Shapita wa Dikumi ne Buná

Balopwe Babidi Abashinta Majina

1, 2. (a) I bika byāfikije Antiokusa IV ku kwitabija byālombele Loma? (b) I mwaka’ka wāikele Shidea ke polovenshi ya Loma?

 MULOPWE wa Shidea Antiokusa IV wakatambe Edipito bulwi, webikika’mo ne kwibikika aye mwine ke mulopwe wa mu Edipito. Loma, pa kwabijibwa na Putoleme VI Mulopwe wa Edipito, watume Kipanzula Kaiusa Popidiusa Laenasa ku Edipito. Wamupe byombo bivule ne mbila ya Kitango kya Bakala Ñeni ba Loma amba Antiokusa IV atūle bulopwe bwa mu Edipito kadi alupukididile ne mu ntanda ya Edipito mwine. Mulopwe wa Shidea ne kipanzula wa Loma abetana mpala na mpala pa Eleusisa, kibundi kya mufula mwa Alekesandala. Antiokusa IV walombe kwibaba bidi na badingidi bandi, ino Laenasa wamujokoloja kifunda, amba londolola bidi kumeso kwa kutabuka’kyo. Antiokusa IV pa kufwijibwa bumvu, waitabija kulonga byalomba Loma, waalukila ku Shidea mu 168 K.K.K. Ponka’po luma lwa mulopwe wa kungala wa Shidea ne mulopwe wa kunshi wa Edipito lwāpwididila.

² Kubapu Loma wabikala mu myanda ya pa Bukata bwa Kutunduka, kasomanya’nka kusomanya Shidea. O mwanda, nansha balopwe bakwabo ba kisaka kya bene-bulopwe kya Seleususa byobakibikala pa Shidea pa kupwa kufwa kwa Antiokusa IV mu 163 K.K.K., kebakidipo kadi na kitenta kya bu “mulopwe wa kungala.” (Danyele 11:15) Ku mfulo, Shidea wāikala ke polovenshi ya Loma mu 64 K.K.K.

3. I mwaka’ka ne i muswelo’ka wātādilwe Edipito na Loma?

³ Kisaka kya Putoleme kya bene-bulopwe bwa Edipito kisa kwendelela na kulama kitenta kya bu “mulopwe wa kunshi” kintu kya myaka 130 ne kamusubu’mo kupwa kwa lufu lwa Antiokusa IV. (Danyele 11:14) Mu bulwi bwalwibwa pa  Akitiuma, mu 31 K.K.K., Okitavie mulopwe wa Loma washinde bibumbo bya balwi bityange, bya mulopwe mukaji mwine Putoleme wa mfulo—Keleopata VII—ne mukena wandi mwine Loma, Mako Antwani. Keleopata pasaka kwiyowa mu mwaka wiya’mo, Edipito usa kwikala ke polovenshi ya Loma, ne bwandi bu mulopwe wa kunshi bwine bupwididile’mo. Mu mwaka wa 30 K.K.K., Loma watādila ba Shidea ne Edipito. Le tubwanya kutengela’ko malopwe makwabo a kubikala bu mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi?

MULOPWE MUPYA WATUME “KANYENGA”

4. Mwanda waka tufwaninwe kutengela ntanda mikwabo kuyata dijina dya bu mulopwe wa kungala?

⁴ Mu muketeko wa 33 K.K., Yesu Kidishitu wālombwele bandi bana ba bwanga’mba: “Po mukamonapo kikobakane kya munyanji k[ilengej]a musala kyokya kyanenenwe kudi Danyele mupolofeto, ke kimene [mu kifuko kikola], . . . boba bēkele mu Yudea banyemen[e] mu ngulu.” (Mateo 24:15, 16) Kutela kwātelele Yesu ino myanda idi mu Danyele 11:31 i kudyumuna kwaādi udyumuna balondi bandi ku ‘kyamunyaji kilengeja musala’ kyādi kya kumweka kungya-meso. Buno bupolofeto bwisambila pa mulopwe wa kungala bwānenwe kintu kya myaka 195 kupwa kwa lufu lwa Antiokusa IV, mulopwe wa Shidea wa mfulo ku kubikala bu mulopwe wa kungala. Bine, ntanda mikwabo yādi ya kuyata kitenta kya bu mulopwe wa kungala. Le i ntanda’ka?

5. I ani wāimene bu mulopwe wa kungala, wāyata kitenta kyādi’po Antiokusa IV?

⁵ Mwikeulu wa Leza wālaile amba: “Ebiyampe umo uka[pingakena mu kitenta kya Antiokusa IV], ino ukapityijamo kanyenga monso mu ntumbo ya bulopwe; ino mu mafuku matyetye’tu ukōnakanibwa, ke mu bulobopo, nansha mu bulwi, mhm.” (Danyele 11:20) Mobimwekela uno ‘umo ukamupingakenana’ uno muswelo i Okitavie, mulopwe mbikavu umbajinji wa Loma, wādi uyukene ne bu Kesala Akutusa.—Tala “Umo Mulēmekibwe, Mukwabo Mufutululwe,” pa paje 248.

6. (a) I kitatyi’ka kyāpityile “kanyenga monso mu ntumbo ya bulopwe,” ne i kamweno’ka kādi mu kano kanyenga? (b) I kika kinenenwa amba Akutusa kāfwilepo ‘mu bulobo, nansha mu bulwi’? (c)  I kushinta’ka kwāshintyilwe mu ntanda ya mulopwe wa kungala?

 ⁶ “Mu ntumbo ya bulopwe” bwa Akutusa mwādi mubadilwa ne “ntanda miyampe”—Yudea polovenshi ya Loma. (Danyele 11:16) Mu 2 K.K.K., Akutusa wātuma “kanyenga” ka kusoñanya bantu bonso kwilembeja, nansha kuyukanya buvule bwabo, pamo i mwanda wa kuyuka kibalwa kya bantu mwa kwibatungila munyengo, pakwabo i mwanda wa kukwata ba kwikala bashidika. Ba Yosefa ne Madia pa kwivwana luno lubila, bāenda ku Betelema kukelembeja, kino kyāfikija Yesu ku kubutwilwa ku kino kifuko kyālailwe. (Mika 5:2; Mateo 2:1-12) Mu Kweji 8, 14 K.K.—“mafuku matyetye’tu,” kinondanonda na kwelwa kwa lubila lwa kwilembeja—Akutusa wāfwa na myaka 76, ino kelwādipo lwa kwipaibwa “mu bulobo” ku makasa a ngipayañani nansha lwa “mu bulwi, mhm,” lwādi lwa misongo. Bine, mulopwe wa kungala wāshinta dijina! Uno mulopwe papo wāikala ke Umbikalo wa Loma wendejibwa na balopwe bambikavu bao.

‘MUFUTULULWE WAMUPINGAKENA’

7, 8. (a) I ani wāimene mu kitenta kya Akutusa bu mulopwe wa kungala? (b) Mwanda waka “bulēme bwa bulopwe” kebwāpelwepo mpingakani wa Kesala Akutusa na mutyima tō?

⁷ Mwikeulu wāendelela na bupolofeto amba: “[Mu kitenta kya Akutusa] mukamupingakana muntu [“mufutululwe,” NW], yewa o kebalēmekelepo bulēme bwa  bulopwe’bwa; ino ukāya mu kyaba kya mutyima-ntenke ne kuyata bulopwe na lushiñanya. Kabidi ne bukomo [“maboko,” NW] bukalobeja pamo bwa dilobe bakakombelelwako ku meso andi ne kukatyumunwa; eyo, ne mfumu wa kipwano mwine.”—Danyele 11:21, 22.

⁸ Uno “muntu” mufutululwe i Kesala Tyibilusa, mwanā Livia, mukaja Akutusa wa busatu. (Tala “Umo Mulēmekibwe, Mukwabo Mufutululwe,” pa paje 248.) Akutusa wāshikilwe uno mwana wa wandi mukaji mwanda wa mwikadilo mwandi mubi, kāsakilepo ekale Kesala ulonda’po. “Bulēme bwa bulopwe” bwāmupebwa na mutyima kanyonga enka kitatyi kyāfwile bonso bādi ba kwikala bampingakani. Akutusa wāyata Tyibilusa mu mwaka wa 4 K.K., ke wandi mwana wa bulelwa, wāmutūla ke mpyana wa kumupyana lupona. Akutusa pa kufwa, Tyibilusa wa myaka 54—wādi mufutululwe—‘wāmupingakena,’ ke mwinē lupusa lwa bu mulopwe mbikavu wa Loma ne bu mulopwe wa kungala.

9. Tyibilusa wāikele namani “kuyata bulopwe na lushiñanya”?

⁹ “Tyibilusa,” mungya munenena dibuku dimo (The New Encyclopædia Britannica), “wākaile na Kitango kya Bakala Ñeni, wēkikankaja kumubikika bu mulopwe mbikavu mu bula bwa kintu kya kweji [kupwa kwa kufwa kwa Akutusa].” Wāsapwila Kitango kya Bakala Ñeni amba enka Akutusa ye wādi ubwanya kusela kiselwa kya kubikala Umbikalo wa Loma, wānena bakala ñeni kutūla’ko bulopwe bwishintwa  na kupa kisumpi kya bantu luno lupusa pa kyaba kya kupa’lo muntu umo. “Pa kyaba kya kumuponeja ku bishima,” mo mwāsonekele Will Durant, mulembi wa mānga, “kitango kya Bakala Ñeni kyāmutonta ku ludimi na 8kumwishingila kwa lushiñanya kufika ne byaāitabije bulopwe.” Durant wābwejeje’ko amba: “Oa makayo āendekele biyampe ku mitamba yonso ibidi. Tyibilusa wādi ukimba bumbikavu, shi wādi amba wāpelele’bo longa kābudilwepo kusokola muswelo wa kusomboloka; Kitango kya Bakala Ñeni kyādi kimutyina akyo’ko kimushikwe, ino kekyādipo kisaka kushimika monka bulopwe bwishintwa, mobwādi bubikadilwa pa kala, bwimanine pa bitango bya ku kanwa bitupu bya mbikavu.” Enka namino, Tyibilusa ‘wāyata bulopwe na lushiñanya.’

10. I muswelo’ka ‘wātyumwinwe maboko alobeja pamo bwa dilobe’?

¹⁰ Mwikeulu wānene pangala pa ‘maboko akalobeja pamo bwa dilobe’—bibumbo bya balwi bya malopwe ādi koku ne koku—amba: ‘Bikakombelelwa’ko ku meso andi ne bikatyumunwa.’ Pāikele Tyibilusa ke mulopwe wa kungala, mwipwa wandi Kesala Jelemanikusa ye wādi mudyavita wa bibumbo bya bene Loma pa Munonga wa Rhin. Mu 15 K.K., Jelemanikusa wākatamba Alaminiusa kalala mwine Alemanye, wānekenya’tu bityetye. Inoko mashindañani abala-anga ātambwilwe ājimije bivule, kupwa Tyibilusa wāpwa bulwi bwa mu Alemanye. Inoko wātompa kulekeja bisaka bya bene Alemanye kwikutyila umbumo na kusonshila divita dya abo bene na bene. Tyibilusa wētobelwe bininge manwa a bweni a kwikinga, ponka’po wākomeja mikalo. Ano manwa āmwendekela byabinebine. Uno o muswelo wānekenibwe ne ‘kutyumunwa’ ‘maboko alobeja pamo bwa dilobe.’

11. “Mfumu wa kipwano” wātyumwinwe muswelo’ka?

¹¹ Mukwabo wāikele “kukatyumunwa” i “mfumu wa kipwano” kyāsambile Yehova Leza na Abalahama kya kwesela bisaka byonso bya pano pa ntanda. Yesu Kidishitu ye Lukunwa lwālailwe mu kino kipwano. (Ngalwilo 22:18;  Ngalatea 3:16) Mu difuku 14 Nisane 33 K.K., Yesu wāimana ku meso a Pontyusa Pilato mu ndaku ya mbikavu wa Loma mu Yelusalema. Babitobo Bayuda bāmusambila amba ulwanga na mulopwe mbikavu. Ino Yesu wālombola Pilato amba: “Bwami bulopwe ke bwa ino ntandapo. . . . Bulopwe bwami kebudipo bwa pano kadi, mhm.” Ino Bayuda pa kutyina amba mbikavu wa Loma wakalekelela Yesu wambulwa mwanda, bāela mabila’mba: “Wivwane ukutulul[e] uno’u nankyo nanshi kudipo mulunda na Kesala, ke-bantu bonso bakwipa bulopwe babeñanga Kesala.” Pa kupwa kulomba kwipaibwa kwa Yesu, bānena’mba: “Bātwe ketudipo ne mulopwe mukwabo poso’nka Kesala.” Mungya kijila kya “kulwa na mulopwe,” kyābwejeje’ko Tyibilusa mwanda wa kupāna mfuto pa mutonko o-onso ubengwa mulopwe, Pilato wāpāna Yesu ekale ‘kutyumunwa,’ ko kunena amba kupopwa ku mutyi wa masusu.—Yoano 18:36; 19:12-16; Mako 15:14-20.

MULOPWE WA KASUSU ‘WAKALE ÑENI’

12. (a) I bāni bāsambile kipwano na Tyibilusa? (b) Tyibilusa wāikele namani “ke mukomo’tu, ne bantu batyutyu nakampata”?

¹² Mwikeulu wānena kadi pangala pa Tyibilusa amba: “Ebiyampe kulondako kipwano kyasambwa nandi ukalonga bubelabubela; mwanda ukakanda, ne kukālamuka ke mukomo’tu, ne bantu batyutyu nakampata.” (Danyele 11:23) Boba bādi mu Kitango kya Loma kya Bakala Ñeni bāsambile “kipwano” na Tyibilusa mungya bijila, nandi wālamata kobadi mungya kumvwañana. Ino wēbongola, wāalamuka “ke mukomo’tu, ne bantu batyutyu nakampata.” Bano bantu batyutyu i Balami ba Mwipata mwa Loma, bādi na kitūlo kubwipi na mpembwe ya Loma. Byobādi kubwipi, bādi bakwatyija Kitango kya Bakala Ñeni moyo, balombola mulopwe kanda konso kalongeka mu bantu ka kulwa na lupusa lwandi. Papo Tyibilusa wāikala mukomo, na balami kubwipi kwa 10 000.

13. Tyibilusa wātabukile bankambo bandi mu muswelo’ka?

¹³ Mwikeulu wābweja ku bupolofeto amba: “Mu kitatyi kya mutyima-ntenke ukāyanga mu byaba bitabukile kunengela  bya bubikavu ino ukalonga kyokya kyo kebalongelepo bashandi, nansha bankambo wandi; ukakulañanya umbukata mwabo bikwatwa ne bitūtwa; ne biyampe eyo, ukakala ñeni ya mifwatakanyo yandi pa masakwa, pa kitatyi’pa.” (Danyele 11:24) Tyibilusa wādi na mfwatakani mipite, o mwanda ne kubikala kwandi kwāipaije bantu bavulevule. Kubikala kwandi kwāfula ku kukwatyija bantu nzuba, nakampata mwanda wa Sejanusa mudyavita wa Balami ba Mwipata wādi umutonona. Ku mfulo, ne Sejanusa mwine nandi bāmufwatakenya bibi, wāipaibwa. Mu kususula bantu, Tyibilusa wātabukile bankambo bandi kulampe.

14. (a) Lelo Tyibilusa wākulañenye muswelo’ka “bikwatwa ne bitūtwa; ne biyampe” mu mapolovenshi onso a Loma? (b) Le Tyibilusa wāmwenwe muswelo’ka kitatyi kyaāfwile?

¹⁴ Inoko, Tyibilusa wākulañenye “bikwatwa ne bitūtwa; ne biyampe” mu mapolovenshi onso a Loma. Pa lufu lwandi, babikalwa bandi bonso bādi mu ntundubuko ya kashā. Musonko wādi upēla, kadi Tyibilusa wādi kyaba bulāle ku myaba yonso yādi iponenwa na bikoleja. Shi bashidika nansha bantyikala abasusula muntu kampanda nansha kwikala na mankufi mu myanda kamukaya, bādi batengela’tu amba kwalujibwa kinongo na mulopwe kudi’ko. Lupusa lwa kasumalomo lwāikadije bantu na mutyima-ntenke; ne mingilo ya kulongolola mashinda yāloeja busunga. Tyibilusa wādi ulonga buninge buludiki bwikale bwambulwa maviyo, bwenda biyampe, munda mwa Loma ne panja pene. Bijila byāikala bilumbuluke, mbila ya kibundi ne ya mwikadilo yālongoloka na milangwe ya kushinta bintu yādi ileta Kesala Akutusa. Ino Tyibilusa ‘wākadile ñeni ya mifwatakanyo yandi,’ o mwanda Tasite mulembi wa mānga mwine Loma wāmutelele bu nzazangi, mudyumuke mu kwimwekeja bya bubela bu muntu muyampe. Tyibilusa, pa kufwa mu Kweji 3, 37 K.K., wāshele mu kanwa ka bantu bu mulopwe wa kasusu.

15. I muswelo’ka wāikele Loma mu myaka katwa kabajinji ne mu myaka katwa ka bubidi K.K.?

¹⁵ Bampingakani ba Tyibilusa bābikele bu mulopwe wa kungala i bano: Kesala Ngaiusa (Kaligula), Kodusa I, Nero,  Veshipasiane, Titusa, Domishe, Neleva, Talaja ne Handudi. Dibuku dimo (The New Encyclopædia Britannica) dinena’mba: “Bavule bene mu bampingakani ba Akutusa bāendeleje politike yandi ya kuludika ne mpangiko yandi ya kūbaka, nansha byobādi babweja tubintu tutyetye tupya ne kwianya bipitepite.” Dino dibuku dimo dyonka dinena kadi amba: “Ku mvuyo ya myaka katwa kabajinji ne ka bubidi, Loma wāfikile palele pa ntumbo yandi ne bantu bandi.” Eyo, Loma wādi shandi na makambakano ku mikalo ya bulopwe bwandi mu mine myaka’ya, inoko kwitamba kwandi kubajinji na mulopwe wa kunshi kwālailwe kekwāikele’kopo kufika’nka ne mu myaka katwa ka busatu K.K.

WALANGUKA KUKALWA NA MULOPWE WA KUNSHI

16, 17. (a) I ani wāyete kitenta kya bu mulopwe wa kungala utelelwe mu Danyele 11:25? (b) Lelo i ani wāikele na kitenta kya bu mulopwe wa kunshi, ne byālongekele muswelo’ka?

¹⁶ Mwikeulu wa Leza wāendelele na bupolofeto amba: “Byobiya [mulopwe wa kungala] ukalangula bukomokomo bwandi ne kuningisha mutyima wandi padi mulopwe wa kunshi ne divita dikatampe; kadi mulopwe wa kunshi ukalwa mu bulwi ne divita dikatampe dya bukomokomo’tu byamwiko; inoko [mulopwe wa kungala] kakemanapo, ehe, mwanda bakakala ñeni padi. Eyo, boba badyanga ku bidībwa byandi bakamonakanya, ne divita dyandi dikapalakana, ne bangibangi bakapona batapwe.”—Danyele 11:25, 26.

¹⁷ Myaka 300 kupwa kwa Okitavie kutūla Edipito bu polovenshi ya Loma, Oledie Mulopwe Mbikavu wa Loma wābikala ke mulopwe wa kungala. Papo, Sepitimia Zenobia Mulopwe Mukaji wa katanda ka Palamyra kādi kamuninwe na Loma nandi wākwata kitenta kya bu mulopwe wa kunshi. * (Tala “Zenobia—Kalala Mulopwe Mukaji wa Palamyra,”  pa paje 252.) Kibumbo kya balwi bene Palamyra kyākwata Edipito mu 269 K.K. na kabepelo ka amba i kukomeja bulopwe bwa Loma budi’mo. Zenobia wādi usaka kulonga Palamyra ke kibundi kitumbe kya kutunduka, mwa kubikadila pa mapolovenshi a Loma onso ādi kutunduka. Oledie pa kulombolwa malango a Zenobia, wālangula “bukomokomo bwandi ne kuningisha mutyima wandi” padi.

18. Bulwi bwa Mulopwe Mbikavu Oledie, mulopwe wa kungala, na Zenobia Mulopwe Mukaji, mulopwe wa kunshi, bwāfudile namani?

¹⁸ Zenobia pa kubikala ke mulopwe wa kunshi, ‘wākalwile’ na mulopwe wa kungala “divita dikatampe dya bukomokomo’tu byamwiko” dyādi dyendejibwa na bamudyavita babidi, ba Zabuda ne Zabai. Ino Oledie wākwata Edipito, penepo wātuma bashidika mu Azia Minele ne mu Shidea. Zenobia wātyumunwa pa Emesa (pano ke Homese), wānyemena mu Palamyra. Oledie pa kutekela kino kibundi kasāla, Zenobia wālwa na bukomo, ino yō, mukaji nabo wākokela patupu. Aye ne wandi mwana mwana-mulume bānyemena dya ku Peleshia, ko kukwata bēbakwata kudi bene Loma pa Munonga wa Ufalete. Bene Palamyra bātwala kibundi kyabo mu makasa a Loma mu 272 K.K. Oledie wāpandija Zenobia, wākamunangija mu Loma bu kibandilwa kya ntumbo ya bushindañani bwandi mu 274 K.K. Zenobia wāvuya mafuku a būmi bwandi mu Loma bu Mukaji mwine Loma.

19. Oledie wāponene namani ‘pobākadile ñeni padi’?

¹⁹ Oledie aye mwine ‘kāimenepo mwanda bākadile ñeni padi.’ Mu 275 K.K., wātuma balwi kukalwa na bene Peleshia. Aye paādi ukunga mu Talase mukenga wa kutyibuluka tusanga mwa kutwelela mu Azia Minele, “boba badyanga ku bidībwa byandi” bāmukadila ñeni, ‘bāmonakanya.’ Wādi wenda kukapa Elose mulembi wandi mfuto pangala pa mankufi kamukaya. Ino aye Elose wāsoneka bya bubela mulongo wa majina a bantyikala ba kwipaibwa. Bantyikala nabo pa kumona uno mulongo wa majina, bākuta kitumba kya kutapa Oledie, ko kumwipaya bāmwipaya.

20. “Divita” dya mulopwe wa kungala ‘dyāpalakene’ namani?

 ²⁰ Mwingilo wa mulopwe wa kungala kewāpwilepo na lufu lwa Mulopwe Mbikavu Oledie. Balopwe bakwabo bene Loma bālondele’po. Kitatyi kimo, kwādi mulopwe mbikavu wa kushika ne mukwabo wa kutunduka. Mu kubikala kwa bano bakelenge, kibumbo kya “divita” kya mulopwe wa kungala ‘kyāpalakene,’ “bangibangi bakapona batapwe” pa kutambwa na bisaka bya bene Alemanye ba kungala. Bagote bāiya tupolobela, bātabuka mikalo ya Loma mu myaka katwa ka buná K.K. Kutambwa kwātonda, kupwa koku ke koku. Mu 476 K.K., Odoakele mulopwe wa Alemanye wābikula mulopwe mbikavu wa mfulo wa Loma. Ku ngalwilo kwa myaka katwa ka busamba, Umbikalo wa Loma wāsalakana dya kushika, balopwe ba Alemanye bābikala mu Beletanye, mu Gole, Itadi, Afrika wa Kungala, ne Eshipanye. Kipindi kya kutunduka kya umbikalo kyāija kufika ne mu myaka katwa ka 15.

UMBIKALO MUKATAMPE UBAKALAÑANIBWA

21, 22. I bintu’ka byāshintyile Koshitanté mu myaka katwa ka buná K.K.?

²¹ Mwikeulu wa Yehova kātotobwelepo kamo ne kamo myanda ya kupomoka kwa Umbikalo wa Loma wālele myaka mivule, ino wālaila’ko’tu enka bintu bikatakata byādi bya kulonga mulopwe wa kungala ne mulopwe wa kunshi. Inoko, shi tubandaule bityetye myanda moyāpityile mu Umbikalo wa Loma, tukajingulula balopwe babidi badi mu mfika mu bitatyi bilonda’po.

²² Mu myaka ya katwa ka buná, Koshitanté Mulopwe Mbikavu wa Loma wāitabija bwine Kidishitu bupondoke amba ke kipwilo kya Leta. Wākonga ne kwimanina aye mwine kitango kya Nisé kya kipwilo, mu Azia Minele, mu 325 K.K. Kupwa, Koshitanté wāvilula kibīkelo mu Loma, wākekitūla mu Byzanse, mwādi mwitwa ne bu Koshitantinopele, wātūla kino kibundi ke mwandi mwipata mupya. Umbikalo wa Loma wāendelele na bulopwe bwa mulopwe mbikavu ubikala kasuku  kufika ne ku lufu lwa Mulopwe Mbikavu Theodosiusa I, mu mafuku 17 Kweji 1, 395 K.K.

23. (a) Umbikalo wa Loma wākalañanibwe namani kupwa kwa lufu lwa Theodosiusa? (b) I kitatyi’ka kyāfudile Umbikalo wa Kutunduka? (c)  I ani wābikele pa Edipito mu 1517?

²³ Kinondanonda na lufu lwa Theodosiusa, Umbikalo wa Loma wākalañanibwa mu bandi bana. Honodiusa wāpebwa kipindi kya kushika, Alakadiusa kya kutunduka, papo koshitantinopele wikele bu mwipata mwandi. Ba Beletanye, Gole, Itadi, Eshipanye, ne Afrika wa Kungala bābadilwa mu mapolovenshi a kipindi kya kushika. Ba Masedonya, Talase, Azia Minele, Shidea, ne Edipito bāikala mapolovenshi a kipindi kya kutunduka. Mu 642 K.K., Alekesandala, mwipata mwa Edipito, wāpona mu makasa a bene Salase (Balabu), Edipito ke polovenshi ya ba Bakalife. Mu Kweji 1, 1449, Koshitanté XI wāikala mulopwe mbikavu wa mfulo wa kutunduka. Baotomane bene Tirki bādi bendejibwa na Sulutani Mehmed II bākwata Koshitantinopele mu mafuku 29 Kweji 5, 1453, bāfudija Umbikalo wa Loma wa Kutunduka. Mu mwaka wa 1517 Edipito wāikala ke polovenshi ya bene ya Tirki. Ino mwenda myaka, ino ntanda yādi ya mulopwe wa kunshi wa kala yādi ya kubikalwa na umbikalo mukwabo wa kakipindi ka kushika.

24, 25. (a) Mungya balembi bamo ba mānga, i bika byālengeje kushilula kwa Umbikalo Utokele wa Loma? (b) Ku mfulo i kika kyāpelwe kitenta kya bu “mulopwe mbikavu” wa Umbikalo Utokele wa Loma?

²⁴ Mu mulenda wa kushika wa Umbikalo wa Loma mwālanguka Papa Léon I, Eveke wa Katolika Loma, uyukene bu wāshimikile lupusa lwa bupapa mu myaka katwa ka butano K.K. Mwenda myaka, papa wēpapila aye mwine kiselwa kya kubikika mulopwe mbikavu wa mu kipindi kya kushika. Kino kyālongekele mu difuku dya Noele wa mu 800 K.K., mu Loma, Papa Léon III pa kubikika Sharle (Sharlemanye) Mulopwe wa ba Franke bu mulopwe mbikavu wa Umbikalo umpya wa Kushika wa Loma. Kuno kubikikañana ko kwāshinsakenye bulopwe bwa bubikavu mu Loma, ebiya mungya balembi bamobamo ba mānga, ino yo yādi ngalwilo ya Umbikalo Utokele wa Loma. Tamba penepa, kwādi Umbikalo wa Kutunduka  ne Umbikalo Utokele wa Loma mutamba wa kushika, ayo yonso itēla bu ya bwine Kidishitu.

²⁵ Kitatyi pa kupita’po, bampingakani ba Sharlemanye bāmweka bu balopwe bakubulwa kufwaninwa. Ne kitenta kine kya bu mulopwe mbikavu kyāshala pululu mu bula bwa kitatyi kampanda. Mu mine myaka’ya, Oto I Mulopwe wa Alemanye wātādila kipindi kikatampe kya kungala ne kya pa bukata bwa Itadi. Wētwika aye mwine bu mulopwe wa Itadi. Mu mafuku 2 Kweji 2, 962 K.K., Papa Jean XII wābikika Oto I bu mulopwe mbikavu wa Umbikalo Utokele wa Loma. Mwipata mwao mwāikala mu Alemanye, ne balopwe bambikavu nabo’nka bene Alemanye, ne babikalwa babo bavule nabo monka na monka. Myaka tutwa tutano pa kupita’po, njibo ya bene Otrishe ya Hapsburg yāpebwa kitenta kya bu “mulopwe mbikavu,” yālama’kyo kisengele myaka yonso yāshadile’ko Umbikalo Utokele wa Loma.

BALOPWE BABIDI ABAYUKANA MONKA PATŌKA

26. (a) I bika byotukokeja kunena pa mfulo ya Umbikalo Utokele wa Loma? (b) I ani wāsomwene mutwe bu mulopwe wa kungala?

²⁶ Napoleo I wāashile Umbikalo Utokele wa Loma kyaso kya lufu pa kupela kwitabija kwikala’ko kwao kinondanonda na mashindañani andi pa Alemanye mu mwaka wa 1805. Mulopwe Mbikavu Falanswa II pa kukomenwa kulwija bulopwe, wātūla’bo mu mafuku 6 Kweji 8, 1806, wāshala’nka bu mulopwe mbikavu wa umbikalo wa mwabo mu Otrishe. Umbikalo Utokele wa Loma—wāshimikilwe na Léon III papa wa Katolika Loma, ne Sharlemanye mulopwe wa Bafranke—wālele myaka 1006, wāfika ku mfulo. Mu 1870, Loma wāikala ke mwipata mwa bulopwe bwa Itadi, mupaluke ku Vatika. Mwaka wālondele’po, umbikalo wa Alemanye wāshilula na Ngiyome (Wileleme) I wātelelwe bu kesala, nansha bu kaizela. Enka namino, Alemanye, mulopwe wa kungala wa mu mine myaka’ya wāmweka ntanda yonso.

27. (a) I muswelo’ka wāikele Edipito ke ntanda ilaminwe na Beletanye? (b) I ani wāfudile kwikala pa kitenta kya bu mulopwe wa kunshi?

 ²⁷ Ino le mulopwe wa kunshi nandi mu mine myaka’ya wādi ani? Mānga ilombola amba wādi Beletanye wāyete lupusa lwa umbikalo mu myaka katwa ka 17. Napoleo I wāsakile kujikila Beletanye mashinda a busunga, wānekenya Edipito mu 1798. Divita dyālunguluka, Beletanye wēlunga na Tirki bāpanga Bafalanse mu Edipito, wādi uyukene bu mulopwe wa kunshi ku ngalwilo kwa mfika. Mu myaka katwa yālondele’po, lupusa lwa Beletanye mu Edipito lwēlundila’ko. Kupwa mwaka wa 1882, Edipito wāshilula kwishingila Beletanye. Divita I dya Ntanda pa kulupuka mu 1914, Edipito wādi mu makasa a Tirki, mubikalwe na mwepu, nansha kilolo. Tirki pa kwilunga ku mutamba wa Alemanye mu dine divita’dya, Beletanye wābikula mwepu, wātūdidila Edipito ke ntanda ilamibwa na Beletanye. Bityebitye, Beletanye wēkuta mu kimo na États-Unis wa Amerika, bābunda Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika. Abo bonso bāikala mu kitenta kya bu mulopwe wa kunshi.

[Kunshi kwa dyani]

LE UBAJINGULULA BIKA?

• I mulopwe mbikavu’ka wa Loma umbajinji kuyata kitenta kya bu mulopwe wa kungala, ne i kitatyi’ka kyaātumine “kanyenga”?

• Kupwa kwa Akutusa, i ani wāyete kitenta kya bu mulopwe wa kungala, ne ‘mfumu wa kipwano wātyumwinwe’ namani?

• I kwepi kwāfudile bulwi bwādi bwilwa ba Oledie bu mulopwe wa kungala ne Zenobia bu mulopwe wa kunshi?

• Umbikalo wa Loma wāikele ke bika, ne i matanda’ka makomo āyete bitenta bya balopwe babidi ku mfulo kwa myaka katwa ka 19?

[Bipangujo bya Kifundwa]

 [Kapango/Kifwatulo pa paje 248-251]

UMO MULĒMEKIBWE, MUKWABO MUFUTULULWE

UMO wāalamwine bulopwe bwishintwa bobādi bafwila ke umbikalo wa ntanda. Mukwabo wāvudija bupeta bwao misunsa 20 mu myaka 23. Umo wālēmekelwe pa kufwa, ino mukwabo wāfutululwa. Kubikala kwa bano balopwe bambikavu babidi ba Loma kwābikelwe mu mafuku a būmi bwa Yesu ne a mingilo yandi pano pa ntanda. Abo bene i bāni? Ne mwanda waka umo walēmekelwe, ino mukwabo kulēmekwa mpika?

‘WĀTENE LOMA NA MATAFWADI WĀMUSHIYA NA MIMFINYE’

Mu 44 K.K.K., pāipailwe Kesala Dyudiusa, Ngaiusa Okitavie munkana wa kaka wandi wākidi na myaka 18. Nsongwalume Okitavie byaādi mwana wa bulelwa wa Kesala Dyudiusa, kadi mfumu mpyana wandi, wālombele ponka na ponka kupyanikwa Loma. Papo wēsashika kudi kinkwa nandi wa mu meso fututu—Mako Antwani, mukulu wa bamudyavita ba Kesala, wādi utengele kwikala mpyana impolo. Kwikutyila bitumba ne lupotopoto lwa kufwila kubikala byālondele’po byāijije myaka 13 mituntulu.

Okitavie pa kutyumuna bibumbo bityange pamo bya Keleopata Mulopwe Mukaji wa Edipito ne mukena wandi Mako Antwani (mu 31 K.K.K.), ko kukolomoka wākolomoka bu mulopwe wa Umbikalo wa Loma, wampikwa ungi wa kulwa nandi. Mwaka wālondele’po, ba Antwani ne Keleopata bēyoa, Okitavie wābweja Edipito ku Loma. Enka namino, nseke ya nkonka ya ntumbo ya Umbikalo wa Ngidiki yātalulwa, Loma wāikala ke umbikalo wa ntanda.

Okitavie wādyumuka, wāleka kupita mu kilubo kya mukwabo, mwanda wāshele uvuluka amba bulopwe bwa Kesala Dyudiusa bwādi bwa kasusu, bwāmufikije ku kwipaibwa. Pa kutyina kusanshija mityima ya bene Loma bādi baswele bulopwe bwishintwa,  wāfya bwandi bu mutwe kasuku kunyuma kwa buno bulopwe. Wāpela kwitwa pa bitenta pamo bwa “mulopwe” ne “mbikavu wa kasusu.” Kupwa wātabwila’ko ditabula dikwabo, wālombola mulangwe wa kupāna bwendeji bwa mapolovenshi onso ku Kitango kya Bakala Ñeni kya Loma, wānena ne kupāna biselwa byaādi nabyo. Bunwa bwandi bwāitaba biyampe. Kitango kya Bakala Ñeni kyātendela Okitavie, kyāmuzenza alame byepelo byandi ne kwendelela na kuludika mapolovenshi amoamo.

Kadi mu mafuku 16 Kweji 1, 27 K.K.K., Kitango kya Bakala Ñeni kyāpa Okitavie kitenta kya bu “Akutusa,” ko kunena’mba “Muzunzulwe, Ukola.” Okitavie kāitabijepo enka kitenta, ino wāinikile ne kweji wa mwanda (Augustus mu Kilateni) dijina dyandi, wāsela difuku dimo ku Kweji wa Bubidi mwanda wa kweji wa mwanda nandi ekale na mafuku mavule pamo bwa a Kweji wa busamba-bubidi (Julius mu Kilateni) winikilwe dijina dya Kesala Dyudiusa. Ponka’po Okitavie wāikala mulopwe mbikavu umbajinji wa Loma, wāyukana mwenda myaka bu Kesala Akutusa nansha bu “Akutusa Mwine.” Mwenda mafuku, wēpa aye mwine kitenta kya bu “pontifex maximus” (kitobo mukatampe), kufika mu 2 K.K.K.—mwaka wābutwilwe Yesu—Kitango kya Bakala Ñeni kyāmupa kitenta kya bu Pater Patriae, “Tata wa Ntanda Yandi.”

Mu mwine mwaka’wa, “kwatambile kudi mulopwe, Kesala Akutusa, mwanda wa kusoñanya’mba: Ntanda yonso ilembwe bu-musonko. . . . Ebiya bonso ke benda kusonekwa, wa ku kibundi kyabo, wa ku kibundi kyabo.” (Luka 2:1-3) Luno lubila lo lwālengeje Yesu ku kubutwilwa mu Betelema, kyāfikidija bupolofeto bwa mu Bible.—Danyele 11:20; Mika 5:2.

Umbikalo wa Akutusa kewādipo na budimbidimbi mu muswelo kampanda, kadi lupeto lwādi lujalale pamo. Ne kadi Akutusa wāshimikile ngikadilo miyampe ya maposhita, wāubaka mashinda ne bilalo. Wālongolola dipya kibumbo kya bulwi, wātūla’ko ne byombo bya bulwi bya lonso, wātūla’ko ne bakalama ba mbikavu ba ntumbo batelwa bu Balami ba Mwipata. (Fidipai 1:13, NW) I mu dijina dyandi mwālembele balembi bintu bivule,  kifwa ba Virgile ne Horace, bansonga bavule nabo bāsonga bintu bilumbuluke bitelwa ne dyalelo bu bupunga bwa kulondela’po. Akutusa wāvuile mobo ātuninye kupwa Kesala Dyudiusa, wālongolola ne matempelo mavule. “Ndoe ya Loma” (Pax Romana) yaāshilwile yāijije kintu kya myaka 200 ne kupita. Mu mafuku 19 Kweji 8, 14 K.K., Akutusa wāfwa na myaka 76, mwenda mafuku bāmuzunzula bu leza.

Akutusa wēaninye amba ‘wātene Loma na matafwadi wāmushiya na mimfinye.’ Kādipo usakile Loma alukile mu ñuma yādi ilwa bulopwe bwishintwa bwāmubadikile, o mwanda wākimbile kusebela mulopwe mbikavu ukamulonda’po dishinda. Ino kādipo na bavule ba kutonga’po umo wa kumupyana. Mwipwa wandi, bankana babidi, muko, ne mwanā wandi mukaji bonso bādi kala ke bafwe, kwāshala’nka Tyibilusa mwanā mukaji bu mpyana.

“MUNTU MUFUTULULWE”

Akutusa pa kufwa, ne kweji mwine kupwa mpika, Kitango kya Bakala Ñeni kya Loma kyābikika Tyibilusa wādi na myaka 54 bu mulopwe mbikavu. Tyibilusa wābikele kutūla ne ku Kweji 3, 37 K.K. Ye aye wādi mulopwe mbikavu wa Loma mu myaka yāingile Yesu mwingilo ku meso a bantu bonso.

Tyibilusa wādi mulopwe mbikavu muyampe kadi umbi. Buyampe bwandi bwādi bwa kupela kusupakanya lupeto mu bya kwisangaja. O mwanda umbikalo wandi wāikele na ntundubuko, wāikala ne na kibīko kya mukolo wa kukwasha baponenwa na bimpengele ne batanwa na bishoto. Tyibilusa wēmwene aye mwine bu muntu bitupu, wāpela ne bitenta bya bulēme bivule, wāsaka mutōtelo wa mulopwe mbikavu batōte’o’nka Akutusa pa kyaba kya kumutōta aye. Kāinikilepo kweji wa pa kalandadiye dijina dyandi mwāinikile ba Kesala Akutusa ne Dyudiusa, kadi kāsakilepo nansha bakwabo bamupe bulēme bwa uno muswelo.

Inoko bubi bwa Tyibilusa bwātabukile ne buyampe bwandi bwine. Wādi na mfwatakani mivule ne buzazangi ponka mu byaādi ulongela bakwabo, o mwanda wāipaije bantu bavule mu bubikadi  bwandi—kubadila’mo ne balunda nandi ba kala bene. Wātandabula kijila kitwa bu lèse-majesté (kutuka mfumu), kāpana mfuto, ke enkapo ku muntu ulonga bilongwa bya butomboki kete, ino i ne ku yewa umunenena kabi ko-konso, nansha katyepele namani. Mobimwekela i pa kino kijila pāimanine Bayuda, bāningila Pontyusa Pilato, Mbikavu wa Loma, epaije Yesu.—Yoano 19:12-16.

Tyibilusa wāfwenyenye Balami ba Mwipata kubwipi na Loma, wēbobakila komponi ka nsakwa dya kungala kwa mumbu ya kibundi. Pa kufwenya Balami namino, wāzakeje Kitango kya Bakala Ñeni kyādi kitūla lupusa lwandi mu kyaka, papo kakontolola kantu ko-konso kabi kalonga bantu. Tyibilusa wākomeje kisumpi kya balombodi ba twanda tufyame, o mwanda bubikadi bwandi bwa ku mfulo bwādi bulenga nzuba.

Tyibilusa, mu kitatyi kya kufwa kwandi, bantu bāmumwene bu mulopwe wa kasusu. O mwanda paāfwile, bene Loma bāsangele ne Kitango kya Bakala Ñeni kyāpela kumuzunzula bu leza. Pa kino ne pa buluji bukwabo, tubamone kufikidila padi Tyibilusa kwa bupolofeto bunena’mba “muntu mufutululwe” ukekala “mulopwe wa kungala.”—Danyele 11:15, 21, NW.

LE UBAJINGULULA BIKA?

• I muswelo’ka wāikele Okitavie ke mulopwe mbikavu umbajinji wa Loma?

• Lelo i bika byālongele Akutusa mu umbikalo wandi?

• I biyampe’ka ne i bibi’ka byālongele Tyibilusa?

• Bupolofeto bwa “muntu mufutululwe” bwāfikidile namani padi [Kifwatulo]

Tyibilusa

 [Kapango/Bifwatulo pa paje 252-255]

ZENOBIA—KALALA—MULOPWE MUKAJI WA PALAMYRA

“WĀDI ufituluka bityetye . . . Meno andi atōka tō bwa malungo, ne meso andi makata afita, adyendyemuka mpata bwa mudilo, inoko mafibwe na bupopoke bwa mpala. Diwi dyandi dyādi dilobo adyo’ko diwi lubembo. Lūku lwandi lupūtuke pa mwanda wa masomo aāfundile. Kādipo widilwe ludimi lwa Kilateni, kadi wādi upotolwele Kingidiki, kine Shidea, ne ndimi ya mu Edipito muswelo umo.” Ino yo mitendelo yātendelwe Zenobia—kalala mulopwe mukaji wa mu Palamyra, kibundi kya bene Shidea—na mulembi wa mānga Edward Gibbon.

Mulumya Zenobia wādi Odenate, mfumu mwine Palamyra, wāpelwe kitenta kya bu kilolo wa Loma mu 258 K.K., mwanda wānekenye bulwi bwaālwile na bene Peleshia pa kwitabila Umbikalo wa Loma. Myaka ibidi pa kupita’po, Odenate wāpebwa na Ngadienusa, Mulopwe Mbikavu wa Loma kitenta kya bu corrector totius Orientis (mbikavu wa Kutunduka konsololo). Kino kitenta kyāmupelwe mwanda wa kumuloka pa bushindañani bwaāshindile Shapulu I Mulopwe wa Peleshia. Mwenda mafuku Odenate wēpa aye mwine kitenta kya bu “mulopwe wa balopwe.” Shi Odenate wātambwile buno bushindañani i pangala pa bukankamane ne budyumuku bwa wandi mukaji Zenobia.

ZENOBIA WASAKE KUBUNDA UMBIKALO

Mu 267 K.K., Odenate wātumba bininge, ne kwipaibwa wāipaibwa ne mpyana wandi mwine kumo. Zenobia wāyata kitenta kya wandi mulume, mwanda wabo mwana wādi ukidi mwanuke. Wālēmekwa ne kukwatakanibwa na bantu bandi mwanda wādi mupopoke, wilangila, muludiki mwiteleke, wādi wibidile kala kutambañana malwi pamo na mulume, kadi muyuki wa ndimi mivule. Zenobia wādi uswele kufunda, o mwanda wādi ushikata na bantu bafunde. Mudingidi wandi umo wādi Cassius  Longinus, filozofe kadi muneni wa bwino—obādi banena’mba i “kibīko kyumi kya mabuku ne njibo inanga ya bintu bya kishiyekulu.” Richard Stoneman, mulembi wa dibuku (Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome) unena’mba: “Mu myaka itano kupwa kwa lufu lwa Odenate . . . , Zenobia wēkunine mu ñeni ya bantu bu mfumu mukaji wa Kutunduka.”

Ku mutamba umo wa ntanda yandi kwādi Peleshia, obādi kala kebazozeje na mulumyandi, ku mutamba mukwabo nako kwādi Loma wādi wenda upomoka. Mulembi wa mānga Roberts unena pangala pa ngikadilo ya Umbikalo wa Loma mu kine kitatyi’kya amba: “Myaka ya katwa ka busatu yādi . . . ya malwa ku mikalo ya Loma ya kutunduka ne ya kushika kwine, papo umbukata mwandi namo mwāshilula divita dya abo bene na bene ne ñuma itenteka pa ñuma mikwabo. Balopwe  bambikavu makumi abidi ne babidi (pambulwa kubadila’mo bādi befwatakenya’bo) bādi bepyana bepyanununa.” Papo mfumu mwine Shidea nandi wāikala mulopwe ushikatyije senene umbikalo wandi. Stoneman unena’mba: “Byaādi ukwete na bujalale imbikalo ibidi [wa Peleshia ne wa Loma], wādi kasake kubunda wa busatu wa kutādila yonso ibidi.”

Zenobia wāmwene mukenga wa kutandabula lupusa mu 269 K.K. pāimene muntu umo wa lonji mu Edipito wādi ufwila kubikala Loma. Ponka’po kibumbo kya bulwi kya Zenobia kyāpeja kukatamba Edipito divita, kyākulankanya ntomboki’wa ne kukwata ntanda. Zenobia wēbikika bu mulopwe mukaji wa Edipito, wāpungija ne lupeto lwa bityele mu dijina dyandi. Papo bulopwe bwandi bwātandabuka tamba ku munonga wa Nile kutūla ku munonga wa Ufalete. Penepo Zenobia, mu kine kitatyi kya būmi bwandi’kya, wāikala bu “mulopwe wa kunshi.”—Danyele 11:25, 26.

MWIPATA MWA ZENOBIA

Zenobia wākomeje ne kudyangula mwipata mwandi, Palamyra, mwāikala pamo na bibundi bikatampe bya ntanda ya Loma. Kilangilwa bu kyādi na bekadi 150 000 ne musubu. Mobo a ntumbo, matempelo, madimi, bikomo, ne milawalawa byavula mu Palamyra, papo kibundi kasha kijokolokwa na mumbu inenwa amba yādi na makilometele 21. Bikomo bya bene Kodinda bya bula bwa mametele 15—kintu kya bipanda 1 500—byādi biolwele koku na koku mu kipito kikatampe. Bankishi ne mankinko  a bityimbatyi bya batulāla ne bya banonga-biya byādi biyule mu kibundi. Mu 271 K.K., Zenobia wāshimika bankishi babidi bamwelekeja aye mwine ne mulumyandi wāfwile.

Tempelo ya leza Dyuba yo yādi myūbakwe biyampe mpata mu Palamyra, kadi na bubine, yo ayo yādi itādile mitōtelo yonso ya mu kibundi. Zenobia mwine wādi padi utōta leza ukwatañene na leza dyuba. Inoko mu myaka ya katwa ka busatu, Shidea yādi ntanda ya mitōtelo mivulevule. Mu mwaba wa Zenobia mwādi bantu betela bu bene Kidishitu, Bayuda, ne batōtyi ba leza dyuba ne leza kweji. Lelo aye wādi umwene namani ino mitōtelo yonso? Mulembi Stoneman unena’mba: “Mulopwe wa tunangu kakokejapo kulengwa bibidiji bimweka bu byendele’mo ku meso a bantu bandi. . . . Baleza bādi . . . bakulupilwe amba i belunge ku mutamba wa Palamyra.” Mobimwekela, Zenobia kādipo na kaninga-mpo mu myanda ya bipwilo.

Bavule bādi batendela Zenobia mwanda wa bumuntu bwandi buyampe. Ino kintu kya mvubu mikatampe i mwingilo waāingile wa kwikala pa kyaba kya kitango kya politike kyālailwe kala mu bupolofeto bwa Danyele. Ino bulopwe bwandi kebwāpityilepo pa myaka itano. Penepo Oledie Mulopwe Mbikavu wa Loma wāshinda Zenobia mu 272 K.K., wāonakanya Palamyra fututu byakabwanyapo kubakululwa. Ino Zenobia wāfwilwa lusa. Unenwa amba wāsongelwe na umo wa mu Kitango kya Bakala Ñeni ba Loma ne kuvuya wāvuya būmi bwandi mutolwelwe kulampe na bantu.

LE UBAJINGULULA BIKA?

• Zenobia unenwa amba wādi na bumuntu’ka?

• I bintu’ka bimobimo bya kutendelwa byālongele Zenobia?

• Zenobia wādi umwene namani myanda ya bipwilo?

[Kifwatulo]

Zenobia mulopwe mukaji usapwila basola bandi

 [Tabulo/Bifwatulo pa paje 246]

BALOPWE BA MU DANYELE 11:20-26

Mulopwe Mulopwe

wa Kungala wa Kunshi

Danyele 11:20 Akutusa

Danyele 11:21-24 Tyibilusa

Danyele 11:25, 26 Oledie Zenobia Mulopwe Mukaji

Kutyumunwa Umbikalo wa Beletanye,

kwālailwe kwa Alemanye ulondelwe na

Umbikalo wa Umbikalo wa Ntanda wa

Loma kwāfikije Angeletele-Amerika

ku kubundwa kwa

[Kifwatulo]

Tyibilusa

[Kifwatulo]

Oledie

[Kifwatulo]

Kakishi ka Sharlemanye

[Kifwatulo]

Akutusa

[Kifwatulo]

Kyombo kya bulwi kya Beletanye mu myaka katwa ka 17

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 230]

[Kifwatulo pa paje 233]

Akutusa

[Kifwatulo pa paje 234]

Tiberius

 [Kifwatulo pa paje 235]

Ba Yosefa ne Madia bāendele ku Betelema pangala pa lubila lwa Akutusa

 [Kifwatulo pa paje 237]

Yesu ‘wātyumwinwe’ na kwipaibwa monka mokyālailwe

 [Bifwatulo pa paje 245]

1. Sharlemanye 2. Napoleo I 3. Ngiyome (Wileleme) I 4. Basola bene Alemanye, Divita I dya Ntanda