1, 2. (a) Le Yosefa bāmulongele bukondame’ka? (b) Le Yehova wālemunwine bukondame’bwa namani?

 KWADI bukondame bukatampe. Nkasampe umo wampikwa mwanda, watulumukile’tu kadi mu buloko pobamubepele bubela amba wajilula mwana-mukaji. Ino ke nsekununipo imbajinji ya mankufi. Myaka kunyuma, Yosefa, nkasampe wa myaka 17 waābilwe na batutu wandi bāswile’nka ne kumwipaya. Kupwa bāmupotoloja bu mupika mu ntanda-bene. Kwine’kwa, wāpelele mukaja mfumwandi wādi umusaka. Uno mwana-mukaji wāpelelwe, wākwata nkuku ya kumubepela, ne kyo kyālengeje elwe mu buloko. Bulanda, bimweka bu Yosefa kādipo na muntu wa kumunenena.

² Ino Leza “usenswe boloke ne bululame” wādi umwene. (Ñimbo ya Mitōto 33:5) Yehova wālemunwine bukondame’bwa, wāshinta bintu, mfulo mfulō Yosefa wālekelelwa. Kutentekela pa kino, Yosefa—aye muntu wādi mukutwe mu kifungo—wāzunzulwa pa kitenta kya pangala kadi kilēmekibwe kutabuka. (Ngalwilo 40:15; 41:41-43; Ñimbo ya Mitōto 105:17, 18) Yosefa kājokejepo kinongo ne kadi wāingidije kitenta kyandi kikatampe mwanda wa kuvuija mpango mikwabo ya Leza.—Ngalwilo 45:5-8.

3. Mwanda waka ke kya kutulumukapo shi batwe bonso tusakanga betulongele bintu na boloke?

³ Le kumwenepo amba mānga ya uno muswelo iteñanga mutyima? Le kudi muntu mu bukata mwetu kalongelwe bintu na bukondame? Na bubine batwe bonso tusakanga betulongele bintu byoloke ne pa kubulwa ntondo. Kino ke kya kutulumukapo mwanda Yehova i mwitupe kyabuntu  kya kumwekeja ngikadila yandi, mubadilwa ne boloke, ngikadila mine ilombola bumuntu bwandi pamo ne ngikadila yandi mikatampe. (Ngalwilo 1:27) Pa kusaka kuyuka Yehova biyampe, tufwaninwe kwivwanija mwikadile boloke. Nabya tubwanya kusangela mashinda andi a kutendelwa etutonona tufwene kwadi.

4. Lelo bantu bavule bamwene namani boloke?

⁴ Bantu bavule bamwene boloke bu i kulonda kijila katwa pa katwa. Dibuku dimo Boloke ne Bubinga—mu Ñeni ne mu Bilongwa (mu Angele), dinena amba, “boloke bukwatañene na bijila, bisakibwa, byepelo, ne mingilo, ne kutyiba mambo pampikwa mboloji ne mobyendele.” Ino boloke bwa Yehova bulomba bivule kupita’ko’tu kulēmeka kijila mu mingilo kampanda nansha mu byotulombelwe kulonga.

5, 6. (a) Le kishima “boloke” kya mu ludimi lubajinjibajinji kishintulula bika”? (b) Le kunena amba Leza i moloke kushintulula bika?

⁵ Tukevwanija senene mubaile boloke bwa Yehova na kubandaula bishima bya mu ludimi lubajinji bingidijibwe mu Bible. Mu bilembwa bya Kihebelu, kudi bishima bisatu bikatampe bingidijibwe. Kishima kyalamwinwe pavule bu “boloke” kibwanya kwalamunwa ne bu “kulonga byoloke.” (Ngalwilo 18:25) Bishima bibidi bikwabo i byalamunwe pavule bu “bululame.” Mu Bisonekwa bya Kingidiki, kishima kyalamwinwe bu “bululame” kishintululwanga bu “ngikadilo ya kintu kiluji nansha kyoloke.” Nanshi boloke ne bululame i bintu bibidi biifwane.—Amose 5:24.

⁶ Kadi shi Bible unena amba Leza i moloke, uloñanga enka byobya byoloke kadi ulondanga myanda monka moyendele pa kubulwa mboloji. (Bene Loma 2:11) Na bubine, Leza kabwanyapo kulonga muswelo ungi. Edihu muntu wa kikōkeji wānene amba: “Kebibwanikapo Leza wa bine kulonga bintu na nshikani, nansha mwinē Bukomo bonso  kulonga bibi!” (Yoba 34:10) Ino Yehova ukomenwanga kulonga bukondame. Mwanda waka? Mwanda wa bubinga bubidi bwa kamweno.

7, 8. (a) Mwanda waka Yehova i mukomenwe kulonga bukondame? (b) Le i bika bitononanga Yehova ekale moloke mu muswelo waikele na bantu?

⁷ Bubajinji i ujila. Monka motwekimwenine mu Shapita 3, Yehova i ujila nakampata kadi i moloke. Kadi kabwanyapo kulonga bintu na bukondame nansha na mankufi. Tala mobishintulwila. Buujila bwa Tata wetu wa mūlu bwitupanga bubinga bwa kukulupidila mwadi amba kakabwanyapo kwitulonga bibi. Yesu nandi wādi na kino kikulupiji. Mu bufuku bwa mfulo bwa būmi bwandi pano panshi, wālombele amba: “Abe Tata ujila, wibalame [bana ba bwanga] pa mwanda wa dyobe dijina.” (Yoano 17:11) “Tata ujila”—uno muneneno wa mu Bisonekwa utelelwanga’nka Yehova. Kino i kyendele’mo, mwanda i kutupu shabana nansha umo ubwanya kudingakana Nandi mu mwanda utala buujila. Yesu wādi witabije na kikulupiji kyonso amba, bandi bana ba bwanga bakalamibwa senene na Shandi, ujila nakampata, utōka kadipo na kabubi nansha kamo.—Mateo 23:9.

⁸ Bwa bubidi, buswe bwampikwa kwisakila yo ngikadila mine ya Leza. Buno buswe bumutononanga ekale moloke, mu muswelo waikele na bantu. Ino bukondame budi mu miswelo mivule—kimfwa kwilalulula kwa nkoba, kwisañuna, ne mboloji—bitambanga ku lwiso ne kwisakila, ngikadila ikankaja buswe. Bible witukulupija pa bitala buswe bwa Leza amba: “Yehova i moloke; usenswe bilongwa byoloke.” (Ñimbo ya Mitōto 11:7) Yehova aye mwine unena amba: “Ami Yehova nsenswe boloke” (Isaya 61:8) Mwene, kisenga’po kashā pa kuyuka amba Leza wetu usangelanga kulonga byoloke?—Yelemia 9:24.

9-11. (a) Le i kukwatañana’ka kudi pa bukata bwa boloke bwa Yehova ne lusa lwandi? (b) Le boloke ne lusa lwa Yehova bimwekanga namani mu muswelo waikele na bantu ba bubi?

⁹ Boloke bwa Yehova, pamo ne ngikadila yandi mikwabo keibadika, i mibwaninine, kekudi papatuke nansha pamo. Pa kutendela Yehova, Mosesa wāsonekele amba: “Dibwe, bilongwa byandi i bibwaninine, mwanda mashinda andi onso i moloke. Leza wa bubinebine wampikwa bukondame nansha patyetye; Aye i moloke kadi moloke swā.” (Kupituluka mu Bijila 32:3, 4) Miswelo yonso imwekejanga Yehova boloke bwandi i mibwaninine—kadipo na kasumalomo nansha mutyima mūmu.

¹⁰ Padi kwiifwana kukatampe pa bukata bwa boloke bwa Yehova ne lusa lwandi. Ñimbo ya Mitōto 116:5 inena amba: “Yehova i wa kanye kadi moloke; Leza wetu i wa lusa.” Bine Yehova i moloke kadi wa lusa. Ino ngikadila ibidi yendelanga pamo. Lusa lwandi kelutalajangapo boloke bwandi, shi byadi namino longa boloke bwandi bwadi bwa kwikala bwa kasumalomo. Ino divule dine ulombolanga ino ngikadila yonso pa kimo. Tala kino kimfwa.

¹¹ Bantu bonso i bapyane bubi ne bafwaninwe mfuto ya bubi—ke lufu kadi. (Bene Loma 5:12) Ino Yehova kasangelangapo lufu lwa banonga-bibi. I “Leza kejepo kulekela, wa kanye ne lusa.” (Nehemia 9:17) Mwanda wa buujila bwandi kabwanyapo kwitabija bukondame. Le penepa ukalombola namani lusa ku bantu bapyene bubi? Malondololo atanwa mu bubinebine budi mu Kinenwa kya Leza: Ke mpangiko ya Yehova ya kinkūlwa kya kunyongolola bantu kadi. Mu Shapita wa 14 tukefunda bivule pa ino mpangiko ya buswe. Kadi ino mpangiko i kilomboji kya boloke bwa binebine ne lusa lupite kipimo. Kupityila ku kinkūlwa, Yehova ulombolanga lusa ku banonga-bibi besāsa koku balamine misoñanya  yandi ya boloke bubwaninine.—Bene Loma 3:21-26.

12, 13. (a) Mwanda waka boloke bwa Yehova bwitufwenyanga kwadi? (b) Le Davida wāfudile ku kunena bika pa mwanda wa boloke bwa Yehova, ne kino kibwanya kwitusenga namani?

¹² Boloke bwa Yehova ke ngikadilapo ya mashikamashika itusonsolola, ino i ngikadila miyampe mpata itufwenya kwadi. Bible ulombola amba boloke bwa Yehova bulombola patōka lusa lwandi. Tubandaule bidi miswelo imo itenga mutyima imwekele’mo boloke bwa Yehova.

¹³ Boloke bubwaninine bwa Yehova bumutononanga elombole mwaikadile wa binebine kadi wa lulamato ku bengidi bandi. Davida kaimba wa mitōto wāsangedile ino ngikadila ya boloke bwa Yehova. Le Davida wāfudile ku kunena bika kupityila ku bintu byāmutene mu būmi ne ku kwifunda mashinda a Leza? Wānene amba: “Yehova usenswe boloke, kadi kakelapo bantu bandi ba lulamato. Bakalamibwa nyeke.” (Ñimbo ya Mitōto 37:28) Bine, kino kikulupija’po kashā! Leza kakalekapo nansha dimo boba bamukōkele. Nanshi tubwanya kukulupila mu kipwano kyotudi nandi ne mu bulami bwandi bwa buswe. Boloke bwandi bulombola’kyo biyampe!—Nkindi 2:7, 8.

14. Mu Mukanda wa Bijila waāpele Isalela, i bintu’ka bilombola amba Yehova utele mutyima ku bantu basusuka?

¹⁴ Boloke bwa Leza bumulengejanga ate mutyima ku bisakibwa bya bantu basusuka. Kuta kutele Yehova mutyima ku babimonya malwa kwāmwekele mu Mukanda wa Bijila waāpele Isalela. Kimfwa, Mukanda wa Bijila wātūdile’ko mpangiko ya kukwasha bana ba nshiye ne bakaji ba kishala. (Kupituluka mu Bijila 24:17-21) Byajingulwile bikoleja bibwanya kutana bisaka bya uno muswelo, Yehova aye mwine wikalanga Mutyibi wa lusa ne Mulami wabo “Utyibanga mambo a mwana wampikwa shandi ne a mukaji  wa kishala.” a (Kupituluka mu Bijila 10:18; Ñimbo ya Mitōto 68:5) Yehova wādyumwine bene Isalela amba, shi basusule bana-bakaji ne bana ba kubulwa mukwashi, Yehova ukevwana kudila kwabo. Unena amba: “bulobo bwami bukākanga.” (Divilu 22:22-24) Nansha bulobo byokebudipo bu ngikadila mikatampe ya Yehova, bilongwa bya bukondame bimufītyijanga mutyima, nakampata shi bene basusulwa’ba i bantu ba munshi ne bampikwa wibakwasha.—Ñimbo ya Mitōto 103:6.

15, 16. Le i bukamoni’ka kebupatanibwa bulombola kubulwa mboloji kwa Yehova?

¹⁵ Kadi Yehova witukulupija amba “kalongelangapo muntu bintu na mboloji kadi ketabijangapo kutyibwa milomo” (Kupituluka mu Bijila 10:17) I mwishile kulampe na bantu bavule badi na bukomo, Yehova aye katulumunwangapo na bupeta nansha mumwekelo wa panja. Kadipo na kamajika-kanwa nansha dimo nansha ke ntondo mine. Tala bidi bukamoni kebupatanibwa bulombola kubulwa mboloji kwa Yehova. Dyese dya kwikala batōtyi ba bine ne dya kwikala na būmi bwa nyeke kapēne’dyopo ku bantu batumbe. “Ino mu mizo yonso yewa muntu umutyina ne ulonga byoloke ye witabijibwa nandi” (Bilongwa 10:34, 35) Kino kyepelo kya kutendelwa i kishitwilwe bonso kwa kubulwa kubanga bisaka byabo, musombelo wa lukoba, nansha ntanda yobekele’mo. Kumwene amba buno bo boloke bwa binebine butabukile bonso?

¹⁶ Kudi kadi muswelo mukwabo umwekela’mo boloke bwa Yehova otufwaninwe kuta’ko mutyima ne kulēmeka: Muswelo wamona bantu bajilula misoñanya yandi myoloke.

17. Shintulula mwanda waka bukondame buyudile mu ino ntanda kebulengejapo tutatane boloke bwa Yehova.

¹⁷ Padi bamo bakeipangula amba: ‘Yehova byakatalengapo kilomo-nyeka bukondame, penepo mwanda waka bilongwa bya masusu ne bukondame i biyule ntanda dyalelo?’ Buno bukondame kebulengejapo tutatane boloke bwa Yehova. Bukondame budi mu ino ntanda imbi i bipa bitambile ku bubi bwāpyene bantu kudi Adama. Mu ino ntanda mutongele bantu ba kubulwa kubwaninina mashinda a bubi, bukondame’nka kuvula’bo—inoko i mu kitatyi kityetye’tu.—Kupituluka mu Bijila 32:5.

18, 19. I kika kilombola amba Yehova kakalekapo nyeke boba bajilula ku kusaka bijila byandi byoloke?

¹⁸ Nansha Yehova byafwila lusa boba bamufwena na mutyima umo, kakalekapo lonso ngikadilo ifutulwija dijina dyandi dijila. (Ñimbo ya Mitōto 74:10, 22, 23) Leza wa boloke kabengwepo kibengo; kakepejapo boba balonga bubi ku kusaka mfuto ibafwaninwe. Yehova i “Leza wa lusa ne kanye, wija pa kukwatwa bulobo kadi muyule buswe bwa ndamatyidile ne bubine; . . . ino kakalekapo nansha dimo kupa kipya-mambo mfuto.” (Divilu 34:6, 7) Monka mobinenenwe pano, Yehova umonanga kyaba kimo bu i kifwaniwe kupa mfuto boba bajilula ku kusaka bijila byandi byoloke.

¹⁹ Tulete kimfwa kya mwādi mwikadile Leza na Isalela wa kala. Bene Isalela nansha byobātwelele mu Ntanda ya Mulao, bādi babulwa kikōkeji kyaba ne kyaba. Bilongwa byabo bya disubi byāikele “kumusanshija,” ino kēbelelepo ponka na ponka. (Ñimbo ya Mitōto 78:38-41) Inoko, lusa lwandi lwēbapele mukenga wa kushinta ngikadilo yabo. Wēbazenza amba: “Ami nkisangelangapo lufu lwa mubi, poso amba muntu mubi ashinte dishinda dyandi amba ashale mūmi. Jokai, jokai ku mashinda enu mabi, mwanda le kyomufwila i kika, a njibo ya Isalela?” (Ezekyele 33:11) Yehova  byalēmekele būmi, wādi wibatumina bapolofeto kyaba ne kyaba amba padi bene Isalela balamuka’po ku bilongwa byabo bibi. Ino bavule ba mityima myūmu bāpelele kuteja ne kwisāsa. Ku mfulo, pa mwanda wa dijina dyandi ne pa byodishintulula, Yehova wēbapāna mu maboko a balwana.—Nehemia 9:26-30.

20. (a) Mwikadilo wa Yehova na Isalela witufundija bika? (b) Mwanda waka i byendele’mo kwelekeja ntambo na kifuko ne lupona lwa Yehova?

²⁰ Mwikadilo wa Yehova na Isalela witufundija bivule padi. Tubefunde amba meso andi onso amwene buno bukondame ne byamona’bya bimusansanga. (Nkindi 15:3) Kadi tubefunde amba ukimbanga mikenga ya kwitufwila lusa shi wamone’po bubinga. Ne kadi tubamone amba boloke bwandi ke bwa kansontomokelapo. Kino kitūkijetyima kya Yehova kilengejanga bavule balange bya bubela amba kakikonakanyapo babi. Kuno i kwiongola, mwanda mwikadilo wa Leza na Isalela witufundija amba kitūkijetyima kyandi kidi na mikalo. Yehova ulamete pototo ku byoloke. Kadipo bwa bantu balekanga divule kulonda boloke. Yehova aye katyinangapo kubingija byoloke. I kyendele’mo bine, ntambo welekeja boloke bulongwa na bukankamane, ekale kudingakanibwa  na kwikala’po kwa Leza ne na kipona. b (Ezekyele 1:10; Kusokwelwa 4:7) Nanshi tubwanya kukulupila amba ukafikidija mulao wa kufundula bukondame pa ntanda. Tukokeja kunena mu kīpi muswelo watyiba mambo amba: kusumininwa kwikale’po kufwaninwe, lusa nalo polukokejika.—2 Petelo 3:9.

21. Potulangulukila pa muswelo ulombola Yehova boloke, le tufwaninwe kumumona namani ne mwanda waka?

²¹ Potulangulukila pa muswelo ulombola Yehova boloke, ketwakimumona bwa mutyibi wa kasumalomo ne wa mutyima mūmu wimanine’nka kutyibila babi myanda. Ino tufwaninwe kumumona bwa Tata wa buswe ne musumininwe ushikete biyampe na bana. Yehova byadi Tata moloke, udi na bujalale pa kusumininwa mu mwanda utala boloke koku kadi wikele na lusa pa bana bandi badi pano panshi, basaka kukwashibwa ne kufwilwa lusa.—Ñimbo ya Mitōto 103:10, 13.

22. Yehova byatononwa na boloke, i mwitulengeje twikale na lukulupilo’ka, ne mwanda waka wikele netu namino?

²² Bine tufwije’ko Leza pa kuyuka’mba boloke bwandi kebwimaninepo’tu enka pa kuketela banonga-bibi mambo! Yehova byatononwa na boloke, i mwitulengeje twikale na lukulupilo lusangaja—lwa kwikala na būmi bubwaninine ne bwampikwa mfulo mu ntanda “mwine mukekalanga boloke.” (2 Petelo 3:13) Shi Leza wikele netu namino, i mwanda boloke bwandi bumutononanga akimbe muswelo wa kwitupandija ke wa kwituponejapo. Bine, kwimvwanija biyampe mubaile boloke bwa Yehova kwitufwenyanga kwadi! Mu mashapita alonda’ko, tukatala na katentekeji mulombwelanga Yehova ino ngikadila ikunka mutyima.