“Naendele panopano mu mangajini mwanda’tu wa kutala’mo bitupu. Ino natamba’mo na bintu bya bei byonkyadipo nsaka kupota ponadi ntwela’mo!​—Colin.

 Colin unena’mba udi na makambakano a kulea lupeto. Le nobe udi na ano makambakano? Shi i amo kino kishinte kibwanya kukukwasha.

•  Mwanda waka Uleye lupeto?

•  Mwa kwiluleela

•  Binena bakwenu

 Mulangwe wa bubela: Shi ulanga bininge pa muswelo olupula lupeto kukekalapo na bwanapabo.

 Bubine: Kulea lupeto lobe kukakupa bwanapabo buvule, kekukatyepeja’bopo. Dibuku dimo (I’m Broke! The Money Handbook) dinena’mba, “shi wifunde kwingidija lupeto senene, ukekala na luvule lwa kupota bintu byosaka pano ne mu mafuku a kumeso.”

 Languluka bidi: Shi uleye lupeto lolupula . . .

•   Ukekala na lupeto luvule kitatyi kyosakilwa’lo. Nkasampe umo witwa bu Inez unena’mba, “nadi nkimba kwenda difuku dimo mu Amerika wa Kunshi. Mvulukanga nyeke kitungo kyami ponso ponelamija’ko lupeto.”

•   Kukekalapo na mapu bavule (nansha kubulwa’o). Bible unena’mba: “Yewa wapula i umpika wa yewa wapuja.” (Nkindi 22:7) Nsongwakaji witwa bu Anna nandi witabija ino milangwe. Unena’mba, “mapu abwanya kona būmi bobe. Shi kudipo nao ukabwanya kuta mutyima ku bitungo byobe.”

•   Ulombolanga’mba wi mutame mu ñeni. Bantu balea lupeto lobalupula i beteakanye biyampe mwa kutamina. Jean wa myaka 20 unena’mba, “i kwiibidija kuyampe mwanda wa mu mafuku a kumeso, kitatyi nkyokekala bunka. Noñanga bukomo bwa kwingidija lupeto senene pano, mwanda kikekala bu kibidiji kyami ne mwenda mafuku.”

 Mu kīpi: “Kulama lupeto lobe i kintu kibajinji kikakukwasha pokekala bunka. Kwingidija lupeto lobe biyampe i bwino bukakukwasha mu būmi bobe bonso.”​—The Complete Guide to Personal Finance: For Teenagers and College Students.

 Yuka bukōkekōke bobe. Shi lupeto lukupwanga’nka kukupwa, dibajinji jingulula bidi kolwendanga. Bamo i mwanda bapotanga bintu pa Entelenete. Bakwabo nabo i kupota tubintu tutyetutye kulengejanga lupeto lwibapwe ku makasa ne kweji mwine kapwile!

 “Lupeto lupotwa tubintu tutyetutye lwibwejanga’ko difuku ne difuku. Kimfwa, kupota kakyabuntu pano, tase wa kafé popa, kakintu kobapoteja mu mangajini, kweji pa kupwa, nke neipangula kwaenda madolala katwa!”​—Hailey.

 Tandika lupeto lwa kwingidija. Bible unena’mba: “Mpango ya muntu wa kininga bine ikendeka.” (Nkindi 21:5) Kitatyi kyotandika lupeto lwa kwingidija, lupeto lwa kulupula kelwakapita losokolanga.

 “Shi ulupulanga lupeto luvule kupita losokolanga, jingulula kolwendanga ne kuleka kupota bintu byokusakilwapo. Tyepeja’ko lupeto lolupula kufika ne byosokola lupeto lutabukile lolupula.”​—Danielle.

 Londa byotandikile. Kudi bintu bivule byokokeja kulonga pa kulama lupeto lobe, kadi uleke kulupula lupeto bya bitupu. Bankasampe bamo bamwene amba ano manwa adi na kamweno:

•  “Divule dine nkatudidilanga lupeto lwami ku banki mwanda ndyukile amba shi ludi kwine’kwa nkikekalapo pa ditompo dya kupota kintu.”​—David.

•  “Shi naenda ku mangajini, nselanga lupeto lubwane. Mu uno muswelo, bwanya kulupula lupeto’nka lonadi nanga kulupula.”​—Ellen.

•  “Shi ngilaija kitatyi kilampe kumeso kwa kupota kintu, jingululanga biyampe shi nsakilwa’kyo.”​—Jesiah.

•  “Nkinenwepo’nka kupota bintu bya panopano! Mpelanga kwibipota shi nkidipo na muswelo.”​—Jennifer.

 Mu Kīpi: Kulama lupeto i kiselwa kilēma. Ye kintu kyashilwile kujingulula Colin otwatelanga ku ngalwilo. Unena’mba, “shi nsa kwikala mutwe wa kisaka difuku dimo, nabya nkifwaninwepo kwikala wa kisūpa! Shi nkibwanyapo kulama lupeto ponakidi nkungulume, le bikekala namani shi nasonge?”