Shapita wa Butano

Lwitabijo Lwabo Lubaopoka mu Ditompo Dikomo

1. Bavule balañanga namani pa mwanda utala lulamato kudi Leza ne ku yabo ntanda?

 LULAMATO lobe ludi kudi Leza’ni, ludi ku ntanda yoshikete’mo? Bavule basa kulondolola’mba, ‘Ndēmekele byonso bibidi. Koku ntōta Leza musakila kipwilo kyetu; koku kadi nonda musakila yetu ntanda.’

2. Mulopwe wa Babiloni wādi aye umo mutōtyi koku kadi muntu wa politike namani?

² Dyalelo kwishila kwa bya Leza ne bya ntanda i kukomo bityetye pa kwikujiula, ino mu Babiloni wa kala kepādipo kwishila. Bine, bya ntanda ne bya Leza byādi byendela pamo, bikomo ne mwa kwibishiyañenya mwine. Polofesele Charles Pfeiffer usonekele amba: “Mu Babiloni wa kala, mulopwe wādi aye umo Kitobo Mukatampe koku kadi mulopwe wa kibundi. Wādi wela bitapwa, ulombola ne bifwaninwe kulonga bantu bandi mu myanda ya butōtyi.”

3. I kika kilombola amba Nebukaneza wādi muntu mwipāne bininge mu bya butōtyi?

³ Tala kifwa kya Mulopwe Nebukaneza. Dyandi dijina dine dishintulula amba “A Nebo, Lama Mpyana!” Nebo wādi leza wa tunangu ne madimi wa Babiloni. Nebukaneza wādi mwana-mulume mwipāne bininge mu bya butōtyi. Monka mokinenenwe kala, wāubakile matempelo a baleza kebabadika ba mu Babiloni, wēaneñenya ne kwianeñenya, ino nakampata wādi mwipāne kudi Maladuke, waādi utelela mashindañani andi mu mavita. * Ne kadi Nebukaneza  wādi mukulupile bininge mu lubuko lwaādi ubuka kumeso kwa kukuta nkuku ya mwa kukalwila malwi.—Ezekyele 21:18-23.

4. Lombola mwādi mwikadile mushipiditu wa bya butōtyi mu Babiloni.

⁴ Na bubine, Babiloni yense wādi usambakene’nka mushipiditu wa bya butōtyi. Kino kibundi kyādi kianya na akyo matempelo 50 ne kupita, mwādi mutōtelwa baleza balume ne baleza bakaji kebabadika, kubadila’mo ne busatu bwa ba Anu (leza wa diulu), Enelili (leza wa nshi, luvula, ne kimpumpu), ne Ea (leza udi peulu pa mema). Busatu bukwabo bwādi bwa ba Sini (leza kweji), Shamashi (leza dyuba), ne Ishitala (leza mukaji wa bumeni). Maleñanya, butyi, ne lubuko lwa malumba a ñenyenye byādi bitumbe mu butōtyi bwa bene Babiloni.

5. Ngikadilo ya butōtyi bwa bene Babiloni yātūdile kikoleja’ka ku bamisungi Bayuda?

⁵ Kushikata mu bantu batōta bilezaleza bivulevule kyādi kikoleja kikatampe ku Bayuda bāselelwe bu misungi. Myaka tutwa kunyuma, Mosesa wādyumwine bene Isalela amba byamalwa byādi bya kwibatana shi batonge kutombokela Mupāni wa Bijila Mwine Mukatakata. Wēbalombola’mba: “Yehova kadi ukakusela, abe ne mulopwe obe okebikikila, ku muzo ungi o kuyukilepo abewa, nansha bashobe bene, mhm; kadi e konka ko kengidila baleza bangi ba mutyi ne mabwe.”—Kupituluka 28:15, 36.

6. Mwanda waka kushikata mu Babiloni kwāletele bikoleja, nakampata ku ba Danyele, Hanania, Mishaele, ne Azadia?

⁶ Bayuda papo bāfikilwa na bintu enka mobyālailwe. Kulama bululame kudi Yehova wādi mwanda mukomo, nakampata kudi ba Danyele, Hanania, Mishaele, ne Azadia. Bano bankasampe baná Bahebelu bātongelwe pa bula amba bafundijibwe mwa kwingidila mingilo ya umbikalo. (Danyele 1:3-5) Vuluka amba bāinikilwe’nka ne majina a bwine Babiloni—bu Beleteshazale, Shadelake, Meshake, ne Abedenengo—a kwibasakila balonde bisela bya mu ngikadilo yabo  impya. * Bitenta bikatampe byāpelwe bano bana-balume byādi bya kumwekeja patōka kupela kobādi ba kupela kutōta bilezaleza bya mu ntanda’ya bu kipuni—nansha bu kubulwa kubanga biyampe bibalongēlwe.

NKISHI WA NSAHABU WALETA KYAKA

7. (a) Lombola mwādi mwikadile nkishi wāshimikilwe na Nebukaneza. (b) Kine kyāshimikīlwe nkishi’wa i kika?

⁷ I amo, Nebukaneza wāshimikile nkishi wa nsahabu mu dilungu dya Dula mwanda wa kusaka kuningisha bumo bwa umbikalo wandi. Wādi nkishi wa mikono 60 mu bwimwa (mametele 27), mu bukata mikono 6 (mametele 2 ne masantimetele 70). * Bamo balanga amba uno nkishi kyādi’tu kikomo, nansha mulawalawa. Padi wādi na kyalwilo kikatampe pādi pashimikilwe nkishi mupuñame wifwene muntu, pakwabo welekeja’nka Nebukaneza mwine nansha leza Nebo. Bikale amo, nansha ke amopo, inoko tuyukei kino, uno mulawalawa mupuñame wādi kyelekejo kya Umbikalo wa Babiloni. O mwanda wāpungilwe bu umonwe na bonso ne kutōtwa.—Danyele 3:1.

8. (a) I bāni bāityilwe ku kufikijija kwa nkishi, ne bonso bātenwe’ko bālombelwe kulonga bika? (b) I mfuto’ka yādi ya kupebwa yense upela kufukatyila nkishi?

⁸ Penepa Nebukaneza wātūla’ko bisela bya kufikijija nabyo. Wākonga bandi bamwepu, bamfumu, bambikavu, bakadi ba ñeni, balami ba bya bulēme, batyibi, bansenga, ne baledi bonso ba mu tumatanda twa byandi bilolo. Mwedi wa mbila wāela lubila’mba: “Kibasoñanibwa ko mudi banwe, a bantu ne mizo ne ndimi, amba ponka pa kwivwana kuvuma kwa kimpungidi ne lushiba, ne lunsense, ne kyondo,  ne ñendandila, ne luyamba, ne miswelo yonsololo ya byombanwa, penepa nenu mukevukwila, ne kutōta nkishi wa nsahabu waimika Nebukaneza mulopwe; ino yewa kevukwilapo kutōta ukelwa umbukata mwa nkelwa kitatyi kimo kyonka’tu mu nkelwa ya mudilo utēma.”—Danyele 3:2-6.

9. Kufukatyila nkishi wāshimikile Nebukaneza kwādi kushintulula namani?

⁹ Bamo banenanga amba Nebukaneza wāteakenye bino bisela mwanda wa kutompa kuningila Bayuda amba baleke butōtyi bwabo bobādi batōta Yehova. Ino bimweka bu ke amopo, mwanda bāityilwe ku kino kinkumenkume bādi’nka bamfumu kete ba mu umbikalo. Ko kunena amba Bayuda bādi ba kutanwa’ko i enka boba bāpelwe bitenta mu umbikalo. Nanshi kwivukwila ku nkishi kwādi kwa kusaka kuningisha bumo bwa kabumbo ka boba babikele bantu. Mufundi umo, John Walvoord, unena’mba: “Kwitaba kwāile kwitaba bamfumu kwādi ku mutamba umo kilomboji kya kusangela lupusa lwa umbikalo wa Nebukaneza, ku mutamba mukwabo kyādi kilomboji kya kuyukanya, mungya milangwe yabo, amba baleza bo bebapanga mashindañani.”

BENGIDI BA YEHOVA ABAPELE KUJILULA

10. Mwanda waka boba kebādipo Bayuda kebākolelwepo kulonda lubila lwa Nebukaneza?

¹⁰ Bavule bāile kungwila kumeso kwa nkishi wa Nebukaneza kebādipo batopekwa nansha dimo na mityima yabo pa kumutōta, nansha byobādi bepāne ku bilezaleza bishileshile. “Bonso bādi kala bebidile kutōta bankishi, ku wabo mutamba kutōta leza kamukaya kekwādipo kwibakankaja kwivukwila leza kankenge,” ye mwashintulwidile mufundi umo wa Bible. Wabweja’ko amba: “Kyādi kikwatañane na mimweno mitumbe ya batōtyi ba bankishi ya amba kudi baleza bavule . . . ne amba kwivukwila leza wa muzo ungi nansha wa ntanda ingi ke bibipo.”

11. Mwanda waka ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo bāpelele kufukatyila nkishi?

 ¹¹ Inoko ku Bayuda kebyādipo nabya. Yehova, Leza wabo, wēbasoñenye amba: “Kokepungila nkishi kodi, nansha kyelekejo kya kintu ka, shi kika shi kika, kidi mūlu, nansha kidi panopanshi, nansha kidi mu mema munshi mwa ntanda. Kokafukatyila’bo, nansha kwibengidila kwine; mwanda amiwa Yehova Leza obe ne Leza wa mukao.” (Divilu 20:4, 5) Ebiya byombanwa pa kushilula kuvuma, boba bādi bongwidile kebevukwila kumeso kwa nkishi, ino bankasampe Bahebelu basatu—ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo—bāshala bwimwa.—Danyele 3:7.

12. Bene Kaladea bamo bāikele kusambila Bahebelu basatu namani, ne mwanda waka bēbasambīle?

¹² Kupela kwāpelele bano bamfumu Bahebelu kutōta nkishi kwākalabeje bene Kaladea bavule. Bamo bākafwenenena mulopwe, “basambila Bayuda,” (BB). * Kebādipo basaka kushintulwilwa. Kyabo’tu i enka kukimba Bahebelu bāpebwe mfuto pangala pa kubulwa dikōkeji kwabo ne kubulwa kubanga biyampe bibalongelwe, kebanena’mba: “Kudi bamobamo [Bayuda] bo watongele pa mingilo ya bumbikavu bwa Babiloni, ke Shadelake, ne Meshake ne Abedenengo: a mulopwe, bano bantu bano’ba kebakwakaminwepo; kebengidilapo baleza bobe, nansha kutōtapo nkishi wa nsahabu o waimikako.”—Danyele 3:8-12.

13, 14. Nebukaneza wālongele kika pa kupela kwāpelele ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo?

¹³ Bine, Nebukaneza wāfityilwe mutyima mpata pa kumvwana amba Bahebelu basatu abapele kukōkela lubila lwandi! Kyāmwekele patōka amba wakankalwa kwalamuna ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo bekale bantu ba dikōkeji babingija Umbikalo wa Babiloni. Mwene wēbafundije tunangu twa bene Kaladea? Bine, wāshinta’nka ne majina abo mene! Ino shi Nebukaneza wālangile amba buno bufundiji  bukatampe bwādi bwa kwibafundija mutōtelo ungi mupya, nansha amba kushinta majina abo kwādi kwa kushinta bumuntu bwabo, nankyo bine wēbepele bubela. Ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo bāshele nyeke bengidi ba dikōkeji ba Yehova.

¹⁴ Mulopwe Nebukaneza wākalabala. Enka penepa, wāityija ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo. Kāibepangula’mba: “A Shadelake, Meshake, ne Abedenengo, lelo mutele mityima amba: Ketwingidilapo leza obe, nansha kutōta nkishi wa nsahabu o waimika’ni, a?” I bine, Nebukaneza wādi unena bino bishima, ino ao mutyima munda fututu, kuyuka uyukile’tu amba kebasapo kwitabija. I amo, kābudilwepo kulanga’mba, ‘Lelo bana-balume ba ñeni mibwane nenki babwanya namani kufutulula luno lubila lwelelwe—ludi na mfuto milobo ku yense upela kukōkela?’—Danyele 3:13, 14.

15, 16. I mukenga’ka obāpele Bahebelu basatu kudi Nebukaneza?

¹⁵ Nebukaneza wādi usaka kupa Bahebelu basatu mukenga mukwabo. “Ino pano namino kadi,” ye aye unena, “shi mwilongolola pa kyaba kya kwivwana kuvuma kwa kimpungidi, ne lushiba, ne lunsense, ne kyondo, ne ñendandila, ne luyamba, ne miswelo yonsololo ya byombanwa, ke mwivukwila ne kutōta nkishi o napunga, nankyo i biyampe; ino shi kemutōtelepo, mukelwa panopano ponka umbukata mwa nkelwa ya mudil[o] utēma; lelo i leza ka ukemunyongolola mu makasa ami, a?”—Danyele 3:15.

¹⁶ Mobimwekela, Nebukaneza kālaminepo mafuku mavule mu ñeni ne mu mutyima wandi ñeni yaāboile ku kilotwa kya nkishi (kya mu Danyele shapita 2). Pakwabo wādi kala ke mwilwe binenwa byaānene aye mwine kudi Danyele amba: “Binebine Leza obe i Leza wa baleza, ne Mfumwandya balopwe.” (Danyele 2:47) Pano Nebukaneza umweka bu kalu bulwi na Yehova, amba nansha ke Aye mwine kabwanyapo kukūla Bahebelu ku mfuto ibatengele.

17. Ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo bālondolwele namani pa kupwa kupebwa mukenga na mulopwe?

¹⁷ Ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo kebādipo kadi  mwa kwalamukila pa uno mwanda. Bālondolola ponka na ponka’mba: “A Nebukaneza, ketusakilepo kukutentulula mu mwanda uno’u. Shi i amo, Leza wetu o twingidila ukōkeja kwitunyongolola ku nkelwa ya mudilo utēma, kabidi aye uketunyongolola mu dikasa dyobe, abe mulopwe. Ino shi ke amopo, kiyukibwe kōdi a mulopwe, ketukengidilapo baleza bobe, nansha kutōta nkishi wa nsahabu o waimika’o.”—Danyele 3:16-18.

ABAELWA MU NKELWA YA MUDILO!

18, 19. Le byāikele namani pāelelwe Bahebelu basatu mu nkelwa ya mudilo utēma?

¹⁸ Nebukaneza wākalabala, wāsoñanya bengidi bandi kukakabija nkelwa misungu isamba-ibidi kutabuka poikabijibwanga. Ebiya wānena “bantu bakomokomo bamobamo” kukuta ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo ne kwibela “umbukata mwa nkelwa ya mudilo utēma.” Bālonda mbila ya mulopwe, bāela bano Bahebelu basatu mu mudilo, bakutwe myonji, ne bivwalwa kasha bavwikwa—padi amba mwa kutēmena’bo bukidibukidi. Ino bantu ba Nebukaneza bāfwa’ko abo na mimbi ya mudilo.—Danyele 3:19-22.

¹⁹ Ebiya kwāmweka kintu kitulumukwa. Ba Shadelake, Meshake ne Abedenengo papo mu nkelwa ya mudilo, ino mimbi ya mudilo kwibasoka mpika. Langa’po bidi mwātulumukile Nebukaneza! Abo belwe mu ñenge ya mudilo, bakutwe nkenkenke, ino abo bōmi. Kyabine, abo bene po pene kebanangakana mu mudilo! Ino Nebukaneza wāmona kintu kikwabo. Kāipangula bandi bakadi ba ñeni, bene baādi wikulupije mu bulopwe, amba: “Lelo ketubaelamopo bantu basatu bakute umbukata mwa mudilo’ni, a?” Nabo bāmulondolola’mba: “I amo, abe mulopwe.” Nebukaneza kanena na diwi ditunduke amba: “I! i! ami namone bantu baná bakutululwe, bananga umbukata mwa mudilo’wa, ino kebadipo na kabubi, ehe; ino mwikadilo wa wabuná’wa wifwene bwa umo wa ku bāna ba baleza bana-balume.”—Danyele 3:23-25.

20, 21. (a) I kika kyājingulwile Nebukaneza pālupukile ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo mu nkelwa? (b) Nebukaneza wāfudile ku kwitabija bika?

 ²⁰ Nebukaneza wāfwena ku kyakanwa kya nkelwa ya mudilo utēma. Kaite amba: “Shadelake, ne Meshake, ne Abedenengo, banwe bengidi ba Leza Mukatakata Mwine, lupukaimo, mwiyei kuno”! Bahebelu basatu bālupuka mu mudilo. Bine, bonso bāmwene na meso kino kingelengele—bamwepu, bansenga, bamudyavita, bambikavu ne bantyikala bene kumo—bāshala mu kanwa pululu. Kyabine, bano bansongwalume bātamba’mo ulanga amba kebāelelwepo nansha mu nkelwa mwine! Luvumba lwa mudilo kutupu nansha kwibakakuka’lo, nywene ku mitwe yabo kutēma mpika.—Danyele 3:26, 27.

²¹ Papo Mulopwe Nebukaneza wāfula ku kwitabija amba i bine, Yehova ye Leza Mwine Mukatakata Mwine. Kanena’mba: “Leza wa Shadelake, ne Meshake, ne Abedenengo, atōtwe, watuma mwikeulu wandi kunyongolola bengidi bandi bamukulupila, ne kwalamuna kinenwa kya mulopwe, ne kunyongolola imbidi yabo, [kutyina] amba bakengidila ne kutōta leza, shi ani, shi ani, poso’nka Leza waabo bene.” Kupwa mulopwe wābweja’ko kino kidyumu kisumanane, amba: “Natung[a] kitūngo, na’mba bantu bonsololo, ne mizo, ne ndimi, besamba bibi padi Leza wa Shadelake, ne wa Meshake, ne wa Abedenengo, bakatyibwa bisesobiseso, ne mobo abo akalongejibwa ke kyala kya bityakuku; ke-kuntu kekudipo leza mukwabo ukōkeja kunyongolola mungya muswelo uno’u.” Ebiya bano Bahebelu basatu bājokelejibwa kalungi kabo ka bwana ku meso a mulopwe, bāzunzulwa “mu bubikavu bwa Babiloni.”—Danyele 3:28-30.

LWITABIJO NE MATOMPO MAKOMO DYALELO

22. Bengidi ba Yehova ba dyalelo batanwanga muswelo’ka na bikoleja bidingakene na byobya byātene ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo?

²² Dyalelo, batōtyi ba Yehova batanwanga na bikoleja  bidingakene na byātene ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo. Bibaneñena, mwanda bantu ba Leza kebakiselwangapo bu misungi ya kwenda ntanda-bene. Inoko Yesu wānene amba balondi bandi ‘kebakidipo ba ino ntanda.’ (Yoano 17:14) I “beni” mwanda kebeulangapo milongelo, mikadilo, nansha bibidiji bya bantu bebajokolokele bipelejibwe mu Bisonekwa. Monka mwāsonekele mutumibwa Polo, bene Kidishitu kebafwaninwepo ‘kwengelekeja ino ngikadilo ya bintu.’—Loma 12:2.

23. I muswelo’ka wāimanije Bahebelu basatu nshinkidingi, ne i muswelo’ka ukokeja bene Kidishitu dyalelo kulonda kifwa kyabo?

²³ Bahebelu basatu bāpelele kwengelekeja ngikadilo ya bene Babiloni. Nansha ke masomo mene a tunangu twa bene Kaladea obāfundile keēbatwidīlepo. Bine, kebādipo basaka muntu utenga ku mwimanino wabo mu myanda itala butōtyi, kikōkeji kyabo kyādi’nka kudi Yehova. Bene Kidishitu nabo dyalelo basakilwa kwimanija nshinkidingi. Kebafwaninwepo kwivwana bumvu bwa kwishila kobeshidile na bantu ba ino ntanda. Ke-pantu “ino ntanda ipitanga, ne kilokoloko kyayo kine kumo.” (1 Yoano 2:17, NW) Nanshi kukimba kwiula ino ngikadilo iseka na lufu i buvila, bine i kupanga luvula.

24. Mwimanino wa bene Kidishitu babine udingakene namani na wa Bahebelu basatu?

²⁴ Bene Kidishitu bafwaninwe kwilama ku kutōta bilezaleza bya miswelo yo-yonso, ne ya munshimunshi mine. * (1 Yoano 5:21) Ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo bākōkele, bākemana na bulēme kumeso kwa nkishi wa nsahabu, ino bāyukile amba kwivukwila kumeso kwandi ke kintu kingi, kebukidipo bulēme bitupu. Bwabo ke butōtyi, kwivukwila na bevukwila kwādi kwa kukolomona bukalabale bwa Yehova. (Kupituluka 5:8-10) John Walvoord i musoneke amba: “Kokwa kwādi kwimuna ndalapo, mwanda dikōkeji  dya kulonda mbila ya mulopwe dyādi dibadilwa mu mutōtelo, ne kadi kwādi kuleta ne mulangwe wa butōtyi.” Dyalelo, bene Kidishitu babine badi na mwimanino musumininwe umo onka wa kupela kutōta bilezaleza.

25. I ñeni’ka yowaboila ku nsekununi yabine ya bintu bimweke ya ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo?

²⁵ Nsekununi ya mu Bible ya ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo itupa ñeni mikatampe ifwaninwe kuboila’ko boba bonso basumininwe kulamata Yehova kasuku kandi. I bine, mutumibwa Polo wādi wela milafwe ku bano Bahebelu basatu paādi wisambila pa bantu bavule bālombwele lwitabijo, amba kudi ne boba bāikele “kubula bulobo bwamudilo.” (Bahebelu 11:33, 34) Yehova ukapala mpalo bonso beula lwitabijo lwa uno muswelo. Bahebelu basatu bānyongolwelwe mu nkelwa ya mudilo utēma, o mwanda netu tukulupile amba ukasangula bantu bonso ba dikōkeji bajimija būmi bwabo mwanda wa kulama bululame, kadi ukebesela na kwibapa būmi bwa nyeke. Yehova “ulelele myuya ya bapandulwemo bandi; wibanyongololanga ku kuboko kwa babi” mu muswelo kampanda.—Mitōto 97:10.

[Kunshi kwa dyani]

LE UBAJINGULULA BIKA?

• Mwanda waka ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo bāpelele kufukatyila nkishi obāshimikile kudi Nebukaneza?

• Nebukaneza wālongele kika pāpelele Bahebelu basatu?

• Yehova wāpadile Bahebelu basatu mpalo’ka pangala pa lwitabijo lwabo?

• I ñeni’ka yowaboila ku kuta mutyima ku nsekununi yabine ya bintu bimweke ya ba Shadelake, Meshake, ne Abedenengo?

[Bipangujo bya Kifundwa]

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 68]

 [Bifwatulo pa paje 70]

1. Kiteba kya tempelo (ziggurat) mu Babiloni

2. Tempelo ya Maladuke

3. Dilata dya kilonda ne mukuba dilombola leza Maladuke (ku lunkuso) ne leza Nebo (ku lundyo) bemene pa mikishi

4. Kityele kya Nebukaneza, mutumbe pangala pa mpangiko yandi ya lūbako

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 76]

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 78]