hahulu kuli nipalelwe kuitiisa. (1 Makorinte 10:13) Neniyemi mwa kuta ka nako yene nizekiswa inze nisepile Jehova.

 Kuta yaatula kuli nipike lilimo ze 19, mi hasamulaho yaekeza kwateñi hape lilimo zetaalu bakeñisa kuhana kukena busole. Hasamulaho wa kutanda likweli ze 15 mwa naha ya Morocco, naiswa kwa Ocaña Penitentiary bukaufi ni tolopo ya Madrid ili kone niyo feleleza kupika lilimo zenesiyezi. Jehova naanitusize luli hane niisizwe kwa Ocaña. Nekubonahala kuli tolongo ya kwateñi neli yende kufita ya kwa Rostrogordo. Mwa sitokisi mone nibanga nekunani mumbeta, matress, ni masila. Mi hamulaho wa nako, naafiwa musebezi wa mwakuitusiseza masheleñi a tolongo. Kono kutanda nako yeñata mwa tolongo nekutahisize kuli nikale kuikutwa buinosi. Muinelo otaata one nikopani ni ona neli kusaswalisana ni mizwale baka ba kwa moya.

 Fokuñwi bo ma neba nipotelanga kono nenitokwa kususuezwa luli. Bo ma neba nitaluselize kuli mizwale babañwi ni bona batamilwe bakeñisa kuhana kukena busole. Kacwalo, nalapela ku Jehova kumukupa kuli atise nihaiba muzwale yomuñwi mwa tolongo yene nili ku yona. Jehova hape aalaba tapelo yaka ya kwatasaa pilu ka nzila yene nisika libelela. Mizwale babalaalu ili, Alberto Contijoch, Francisco Díaz, ni muzwale Antonio Sánchez batiswa mwa tolongo ya Ocaña yene nili ku yona. Naba cwale ni swalisano yende ni mizwale hamulaho wa kutanda lilimo zeene mwa tolongo. Neluitutanga Bibele hamoho ni kukutaza kwa mapantiti babañwi.

 Mwa silimo sa 1964, nalukululwa mwa tolongo lilimo za kulukulwa lisika kwana kale bakeñisa mikwa yeminde yene nibonisize. Mwa sibaka sa kupika lilimo 22, nenipikile feela lilimo ze 6 ni licika. Fa lizazi lene nilukuluzwi mwa tolongo naya kwa mikopano. Nihaike kuli neniitusisize masheleñi amanyinyani hane nisiyalezwi ki ona kuli ni kwele mota kuya kwa Madrid, nenifitile pili mukopano usika kalisa kale. Yeo neli tohonolo yetuna hape kuba ni mizwale! Kono nesi feela zeo. Hape nenibata kukalisa kueza bupaina honafo. Nihaike kuli mapokola nebasa zwelapili kulwanisa Lipaki za Jehova, batu nebatabela kuteeleza kwa taba yende, mi musebezi neli omutuna luli.

 Ka nako yeo nakopana ni bo Mercedes kaizeli wa mukulwani yanaatukufalezwi ili yanaasebeza sina paina wa kamita. Bo Mercedes neli kaizeli yanaanani buikokobezo ni yanaatabela kukutaza kwa batu kaufela ka mwanaakonela kaufela. Hape nebanani sishemo ni bufani ili tulemeno tone tutahisize kuli nibalate hahulu. Lwalatana mi hamulaho wa silimo lwanyalana. Bo Mercedes banitusize hahulu mwa bupilo bwaka.

 Hamulaho wa likweli lisikai kuzwa fa sinawenga saluna lwamemiwa kusebeza mwa mupotoloho. Nelupotelanga liputeho zeshutana sunda ni sunda, kukopana ni mizwale ka nako ya mikopano, ni kuya mwa bukombwa. Liputeho zenca nelisweli kutomiwa mwa naha kaufela ya Spain mi mizwale nebatokwa tuso ni kususuezwa. Ka linako zeñwi neniyanga kwa ofisi ya Lipaki za Jehova mwa Barcelona, ili kuyo tusa kwa misebezi yemiñwi.

 Mwa silimo sa 1967, miinelo yacinca mi nelukona kueza misebezi yaluna ka kulukuluha, muta muso neutomile mulao wa kufa batu kaufela mwa Spain tukuluho ya kulapela. Mi mwa silimo sa 1970, Lipaki za Jehova bafiwa tumelezo ya ka mulao. Mi ka nako ya cwale selukona kukopana hamoho, kuba ni Mandu A Mubuso mane ni kuba ni ofisi ya mutai.

 Mwa silimo sa 1971, bo Mercedes ni na lwamemiwa kuyo sebeleza fa ofisi ya mutai yenca mwa Barcelona. Kono hamulaho wa silimo, bo Mercedes baitwala mi lwaba ni mwanaa luna wa musizana yomunde wa libizo la Abigail. Mi nelutokwa kuzwa fa Betele ni kuba ni buikalabelo bobunca bwa kuuta mwanaa luna.

 Abigail hanaali mwa lilimo za kunonoboka, ofisi ya mutai yalukupa haiba nelukona kukutela hape mwa musebezi wa mupotoloho. Kacwalo, lwalapela ka za teñi mi lwabuza mizwale bane banani yeloseli kuli balutuse. Muuna-muhulu yomuñwi naabulezi kuli: “Jesús, haiba ba kutokwa kuli ukutele hape mwa musebezi wa mupotoloho ulumele.” Kacwalo lwakala kueza musebezi wa butokwa hahulu ili one ulutahiselize tabo. Kwa makalelo, nelukalile kupotela liputeho zeneli mabapa ni mwa sibaka kone lupila ilikuli luzwelepili kubabalela Abigail. Mi hamulaho wa nako ahula mi akala kuipilisa, ili nto yene lutusize kuba ni kolo ya kupeta zeñata mwa sebelezo yaluna yeipitezi.

 Bo Mercedes ni na nelusebelize lilimo ze 23 mwa mupotoloho. Neniikozi musebezi wo bakeñisa kuli unifile kolo ya kususueza babanca ka lika zeni kopani ni zona. Ka linako zeñwi nenisebelize sina muluti wa baana-bahulu ni bakutazi ba nako kaufela, mi neluinanga fa Betele ya Madrid. Taba yetabisa ki ya kuli, likilomita zetaalu kuzwa fa Betele kuinzi nuka ya Jarama ili kona kone nikolobelelizwe kwamulaho mwa silimo sa1955. Nenisa nahanangi kuli nika kuta hape kwa sibaka sesiswana seo hamulaho wa lilimo zeñata ni kuto tusa basali ni baana kupeta zeñata mwa sebelezo yabona ku Jehova.

 Kuzwa feela mwa silimo sa 2013, lusebelize sina mapaina babaipitezi hape. Kubulela feela niti nesi nto yebunolo kuzwa mwa musebezi wa mupotoloho ni kukala kueza bupaina, kono kueza cwalo kulutusize hahulu. Cwanoñu fa, nenibile ni mapongo a kwa mubili mi nenipazuzwi kuli pilu yaka ibe hande. Mwa linako ze kaufela, nenitokwa kuitinga ku Jehova kuli anituse mi sina kamita asika niyubeka. Mi ka lilimo ze 56 zefitile, nitusizwe hahulu ki bo Mercedes ili baba nitusize hahulu mwa misebezi kaufela ya mwa kopano.

 Kamita nahupulanga nako yene niikozi hane nili muluti. Nisa hupula cisehelo yene babonisize baituti. Tukufalelo yabona neini upulisize lika zene niezanga hane nisali mwanana ni hane nikalile kusebeleza Jehova. Ki niti kuli nikopani ni miinelo yetaata hahulu, kono nibile ni lika zende zebonwi. Miinelo yetaata yeni kopani ni yona inilutile lika za butokwa, kono sa butokwa ni kufita kikuli haniswaneli kuitinga fa maata aka. Miinelo yetaata yenikopani ni yona initusize kulemuha mo Jehova naanituselize mane nihaiba ka nako yene niziyelehile hahulu.—Mafilipi 4:13.