Shapita wa Dikumi

I Ani Ukemana Kudi Mfumu wa Bamfumu?

1, 2. I kika kinenenwa amba kimonwa kyāmwene Danyele mu mwaka wa busatu wa umbikalo wa Beleshazale kidi na kamweno kotudi?

 KEPADI myaka makumi atano ne isamba-ibidi tamba kasha tempelo ya Yehova yonakanibwa mu Yelusalema. Beleshazale ne shandi Nabonide i babikale pamo Umbikalo wa Babiloni, umbikalo wa ntanda wa busatu mungya bupolofeto bwa Bible. * Danyele mupolofeto wa Leza i muselwe bu musungi mu Babiloni. “Mu mwaka wa busatu wa umbikalo wa mulopwe Beleshazale,” Yehova wape Danyele kimonwa kilombola kamo ne kamo myanda ya kujokejibwa kwa mutōtelo wabine.—Danyele 8:1.

² Kimonwa kya bupolofeto kyāmwene Danyele kyādi na lupusa padi aye mwine, kadi kidi na kamweno kakatampe ne kotudi batwe badi mu ‘kitatyi kya ku mfulo.’ Mwikeulu Ngabudyele wasapwila Danyele amba: ‘Nkakuyukija kyokya kikafika mu kyaba kya mfulo kya bukalabale’kya; mwanda kyo kitatyi kitungwe kya ku mfulo.’ (Danyele 8:16, 17, 19, 27) Pano tubandaulei na katentekeji byobya byāmwene Danyele ne buluji bwabyo kotudi dyalelo.

MUKŌKO MULUME WA MASENGO ABIDI

3, 4. Danyele wāmwene nyema’ka wimene ku lubungo lwa munonga, ne uno nyema welekejanga bika?

³ “Namona mu kimonwa’kya,” ye Danyele usoneka, “ino pano namino ami pa kumona nādi mu Shushane, ndaku idi mu bubikavu bwa Elama; kadi namona mu kimonwa’kya, ino  nādi pa munonga wa Ulai.” (Danyele 8:2) Kebiyukenepo shi Danyele wāendelele buntu-ntala mu Shushane (Susa)—mwipata mwa Elama, ku kilometele 350 kutunduka kwa Babiloni—nansha wādi’ko mu kimonwa bitupu, mwanda kekudipo pokinenwe.

⁴ Danyele waendelela’mba: “Penepo natulula meso ami namona, kabidi talangapo bidi, mukōko-mulume wimene ku lubungo lwa munonga wādi ne masengo abidi.” (Danyele 8:3a) Mukōko mulume keushelepo bu kifyame kudi Danyele. Mwikeulu Ngabudyele wamushintulwila’mba: “Mukōko-mulume o wamona’wa wādi ne masengo abidi, boba bo balopwe ba Media ne Peleshia.” (Danyele 8:20) Bene Mede bātambile mu kitātabela kya ngulu bāvilukila kutunduka kwa Ashidia, bene Peleshia abo bādi ku ngalwilo na būmi bwa kuvilukaviluka kungala kwa Kitonto kya Peleshia. Ino Umbikalo wa Mede-Peleshia pa kubaya, bekadi bao bētobwa būmi bwa maloa.

5. I muswelo’ka wālepele lusengo ‘lwēfudile’ko kukanda’?

⁵ “Masengo abidi’a ādi malampe,” ye Danyele unena, “ino lumo lwatabuka bulampe lukwabo, ne lolwa lwatabukile bulampe lwefula kukanda.” (Danyele 8:3b) Lusengo lulampe lwēfudile kukanda lwelekeja bene Peleshia, lukwabo’lwa bene Mede. Bene Mede bo bātādile dibajinji. Ino mu 550 K.K.K., Shilusa mulopwe wa Peleshia wāshinda Ashityajeshi Mulopwe wa Mede. Shilusa wāsambakanya bibidiji ne bijila bya bantu ba matanda onso abidi, wālunga pamo malopwe abo, ne kubaija  mashindañani abo. Tamba penepa, umbikalo wāikala ao umo na matanda abidi.

MUKŌKO MULUME UBETUMBIJA AO MWINE

6, 7. I muswelo’ka wākomenwe ‘nyema nansha umo kwimana kumeso’ a mukōko mulume?

⁶ Danyele ukyendelela na kulombola mwikadile mukōko mulume, amba: “Namona mukōko-mulume’wa utakika dya kushika, ne dya kungala, ne dya kunshi; ino nyema nansha umo mwine kakōkejapo kwimana kumeso andi, nansha umo mwine ukōkejapo kunyongolola mu kuboko kwandi; ino walonga mwendele kiswa-mutyima kyandi, wetumbija aye mwine.”—Danyele 8:4.

⁷ Mu kimonwa kishele kunyuma kyāpelwe Danyele, Babiloni wāelekejibwe na nyema wa ntanda wabuka pa kalunga ka mema, wādi pamo bwa ntambo wa mapapa a mukebo. (Danyele 7:4, 17) Uno nyema wa kyelekejo wākomenwe kwimana kudi “mukōko-mulume” wa mu kino kimonwa kipya. Babiloni wāpona mu makasa a Shilusa Mukatampe mu 539 K.K.K. Mu myaka kisengele 50 yālondele’po, kekudipo “nyema nansha umo,” welekeja umbikalo wa politike, wābwenye kwimana ku Umbikalo wa Mede-Peleshia—umbikalo wa buná wa ntanda mu bupolofeto bwa Bible.

8, 9. (a) “Mukōko-mulume” wādi “utakika dya kushika, ne dya kungala, ne dya kunshi” namani? (b) Mukanda wa Eseta unena bika pa mpingakani wa Dadiusa I Mulopwe wa Peleshia?

⁸ Umbikalo wa Ntanda wa Mede-Peleshia wātambile “dya kutunduka”—kutamba dyuba—wālongele mwendele kiswa-mutyima kyao, wenda “utakika dya kushika, ne dya kungala, ne dya kunshi.” (Isaya 46:11) Mulopwe Kambize II, wāpingakenine Shilusa Mukatampe, wākashindile Edipito. Mpingakani wandi wādi Dadiusa I Mulopwe wa Peleshia, wāendele dya kushika, wenda utabuka mibunda ya Boshipole mu 513 K.K.K., wākatamba mwaba wa Talase mu Bulaya, wādi na Bizanse (dyalelo Ishitambule) bu mwao mwipata. Mu mwaka wa 508 K.K.K., wānekenya Talase, wāshinda ne Masedonya mu 496 K.K.K. Enka namino, mu kitatyi kya Dadiusa, “mukōko-mulume” wa Mede-Peleshia wātandabula ntanda yao mu mitamba mikatampe  isatu: kungala mu Babiloni ne Ashidia, kushika mu Azia Minele, ne kunshi mu Edipito.

⁹ Bible ulombola mwādi mwikadile bukata bwa Umbikalo wa Mede-Peleshia pa kwisambila pa Zelekishishi I, mpingakani wa Dadiusa, amba “uno Ahaswelusa uno’u ye aye wabikele kushilwila ku India kutūla ne ku Efiopya pa matanda a bubikavu katwa ne makumi abidi ne asamba-abidi.” (Eseta 1:1) Ino uno umbikalo mukatampe namino wādi wa kutyumunwa na mukwabo, pa kino, kimonwa kya Danyele kidi’po na tubintu kampanda twa kamweno tokitusokwela kamo ne kamo twa kuningisha lwitabijo lwetu mu kinenwa kya Leza kya bupolofeto.

MBUJI MULUME WASHINDE MUKŌKO MULUME

10. Mu kimonwa kya Danyele, i nyema’ka wākupile “mukōko-mulume”?

¹⁰ Langa’po musa kutulumukila Danyele pa bintu byasa kumona pano. Nsekununi inena’mba: “Ponkapo po nādi nanga, talangapo bidi, mbuji-mulume waiya kushika peulu pa mpala ya panopanshi ponsololo, katengelepo panshi mhm; ino mbuji’wa wādi ne lusengo lumweka byamwiko’tu pa makiki andi. Ebiya waiya ku mukōko-mulume’wa wādi ne masengo abidi, o namwene wimene pa munonga’wa, kamulotokela na bulobo budyendyemuka bwa bukomokomo bwandi. Kabidi namunona wafwena pabwipi na mukōko-mulume’wa, penepo wakalabala na bulobo padi ao, kakupila mukōko mulume ne kutyumuna masengo ao onso abidi’a; ponkapo kemwadipo bukomo mu mukōko-mulume’wa kwimana kumeso andi; ino wewela panshi ne kwiunyanta ponka; kabidi kwādi kutupu nansha umo mwine wakōkeje kunyongolola mukōko-mulume’wa mu kuboko kwandi.” (Danyele 8:5-7) Lelo byonso bino bishintulula namani?

11. (a) Mwikeulu Ngabudyele wāshintulwile namani ‘mbuji mulume wa disalala,’ ne lwandi “lusengo lukatampe”? (b) I ani wāelekejibwe na lusengo lumweka byamwiko’tu?

¹¹ Ne Danyele ne batwe bene ketushilwepo mu kitonto pa mwanda utala nshintulwilo ya kino kimonwa. “Mbuji-mulume’wa wa disalala ye mulopwe wa Ngidiki; ino lusengo lukatampe ludi pa makiki andi, ye mulopwe umbajinji,” ye  mwikeulu Ngabudyele ulombola Danyele. (Danyele 8:21) Mu 336 K.K.K., Dadiusa III (Kodomanusa), mulopwe wa mfulo wa Umbikalo wa Peleshia, wāvwikwa kilukwa. Mu mwaka umo onka, Alekizandele Mukatampe wāikala ke mulopwe wa Masedonya. Mānga ilombola amba Alekizandele Mukatampe ye aye “mulopwe wa Ngidiki” umbajinji wālailwe. Alekizandele wāshilwile “kushika,” kupona dyuba, mu mwaka wa 334 K.K.K., wātapula lubilo. Wenda unekenya matanda ne kutyumuna “mukōko-mulume,” ulanga amba “katengelepo [ne] panshi [pene,] mhm.” Enka namino, Ngidiki wāfudija bubikadi bwa Mede-Peleshia bwālēle kubwipi kwa myaka tutwa tubidi, wāikala ke umbikalo wa ntanda wa butano udi na nshintulwilo kampanda mu Bible. Bine, bupolofeto bwa Leza bwāfikidila binebine!

12. “Lusengo lukatampe” lwa kyelekejo lwa mbuji mulume ‘lwātyumwinwe’ namani, ne i masengo’ka aná āmenene pa kyaba kyalo?

¹² Ino umbikalo wa Alekizandele kewādipo mwa kwijija. Kimonwa kisokwela’ko bintu bikwabo amba: “Ebiyampe mbuji-mulume’wa wetumbija aye mwine byamwiko’tu; kadi pādi mukomo, lusengo lukatampe’lwa lwatyumunwa; kadi ne pa kifuko kyalo patamba masengo aná amweka byamwiko dya kumvula iná ya mūlu.” (Danyele 8:8) Ngabudyele washintulula bupolofeto, amba: “Mungya lolwa lwatyumunwa, ne aná apingakena pa alo, o malopwe aná akemana mu muzo’wa; ino nanshi ke na bukomokomo bwandipo, ehe.” (Danyele  8:22) I bine, Alekizandele ‘wātyumunwa’ monka mokyālailwe, wāfwa pa kunana pene pa kukolomoka kwandi na mashindañani, papo aye na myaka 32 kete. Umbikalo wandi mukatampe bāshala kwikalañanya’o kudi bamudyavita bandi baná.

KALUSENGO KATYETYE KA KIFYAME

13. I kika kyātambile mu lusengo lumo lwa pa aná’a, ne kyālonga muswelo’ka?

¹³ Kipindi kilonda’po kya kimonwa kibalunguluka mu bula bwa myaka 2200, ko kunena amba kufikidila kwakyo i kufike ne mu ano mafuku. Danyele wasoneka’mba: “Penepo mwatamba mu lumo lwaao [masengo aná] kalusengo katyetye, ke kenda kabaya byamwiko’tu, dya kunshi, ne dya kutunduka, ne dya kuntanda ya buya bwadyangi. Kabidi ke kenda kezunzula, kutūla’nka ne ku kibumbo kya mūlu; ino kaponeja panshi bimobimo bya ku kibumbo’kya, ne ñenyenye, kunyata’byo. Eyo, ketumbija ako kene ne kudi mfumu wa kibumbo’kya; kabidi kamufundula kwādi kyakwela kisōkwe kya nyeke, ino pantu pa kipandulwamo kyandi paelwa panshi. Ebiyampe kibumbo kyapebwa ku ako, pamo na kyakwela kisōkwe nyeke, pa mwanda wa kujilula; penepo kaela bu-binebine panshi, kalonga kiswa-mutyima kyako, ne kumona biyampe.”—Danyele 8:9-12.

14. Lelo mwikeulu Ngabudyele wānene bika pangala pa mingilo ya kalusengo katyetye ka kyelekejo, ne i bika bikafikila kako kalusengo?

¹⁴ Kumeso kwa kwivwanija senene buluji bwa bishima byatangwa’bi, tutei bidi mutyima kudi mwikeulu wa Leza. Mwikeulu Ngabudyele upwa’tu kutela bukomokomo bwa malopwe aná atambile ku umbikalo wa Alekizandele, wanena’mba: “Mu kyaba kya kumfulo kwa bulopwe bwabo, [bakujilula] pa kuvudilwa bubi, penepa mulopwe wa kilungi kikalabale, wakwivwanija myanda ikola, ukemananga. Ino bukomo bwandi bukekala bukomokomo byamwiko’tu, ino ke pa bukomo bwa aye mwinepo, ehe; kabidi ukōnakanyanga byakwana’tu, ne kukamona buyampe, ne kulonga kiswa-mutyima kyandi; ino ukōnakanya batulāla, ne bantu bakola’ba. Ebiyampe pa mwanda wa [bujinguludi b]wandi ukalengeja budimbañani kumona biyampe mu dikasa dyandi; kadi uketumbija aye mwine mu mutyima wandi, ino mu mutyima-ntenke wabo ukōnakanya bangibangi;  ebiya ukemanina mfumu wa bamfumu’wa; inoko ukatyumunwa, kutengwa na dikasa mpikila.”—Danyele 8:23-25.

15. Mwikeulu wālombwele Danyele alonge bika pa kimonwa’kya?

¹⁵ Abe nanshi “fya bidi kimonwa’kya,” ye mwikeulu usapwila Danyele, amba “mwanda i kya mafuku mangimangi a ku meso’a.” (Danyele 8:26) Kufikidila kwa kino kipindi kya kimonwa kekwādipo kwa kumweka kala, amba poso enka papite bidi “mafuku mangimangi,” o mwanda Danyele wādi unenwe ‘kufya kimonwa’kya.’ Nshintulwilo yakyo yāshele bu kifyame kudi Danyele. Ino pano shapo, ano “mafuku mangimangi” ke mapwe kupita’po. Tukokeja nanshi kwiipangula’mba: ‘Mānga ya ntanda ilombola bika bitala pa kufikidila kwa kino kimonwa kya bupolofeto?’

KALUSENGO KATYETYE KE KAKOMOKOMO MU LUPUSA

16. (a) I ku lusengo’ka lwa kyelekejo kwālupukile kalusengo katyetye? (b) Loma wāikele muswelo’ka ke umbikalo wa busamba wa ntanda mu bupolofeto bwa Bible, ino mwanda waka kādipo kalusengo katyetye ka kyelekejo?

¹⁶ Kukwatañana na mānga, kalusengo katyetye i kalupuke ku lusengo lumo pa oa masengo aná a kyelekejo—ku lwa kulampe dya kushika. Buno i bulopwe bwa Bungidiki bwa Mudyavita Kasandele wābikele pa Masedonya ne Ngidiki. Kupwa, bwāminwa na bulopwe bwa Mudyavita Lishimake, mulopwe wa Talase ne Azia Minele. Mu myaka katwa ka bubidi Kumeso kwa Kyetu Kitatyi, bino bipindi bya kushika bya umbikalo wa Bungidiki byāshindwa na Loma. Ebiya mu mwaka wa 30 K.K.K., Loma wābikala pa malopwe onso ādi a Bungidiki, wāikala ke umbikalo wa ntanda wa busamba mu bupolofeto bwa Bibe. Ino Umbikalo wa Loma ke kalusengopo katyetye ka mu kimonwa kya Danyele, mwanda uno umbikalo kewāendelelepo kufika ne ku ‘kitatyi kitungwe kya ku mfulo.’—Danyele 8:19.

17. (a) I kipwano’ka kyādi pa bukata bwa Beletanye ne Umbikalo wa Loma? (b) Umbikalo wa Beletanye ukwatañene namani na umbikalo wa Bungidiki wa Masedonya ne Ngidiki?

¹⁷ Penepa, mānga iyukanya ani bu “mulopwe wa kilungi kikalabale”? Beletanye ye aye wa mu bwikike bwa kutunduka ne kushika wātambile ku Umbikalo wa Loma.  Kutūla ne ku ngalwilo kwa myaka katwa ka butano K.K., kwādi mapolovenshi a Loma mu ntanda itelwa dyalelo bu Beletanye. Mwenda myaka, Umbikalo wa Loma wāpona, ino milongelo ya kushidimuka kwa Bangidiki ne bene Loma yāendelela mu Beletanye ne mu matanda makwabo a Bulaya ādi alambula ku Loma. Octavio Paz, mulembi mwine Meksike ne musāsudi mupalwe Mpalo ya Nobel wasonekele amba: “Pa kupona kwa Umbikalo wa Loma, Kipwilo kyāyete kifuko kyao.” Wabweja’ko amba: “Bashandya Kipwilo, pamo ne bafundi bālondele’po, bātwejeje filozofi ya Bangidiki mu lufundijo lwa bwine Kidishitu.” Ebiya Bertrand Russell filozofe kadi mufundi wa makumi wa mu myaka katwa ka 20 nandi wanene amba: “Kushidimuka kwa Kushika, kutambile ku Ngidiki, kwimanine pa bisela bya filozofi ne sianse byāshilwile mu Miletusa [kibundi kya Ngidiki mu Azia Minele] myaka tununu tubidi ne kipindi kunyuma.” Kino kyo kinenenwa amba Umbikalo wa Beletanye wādi ukungile miji ya bibidiji byao ku umbikalo wa Bungidiki wa Masedonya ne Ngidiki.

18. Kalusengo katyetye kāikele ke “mulopwe wa kilungi kikalabale” mu ‘kitatyi kya ku mfulo’ i bika? Shintulula.

¹⁸ Mu 1763 Umbikalo wa Beletanye wātyumuna balwana nao, ba Eshipanye ne Franse. Tamba penepa wēlombola bu mwadi mwinē majiba, umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi mu bupolofeto bwa Bible. Nansha matanda 13 a Amerika byoētyibile  ku Beletanye mu 1776, ābunda États-Unis wa Amerika, inoko Umbikalo wa Beletanye wātandabukile kulampe, wāsambakana kipindi kimo pa biná bya ntanda ne na mwikadi umo pa baná. Uno umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi wādi ukyenda ubaila’ko, ebiya États-Unis wa Amerika wāingila na Beletanye kakasa kakasa, ko kubunda bābunda umbikalo wa ntanda umo pabidi wa Angeletele-Amerika. Mu myanda ya lupeto ne ya mavita, uno umbikalo wēlombwele binebine bu “mulopwe wa kilungi kikalabale.” I bine, kalusengo katyetye kāikele ke umbikalo wa politike mukalabale mu ‘kitatyi kya ku mfulo’ i Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika.

19. Le ‘ntanda ya buya bwa dyangi’ itelelwe mu kimonwa i bika?

¹⁹ Danyele wāmwene kalusengo katyetye “kenda kabaya byamwiko’tu” kufika’nka ne “kuntanda ya buya bwadyangi.” (Danyele 8:9) Ntanda ya Mulao yāpēne Yehova ku bantu bandi batongwe yādi milumbuluke mpata, o mwanda bādi betemba’yo bu ntanda “mitumbe mu matanda onsololo,” ko kunena amba pano panshi ponsololo. (Ezekyele 20:6, 15) I bine, Beletanye wākwete Yelusalema mu mafuku 9 Kweji 12, 1917, ebiya mu mwaka wa 1920, Kitango kya Mizo kyātūla Paleshitina ke kilolo kya Beletanye Mukatampe, kufika ne mu mafuku 14 Kweji 5, 1948. Ino kimonwa i kya bupolofeto, kidi na byelekejo bivule. “Ntanda ya buya bwadyangi” itelelwe mu kimonwa keyelekejapo Yelusalema, mhm, yelekeja ngikadilo ya pano panshi idi’mo bantu bamwenwe na Leza bu bakola mu kitatyi kibikele umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi. Tubandaulei Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika muswelo ouzakajanga bapandulwe’mo.

“PANTU PA KIPANDULWAMO” PABAELWA PANSHI

20. “Kibumbo kya mūlu” ne “ñenyenye” byobakimba kunyantyila panshi kudi kalusengo katyetye i bāni?

²⁰ Kalusengo katyetye kādi nyeke “kezunzula, kutūla’nka ne ku kibumbo kya mūlu; ino kaponeja panshi bimobimo bya ku kibumbo’kya.” Mungya bushintuludi bwa mwikeulu, “kibumbo kya mūlu” ne “ñenyenye” byobasaka kunyantyila panshi kudi kalusengo katyetye i “bantu bakola.” (Danyele 8:10, 24)  Bano “bakola” i bene Kidishitu bashingwe māni. Byobatwejibwe mu kipwano na Leza kupityila ku kipwano kipya kisambilwe pa mashi āmwangile Yesu Kidishitu, i bapandulwe’mo, batōkejibwe, batūlwe pafula ke ba kwingila’nka mingilo ya Leza kete. (Bahebelu 10:10; 13:20) Yehova wibamwene bu bakola, mwanda i mwibape bupyani bwa momwa mūlu bwa kubikala pamo na wandi Mwana. (Efisesa 1:3, 11, 18-20) Nanshi mu kimonwa kya Danyele, “kibumbo kya mūlu” kifunkila pa bashele’ko pano panshi ba mu “bapandulwemo” 144 000, bakabikala mūlu pamo na Kana ka mukōko.—Kusokwelwa 14:1-5.

21. I bāni badi mu ‘kipandulwa’mo’ kikimba kusalwa na umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi?

²¹ Dyalelo bashele’ko ku ba 144 000 i bantunguluji bakidi pano panshi ba “Yelusalema wa mūlu”—Bulopwe bwa Leza budingakanibwe na kibundi—ne mpangiko ya tempelo yandi. (Bahebelu 12:22, 28; 13:14) Buno bo buluji bunenenwa amba badi mu “kipandulwamo” kikimba kunyantwa ne kusalwa na umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi. (Danyele 8:13) Danyele pa kutela kino kifuko kikola ne bu “pantu pa kipandulwamo [kya Yehova],” wanena’mba: “Kabidi [kalusengo katyetye] kamufundula [Yehova] kwādi kyakwela kisōkwe kya nyeke, ino pantu pa kipandulwamo kyandi paelwa panshi. Ebiyampe kibumbo kyapebwa ku ako, pamo na kyakwela kisokwe nyeke, pa mwanda wa kujilula; penepo kaela bu-binebine panshi, kalonga kiswa-mutyima kyako, ne kumona biyampe.” (Danyele 8:11, 12) Le bino byāfikidile muswelo’ka?

22. I muswelo’ka umbi ‘wājilwile’ umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi mu Divita II dya Ntanda?

 ²² Lelo i bika byātene Batumoni ba Yehova mu bula bwa Divita II dya Ntanda? Bāsusukile na kupangwapangwa kwa malwa! Kwāshilwile mu matanda a Kinazi ne a Kifashiste. Ino kepāijijepo, ‘bubinebine bwāelwa panshi’ mu umbikalo onso wa ‘kalusengo katyetye kadi na bukomokomo byamwiko’tu.’ “Kibumbo” kya basapudi ba Bulopwe ne mwingilo wabo wa kusapula “myanda-miyampe” byākankajibwa kisengele mu matanda onso a Bilolo bya Beletanye. (Mako 13:10) Ino mizo poyaikele kukolomoka na bibumbo byayo bya balwi, yapelele kutyiba Batumoni ba Yehova mingilo ya busola, ko kubulwa koyābudilwe bulēme ku bengidi ba Leza batongwe mungya ndudi ya kiteokratike. Bengidi ba kikōkeji ba Yehova bādi batambwa mu États-Unis na bibumbo bya bantapani bādi bebalonga bintu byambulwa kufwaninwa. Umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi wākimbile byabine kufundula kitapwa kya lutendelo—“kipa kya milomo”—kyādi kyelwa kudi Yehova na bantu bandi bu “kyakwela kisōkwe kya nyeke” kya butōtyi bwabo. (Bahebelu 13:15) Uno umbikalo wa ntanda wāikele “kujilula” pa kutamba kifuko kinekine kya Leza Mwine Mukatakata Mwine—“pantu pa kipandulwamo kyandi.”

23. (a) Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika wāimene kulwa na ‘Mfumu wa bamfumu’ muswelo’ka pa Divita II dya Ntanda? (b) ‘Mfumu wa bamfumu’ mwine i ani?

²³ Kalusengo katyetye pa kupangapanga “bakola” mu bula bwa Divita II dya Ntanda, kētumbije ako kene “kudi mfumu wa kibumbo’kya.” Mungya kunena kwa mwikeulu Ngabudyele, kāimene kukatamba ‘Mfumu wa bamfumu.’ (Danyele 8:11, 25) Kitenta ‘Mfumu wa bamfumu’ kitelelwa enka Yehova Leza kete. Kishima sar kya Kihebelu kyalamwinwe bu “mfumu,” kikwatañene na kyubwa kishintulula amba “kubikala bulopwe.” Kutentekela pa nshintulwilo ya bu mwanā mulopwe nansha ya bu muntu udi pa kitenta mu bulopwe, kino kishima kishintulula ne amba mutwe, Mukata. Mukanda wa Danyele utela ne bamfumu bakwabo mu bamwikeulu—kifwa, Mikaele. Leza ye Mfumu Mukata wa bano bamfumu bonso. (Danyele 10:13, 21; dingakanya na Mitōto 83:18.) Le ulanga kudi muntu kampanda,  shi ani shi ani, ubwanya kwimana kulwa na Yehova—Mfumu wa bamfumu?

“KIPANDULWAMO” KIBAJOKEJIBWA MOKYADI KIKADILE

24. I kikulupiji’ka kyetupa Danyele 8:14?

²⁴ I kutupu nansha umo ubwanya kwimana kulwa na Mfumu wa bamfumu—nansha ke mulopwe “wa kilungi kikalabale” mwine, Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika! Kukalakala kwa uno mulopwe kwa kusaka kusala kipandulwa’mo kya Leza kekudipo kyokulonga. Kupwa kwa kyaba kya “byolwa ne bibanga” “tununu tubidi ne tutwa tusatu,” ye mwikeulu mukendi unena, ‘kipandulwa’mo kikajokejibwa mokyadi kikadile,’ nansha amba “kikalupuka kishindañani.”—Danyele 8:13, 14; The New English Bible.

25. Kyaba kya bupolofeto kya mafuku 2 300 i kya myaka inga, ne i kikwatañane na kinkumenkume’ka?

²⁵ Mafuku 2300 i kyaba kya bupolofeto. O mwanda kilomba mwaka wa bupolofeto wikale wa mafuku 360. (Kusokwelwa 11:2, 3; 12:6, 14) Ano mafuku 2300 ao onso i myaka 6, makweji 4, ne mafuku 20. Kino kyaba kyādi mu myaka’ka? Eyo, mu myaka ya 1930, bantu ba Leza bāshilwile kupangwapangwa byamalwa mu matanda meshileshile. Ebiya mu bula bwa Divita II dya Ntanda, Batumoni ba Yehova bāpangilwapangilwa ku nshikani mu matanda a Angeletele-Amerika, umbikalo pabidi wa ntanda. Mwanda waka? Mwanda wa kwabo ‘kukōkela Leza bu mulopwe kupita’ko bantu.’ (Bilongwa 5:29) Shi ke pano, mafuku 2300 i makwatañane na dino divita. * Ino tukanena bika pa mwanda utala ngalwilo ne mfulo ya kine kyaba’kyo kya bupolofeto?

26. (a) I tamba kitatyi’ka kyotufwaninwe kushilula kubala mafuku 2 300 bu ñanjilo yao? (b) Kyaba kya mafuku 2 300 kyāpwile kitatyi’ka?

²⁶ Pa kusaka amba ‘kipandulwa’mo’ ‘kijokejibwe’ nansha kyalujibwe mokyādi kifwaninwe kwikadila, mafuku 2300 ādi a kushilwila pokyādi kikidi ‘mokyadi kikadile’ mungya  mumweno wa Leza. Nanshi ñanjilo i difuku 1 Kweji 6, 1938 pālupwilwe mu Kiteba kya Mulami kya mu Angele kipindi 1 kya kishinte kinena amba “Bulongolodi.” Kipindi kya 2 kyālupuka mu mafuku 15 Kweji 6, 1938. Kubala mafuku 2300 (myaka 6, makweji 4, ne mafuku 20 mu kalandadiye ka Bayuda) tamba mu difuku 1 nansha 15 Kweji 6, 1938, tukafula mu mafuku 8 nansha 22 Kweji 10, 1944. Mu difuku dibajinji dya kubungakana kwa pa bula mu Pittsburgh, Pennsylvania, U.S.A., mafuku 30 Kweji 9 ne 1 Kweji 10, 1944, mwimaniji wa Sosiete Watch Tower wānenene pa mutwe wa mwanda “Ndudi ya Kiteokratike Dyalelo.” Ku kupwila kwa pa mwaka kwāpwidile bemaniji mu mafuku 2 Kweji 10, bālongele bukomo bwa kukwatañanya kilembwa kya Sosiete na mpangiko ya kiteokratike mungya byepelo byādi bibapa bijila. Bulongolodi bwa kiteokratike kebwāijijepo kushimatyija mu bipwilo bya Batumoni ba Yehova kupityila ku mabuku alombola patōka bisaka Bible.

27. I bika bilombola amba “kyakwela kisōkwe kya nyeke” kyātyinibwe mbavu mu myaka ya kupangwapangwa pa Divita II dya Ntanda?

²⁷ Mu mafuku 2 300 a Divita II dya Ntanda, dyāshilwile mu 1939, “kyakwela kisōkwe kya nyeke” mu kipandulwa’mo kya Leza kyātyinibwe mbavu byamalwa na kupangwapangwa. Mu 1938, Sosiete Watch Tower wādi na misambo 39 yādi imanine mingilo ya Batumoni ntanda yonso, ino mu 1943 yāshala 21 kete. Ne kwilundila’ko kwa kibalwa kya basapudi ba Bulopwe kwine nako kwātyepa mu kyokya kyaba.

28, 29. (a) Pādi kepalumba Divita II dya Ntanda ku mvuyo kwadyo, i kwendelela’ka kwāikele’ko mu bulongolodi bwa Yehova? (b) I kika kyotukokeja kunena pa balwana banshikani bādi basaka kusala ne konakanya ‘kipandulwa’mo’?

²⁸ Monka motwamwena, ku makweji a mvuyo a Divita II dya Ntanda, Batumoni ba Yehova bājokeje kusumininwa kobādi basumininwe kubingija bubikadi bwa Leza na kumwingidila bu bulongolodi bwa kiteokratike. Kino kyo kyobāshilwidile mpangiko ya kusendulula mingilo yabo ne muludikilo wabo mu 1944. I bine, Kiteba kya Mulami kya mafuku 15 Kweji 10, 1944 (Angele) kyādi na kishinte kinena amba “Balongololwe mwa Kwingidila Mingilo ya Kamfula-Nkonko.” Kino kishinte ne bikwabo byādi bisambila pa mingilo mu mene mafuku’a  byālombwele amba mafuku 2300 ke mapwe, ne amba ‘kipandulwa’mo’ kekidi monka ‘mokyadi kikadile.’

²⁹ Kukalakala kwa walwana wa nshikani kwa kusaka kusala ne konakanya “kipandulwamo” kwākomenwe komenwē. Bine, bashele’ko “bakola” badi pano panshi, pamo ne bapwani nabo ba mu “kibumbo kikatampe” i balupuke’mo bashindañani. (Kusokwelwa 7:9) Ne pano kipandulwa’mo kijokejibwe pa mwikadilo wakyo wa kiteokratike kyendelelanga na kwingidila Yehova mingilo ikola.

30. I bika bisa kufikila panopano “mulopwe wa kilungi kikalabale”?

³⁰ Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika ukilamine mwimanino wao kufika’nka ne pano. “Inoko ukatyumunwa, k[u]tengwa na dikasa mpikila,” mo mwānenene mwikeulu Ngabudyele. (Danyele 8:25) Panopano ponka, uno umbikalo wa ntanda wa busamba-bubidi mu bupolofeto bwa Bible—wa uno “mulopwe wa kilungi kikalabale”—ukatyumunwa ku Amakedona, ino ke na makasa a muntupo, i na bukomo bupityile bwa bantu. (Danyele 2:44; Kusokwelwa 16:14, 16) Bine, i kintu kya nsangaji mpata pa kuyuka amba bubikadi bwa Yehova Leza, Mfumu wa bamfumu, busa kubingijibwa!

[Kunshi kwa dyani]

[Picture on page 179]

LE UBAJINGULULA BIKA?

• I bika byelekejibwe na

“mukōko-mulume” wa “masengo abidi”?

“mbuji-mulume’wa wa disalala” wa “lusengo lukatampe”?

masengo aná āmenene pa kyaba kya “lusengo lukatampe”?

kalusengo katyetye kātambile mu lusengo lumo lwa pa aná?

• Mu Divita II dya Ntanda, Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika wātompele namani kusala ‘kipandulwa’mo,’ ne lelo wābwenye?

[Bipangujo bya Kifundwa]

[Kalata/Kifwatulo pa paje 166]

(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)

Umbikalo wa Mede-Peleshia

MASEDONYA

EDIPITO

Memfise

EFIOPYA

Yelusalema

Babiloni

Akemeta

Susa

Peleshiapodi

INDIA

[Kalata/Kifwatulo pa paje 169]

(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)

Umbikalo wa Ngidiki

MASEDONYA

EDIPITO

Babiloni

Munonga wa Indus

[Kalata pa paje 172]

(Pa kuyukila’ko bikwabo, tala dibuku)

Umbikalo wa Loma

BELETANIA

ITADI

Loma

Yelusalema

EDIPITO

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 164]

 [Bifwatulo pa paje 174]

Mitwe imoimo yātumbile mu Umbikalo wa Ntanda wa Angeletele-Amerika:

1. George Washington, mulopwe umbajinji wa États-Unis (1789-1797)

2. Victoria Mulopwe-Mukaji wa Beletanye (1837-1901)

3. Woodrow Wilson, mulopwe wa États-Unis (1913-1921)

4. David Lloyd George, mpingakani umbajinji wa Beletanye (1916-1922)

5. Winston Churchill, mpingakani umbajinji wa Beletanye (1940-1945, 1951-1955)

6. Franklin D. Roosevelt, mulopwe wa États-Unis (1933-1945)