Shapita wa Mwanda

Wapande mu Byakanwa bya Bantambo!

1, 2. (a) Dadiusa mwine Mede wālongolwele namani umbikalo wandi wābaile’ko? (b) Shintulula mingilo ne lupusa lwa bamfumu.

 BABILONI wāponene! Ntumbo yandi ya myaka katwa katuntulu yobādi betemba’ye bu umbikalo wa ntanda yājimina mu nsaa ibala-inga, yonso ne koyaya jimejime. Kitatyi kipya kyāshilula—kya bene Mede ne bene Peleshia. Dadiusa mwine Mede, mpingakani wa lupona lwa Beleshazale, papo wikonda na mwingilo wa kulongolola umbikalo wandi wabaila’ko.

² Umo wa mu mingilo imbajinji yāshilwile Dadiusa kwingila wādi wa kutonga bamfumu 120. Bantu bavule banenanga amba boba bādi bapebwa bino bitenta bādi basañunwa mu bene-bulopwe. Inoko, mfumu ne mfumu wādi na bulolo bukatampe bwabikele’po, pakwabo na katanda katyetye mu umbikalo. (Danyele 6:1) Mingilo yandi yādi ya kusonkeja musonko ne kukafikija mulambu ku kipango kya mulopwe. Mfumu wādi na lupusa lukatampe nansha byaādi upempulwa kyaba ne kyaba na ntunguluji wa mulopwe. Kitenta kyandi kyādi kya bu “wa kukinga Bulopwe.” Mfumu wādi ulēmekelwe mu polovenshi yandi bu kilolo kya mulopwe, wikele na lupusa lonso lwa bu mulopwe.

3, 4. Mwanda waka Dadiusa wāswele Danyele, ne i kitenta’ka kyaāmupele?

³ Danyele wādi wa kwingila pepi mu ino mpangiko impya? Le Dadiusa mwine Mede wādi wa kupa pasho uno mupolofeto Muyuda mununu, wa myaka makumi kitema ne bya pangala? Nansha dimo! Dadiusa wādi muyuke amba Danyele ye wānene byabinebine pa bupolofeto bwa kupona kwa Babiloni, ne amba nshintulwilo yabo yālupukile ku  kuyuka kusansanya kutabukile ñeni ya bantu. Ne kadi, Danyele wāijije myaka makumi ne makumi wikele na bantu ba miswelo ne miswelo bādi bamuninwe mu Babiloni. Dadiusa wādi ukimba mwa kupwanina na babikalwa bandi baatyumuna. O mwanda wādi ukimba mwana-mulume wa tunangu ne bwino na bwa Danyele, wa kwikala kandi ka mu kunwi. Ka kupa mwingilo’ka?

⁴ Shi Dadiusa wādi amba wātongele Danyele musungi Muyuda bu mfumu, longa kyāikele kitulumukwa. Ino langa’po mokyājininye bantu pa kwivwana Dadiusa ulombola butyibi bwandi bwa kutūla Danyele bu umo wa mu bambikavu basatu ba kutala bamfumu! Kekwapwile, Danyele “wakila” bambikavu bakwabo, wāikala mwibatabuke. I bine, “mushipiditu mutabuke buyampe” wātenwe mwadi. Dadiusa wādi ukimba’nka ne kumupa kitenta kya bu wandi mpingakani umbajinji.—Danyele 6:2, 3.

5. Pāpelwe Danyele kitenta, bambikavu bakwabo ne bamfumu bālongele’po kika, ne mwanda waka?

⁵ Bambikavu bakwabo ne bamfumu bālobele bulobo bukatampe. I bine, kebādipo balanga amba Danyele—muntu kabutulwa nansha na bene-bulopwe bene Mede nansha na bene Peleshia—ukokeja kupebwa kitenta kya lupusa lwa kwibaludika! Le Dadiusa wālongele’byo namani pa kuzunzula mweni pa kitenta kikatampe nabya, uleka’ko kupa’kyo ba kibundi, nansha’tu ba mu kisaka kyandi? Kulonga nabya kwādi kumweka amba ke byolokepo. Kadi mobimwekela, bamfumu bāmwene amba bululame bwa Danyele i kijika kibabudija kudya bya manyengenyenge ne bya majika-kanwa. Ino bambikavu ne bamfumu kebādipo basomonwa kufwena Dadiusa pa uno mwanda. Mwanda Dadiusa wādi ulēmekele Danyele mpata.

6. I muswelo’ka wātompele bambikavu ne bamfumu kuponeja Danyele, ne mwanda waka bukomo bwabo bwādi bwa bitupu?

⁶ Penepo bano bambikavu ba mukao bākuta kitumba abo bene. Bakimba “mwanda wa kumujingulula nao Danyele,  mwendele bulopwe’bwa.” Lelo kudi mu kamwanda mwaātupile mu muludikilo wa biselwa byandi? Le wādi muntu wa budimbidimbi? Bambikavu ne bamfumu kebātenepo ditope, nansha kabi shi kabi’ka shi kabi’ka mu mingilo yādi ingila Danyele. Bālanga’mba: “Ketukatanapo mwanda padi Danyele uno’u, poso tutana’o’nka mungya kijila kya Leza wandi.” Enka namino, bano bandalandala bākuta kitumba. Bālanga amba pano kubapu Danyele kakipandepo.—Danyele 6:4, 5.

KITUMBA KYA KWIPAYAÑANA KIBAKUTWE

7. I mwanda’ka wātwele bambikavu ne bamfumu kudi mulopwe, ne batūdile’o muswelo’ka?

⁷ Bambikavu ne bamfumu bāile “baungwila pamo” kudi Dadiusa. Kishima kya mu Kialamia pano kidi na mulangwe wa dintu difutuma. Mobimwekela, bano bana-balume bātyityije lusango ulanga amba badi na mwanda mukatampe wa kupēlakana nao wa kuyukija Dadiusa. Padi bālangile amba shi tunene uno mwanda na kusumininwa bu mwanda wa kupēlakana nao, mulopwe kakapelepo. O mwanda bāshilwididile’tu’nka na mwanda amba: “Bambikavu bonsololo ba bulopwe, baledi, ne bamfumu, ne bansenga, ne bamudyavita bene, bakala-ñeni pamo kukomeja kitūngo kya bulopwe, ne kunena kyabubinga kikomo’tu, amba enselele ukalomba kyakulomba kudi leza, nansha kudi muntu, mafuku makumi asatu, nabya ukelwa mu muta wa bantambo poso’nka kudi abewa, abe mulopwe.” *—Danyele 6:6, 7.

8. (a) Mwanda waka Dadiusa wāmwene lubila’lwa bu luyampe? (b) I kika kine kyādi kikalakala nakyo bambikavu ne bamfumu?

⁸ Mabuku mavule a mānga anena amba balopwe ba Mesopotemya bādi bamonwa bu baleza, batōtwa ne kutōtwa. Bine kepadipo ne kya kutatana, Dadiusa wāsangedile’byo. Padi wāmwene muswelo obyādi bibwanya kumukwasha.  Vuluka amba Dadiusa wādi mweni kadi mupya ku boba bādi mu Babiloni. Kino kijila kipya kyādi kya kusaka kumushimatyija bu mulopwe, ne kukankamika bavule bādi bekele mu Babiloni balombole patōka dikōkeji dyabo ku umbikalo umpya ne kulunga’ko kuboko. Ino bambikavu ne bamfumu pa kukala kino kijila kebādipo basakila mulopwe biyampe. Kikatampe kine kyobādi bafwila i kukwata Danyele, mwanda bādi bayukile amba udi na kibidiji kya kulombela kudi Leza wandi misungu isatu pa difuku pa malolo ādi pululu a kadimbwa kandi ka pangala.

9. Mwanda waka kijila kipya kekyādipo mwa kuletela makambakano ku bavule bādi ke Bayudapo?

⁹ Lelo kuno kukankaja bantu kulombela kwādi kwa kuleta makambakano ku bantu bonso bādi bebidile kutōta mu Babiloni? Mhm, mwanda nakampata, kino kijila kyādi kya kwija kweji umo kete. Kadi ku boba ke Bayudapo, i batyetye kete bādi bamona amba kutōta muntu mu bula bwa kitatyi kampanda i kujilula. Mufundi umo wa Bible unena’mba: “Kutōta Mulopwe kewādipo mwanda mweni ku mizo mivule yādi ibidile kala kutōta bilezaleza; nansha bene Babiloni pa kunenwa kupa mushindañani—Dadiusa mwine Mede—bulēme pamo bwa leza, bakōkele’tu lubilo lonka. I enka Bayuda kasuku kabo bo bāpelele kukōkela ku kijila’kya.”

10. Bene Mede ne bene Peleshia bādi bamona namani kijila kijidikilwe na mulopwe wabo?

¹⁰ Nansha namino, beni ba Dadiusa bāmunene akomeje “kinenwa kya bubinga, ne kulemba dijina pa kilembwa, amba kyakālamunwa, mwendele kijila kya bene Mede ne bene Peleshia, kyampikwa kwalamunwapo.” (Danyele 6:8) Pa kala, mu matanda a Kutunduka, kiswa-mutyima kya mulopwe kyādi kilēmekwa bu lubila. Kino kyo kyālungulwile mulangwe wa amba mulopwe kalubangapo. Nansha ke kijila kibwanya kwipaija bantu pakubulwa mwanda kyādi kilondwa nyeke’nka mokinenene!

11. Lubila lwa Dadiusa lwādi lwa kutenga Danyele muswelo’ka?

¹¹ Dadiusa wātūla dijina pa kijila pambulwa kulangila  Danyele. (Danyele 6:9) Enka nabya, wāshinya lufu lwa mfumu wandi wa bulēme bukatampe aye kuyuka mpika. Eyo, kitungo kyādi kya kuponena pa mutwe wa Danyele.

DADIUSA WAFULE KU KUTYIBA BUTYIBI BUBI

12. (a) Danyele pa kuyuka kino kijila kipya, wālongele’po kika ponka na ponka? (b) I bāni bādi batala Danyele, ne mwanda waka?

¹² Kepāijijepo, Danyele wāyuka kijila kijidika kulombela. Bukidi bonka, wātwela mu njibo yandi, mu kadimbwa ka pangala, malolo ako mashitule atadidile ku Yelusalema. * Mwine’mo, Danyele wāshilula kulombela kudi Leza ‘mwaādi ulongela kala nyeke.’ Danyele wālangile padi amba udi bunka bwandi, abo nanshi bamukutyile kitumba koku bamutala. Na mu kukopa kwa diso, “baungwila pamo,” besakanya muswelo umo onka obāikele kwisakanya pobāendele kudi Dadiusa. Papo bēmwena na meso—Danyele wādi “ulombela ne kwisasa kumeso a Leza wandi.” (Danyele 6:10, 11) Bambikavu ne bamfumu bātana bubinga bonso bobādi bakimba bwa kusaka kuponeja Danyele ku meso a mulopwe.

13. I bika byānene balwana na Danyele ku meso a mulopwe?

¹³ Balwana na Danyele bāipangula Dadiusa na bunwa’mba: “Lelo kutūdilepo dijina pa kinenwa kya bubinga, amba muntu enselele ukalomba kyakulomba kudi Leza, nansha kudi muntu, shi ani, shi ani, mu mafuku makumi asatu, nabya ukēlwa mu muta wa bantambo poso’nka kudi abe mulopwe keamopo’ni, a?” Dadiusa wālondolola’mba: “I amo, mwendele kijila kya bene Mede ne bene Peleshia, kyampikwa kwalamukapo.” Bukidi bonka, bano batusapula itwima bāsabididila mwanda. Amba: “Yewa Danyele wa ku bāna ba bu-misungi baYuda kakwakaminwepo, abe mulopwe, nansha kinenwa kya bubinga kikomo kine kyo  watūlapo dijina; ino ulombanga enka kulomba kwandi, misungu isatu mo bukila mo bukila.”—Danyele 6:12, 13.

14. Mobimwekela, mwanda waka bambikavu ne bamfumu bātelele Danyele bu “wa ku bāna ba bu-misungi baYuda”?

¹⁴ Ke bitupupo shi bambikavu ne bamfumu bātelele Danyele bu “wa ku bāna ba bu-misungi baYuda.” I kimweke patōka amba kyobādi basaka i kutyityija mwanda amba uno Danyele wāzunzwilwe na Dadiusa pa kitenta kya uno muswelo na bubine i Muyuda mupika pikā. Mungya milangwe yabo, uno mupika kādipo peulu pa kijila—nansha shi mulopwe umumwene muswelo’ka!

15. (a) Dadiusa wālongele’po kika pa musapu wāmuletele bambikavu ne bamfumu? (b) I muswelo’ka mukwabo wālombwele bambikavu ne bamfumu mushikwa wabo padi Danyele?

¹⁵ Pakwabo bambikavu ne bamfumu bādi balanga amba mulopwe usa kwibapala mpalo pangala pa mingilo yabo ya budyumuku. Shi bālangile namino, bine bēongwele. Dadiusa wāfitwa byamwiko pa kwivwana ino myanda yobāmuletele. Pa kyaba kya kukalabela Danyele nansha kukamweleja ponka na ponka mu muta wa bantambo mungya lubila, Dadiusa wāponeja dyuba dituntulu ulonga bukomo bwa kumupandija. Ino bweleyombo bitupu. Kepāijijepo, bantu bākutyile kitumba bājokela kwadi ne bumvu bwine mpika, kebalombe mashi a Danyele.—Danyele 6:14, 15.

16. (a) Mwanda waka Dadiusa wālēmekele Leza wa Danyele? (b) I kika kyādi kikulupile Dadiusa pa mwanda utala Danyele?

¹⁶ Dadiusa wāumwa umeso mulume nabo pa owa mwanda. Kijila kekyādipo mwa kwalamwinwa, nansha “bubi” bwa Danyele kumulekelwa. Kintu kyāshadile’ko Dadiusa i enka kunena Danyele amba ‘Leza obe oingidilanga mafuku onso nyeke, aye akunyongolole.’ Dadiusa umweka bu wādi ulēmekele Leza wa Danyele. Mwanda Yehova ye wāpele Danyele bukomo bwa kubadikila kulaija kupona kwa Babiloni. Leza wāpele kadi Danyele “mushipiditu mutabuke buyampe” wāmushiyañenye na bambikavu bakwabo. Padi Dadiusa wāyukile amba myaka makumi kunyuma  Leza umo yenka wāopwele bansongwalume Bayuda basatu mu nkelwa ya mudilo utēma. Mobimwekela, mulopwe wākulupile amba Yehova ukanyongolola Danyele, ke-muntu Dadiusa kādipo ubwanya kadi dikwabo kwaluja kijila kyaātūdile’po dyandi dijina. Ko kwelwa Danyele wāelwa mu muta wa bantambo. * Byobiya, “dibwe dyaletwa kutūlwa pa kyakanwa kya muta’wa; ino mulopwe walamika’dyo ne kiyukeno kya aye mwine ne na kiyukeno kya bamfumu bandi; amba [kekudipo] nansha kimo kine kyalamunwapo mwendele mwanda wa Danyele.”—Danyele 6:16, 17.

KWALAMUKA KUKATAMPE KWA MYANDA

17, 18. (a) I bika bilombola amba Dadiusa wāfityilwe mutyima pangala pa Danyele? (b) I bika byālongekele lubanga pājokele mulopwe ku muta wa bantambo?

¹⁷ Dadiusa wājokela ku ndaku yandi mutyima mumutumbuke. Kekudipo bañomba bātwejibwe mwadi, mwanda kādipo usaka nansha kwipwija mukose kwine. Ino Dadiusa wākesha bufuku bonso, ne nzala yandi. “Ne tulo twandi twine twamunyema.” Lubanga na bwē, Dadiusa wāenda lubilo ku muta wa bantambo. Kaela lubila bya bulanda’mba: “A Danyele mwingidi wa Leza mūmi, lelo Leza obe, oingidilanga mafuku onso nyeke, ukōkeja kukunyongolola ku bantambo’ni, a?” (Danyele 6:18-20) Wātulumuka—ne kusengibwa pa mulongo—diwi dyāmulondolola’mo!

¹⁸ “A mulopwe ufwa bununu!” Danyele pa kwimuna mulopwe luno lwimu lwa bulēme, bilombola amba kālamīnepo mulopwe kiji ku mutyima. Wādi uyukile amba nsulo mine kwātambile kupangwapangwa kwandi i kudi bambikavu ne bamfumu ba mukao, ke kudipo Dadiusa. (Dingakanya na Mateo 5:44; Bilongwa 7:60.) Danyele wābweja’ko amba: “Leza wami watume mwikeulu wandi  wamumija byakanwa bya bantambo bano, ino kebanongelepo kantu, ehe; mwanda kumeso andi bubinga bwadi bwami; kadi ne kumeso obe, a mulopwe, nkyalongelepo nansha kamo.”—Danyele 6:21, 22.

19. Dadiusa wāongwelwe ne kudimbwa namani na bambikavu ne bamfumu?

¹⁹ Bine, bino bishima byātengele mutyima wa mundamunda wa Dadiusa bininge! Mwanda wādi kala muyuke amba Danyele kadipo na kyalongele kyafwaninwe kwelelwa mu muta wa bantambo. Dadiusa wājingulula amba bambikavu ne bamfumu bo bākutyīle Danyele nkuku ya kumwipaija, bāiya kudimba mulopwe kobādi bafwila kufikidija kitungo kyabo kya kwisakila. Pa kutyityija amba “bambikavu bonsololo ba bulopwe” abakomeja kitungo, bādi bakimba kukuja’mo ne Danyele amba nandi witabije uno mwanda. Dadiusa wādi usaka kupwija mwanda wa bano bantu babi kyaba kikwabo. Ino dibajinji wāleta bidi lubila lwa kwabula Danyele mu muta wa bantambo. Bine kyādi kingelengele, Danyele kāpalwilwepo nansha lwala!—Danyele 6:23.

20. Le i bika byāfikile balwana babi ba Danyele?

²⁰ Danyele pa kulupuka mubwane, Dadiusa wāikala na mwanda ungi wa kupwija. “Mulopwe wasoñanya, penepo baleta boba bantu bajingulwile Danyele, kadi bebela mu muta wa bantambo, abo ne babo bāna, ne bakaji babo; ino bantambo bebanekenya, balala kala bikupa byabo byonso bibesebibese, abo ne kufika panshi pa muta mpikila.” *—Danyele 6:24.

21. I kwishila’ka kudi pa bukata bwa Bijila bya Mosesa ne bijila bya bantu ba kala pa mwanda utala ba mu bisaka bya banonga-bibi?

²¹ Kwipaya bano bantu, pamo ne bakaji babo ne bana, kumweka bu nsungu mipite’byo kipimo. Mwanda i kishile na Bijila byāpēne Leza kupityila kudi mupolofeto Mosesa  amba: “Bashabantu kebakafikijibwapo ku lufu pa mwanda wa bāna, nansha bāna babo kufikijibwapo ku lufu pa mwanda wa bashabo; muntu ense ukafikijibwa ku lufu pa mwanda wa bubi bwa aye mwine.” (Kupituluka 24:16) Inoko, mu bibidiji bya bantu ba kala, ke kya kutulumukapo shi ba mu kisaka kimo abaipaibwa pamo na nonga-bibi, nakampata shi i mupole mambo makatampe. Pakwabo bādi balonga namino mwanda wa kutyina amba ba kisaka bakashala kulubula kinongo mwenda mafuku. Inoko, kuno kwipaya kwāipailwe bisaka bya bambikavu ne bamfumu kekwātambilepo kudi Danyele. Eyo, padi wāfityilwe pa kyamalwa kyāponeneje boba banonga-bibi pa bisaka byabo.

22. Le i lubila’ka lupya lwāeleje Dadiusa?

²² Bambikavu ne bamfumu babi ne kobaya jimejime. Dadiusa wāela lubila’mba: “Natunga kitūngo, amba mu bubikavu bonsololo bwa bulopwe bwami, bantu bazakale ne kutyina kumeso a Leza wa Danyele; mwanda aye i Leza mūmi, wikalanga pototo nyeke, ne bulopwe bwandi bwampikwa kōnakanibwapo, ne bubikavu bwandi bukekalanga ne ku mfulo kwine. Unyongololanga, upandijanga, kabidi uloñanga biyukeno ne bingelengele mūlu ne muno munshi mwine; wanyongolola Danyele ku bukomo bwa bantambo.”—Danyele 6:25-27.

INGIDILA LEZA MAFUKU ONSO NYEKE

23. I kifwa’ka kishile Danyele mu myanda ya kaji, ne i muswelo’ka otukokeja kwikala pamo bwa aye?

²³ Danyele wāshile kifwa kiyampe ku bengidi bonso ba Leza ba dyalelo. Mwiendelejo wandi wādi nyeke wakubulwa patopekwa. Danyele, nansha ke mu kaji kandi, “wādi wabinebine, nansha kyabudilwe, nansha kyabubi, kekyatenwepo mwadi.” (Danyele 6:4) Mwine Kidishitu nandi mo monka, ufwaninwe kwikala kipanda mu kaji. Kino kekishintululapo kwikala muntu wa lwiso lwa kufwila’nka kupeta, nansha utyimpila bakwabo panshi kwafwila bitenta. (1 Temote 6:10) Bisonekwa bilomba mwine Kidishitu kwisokwela twandi  twa ku ngitu pampikwa budimbidimbi, wingila na bukomo bwandi “pamo bwa kudi Mfumwetu.”—Kolose 3:22, 23; Tetusa 2:7, 8; Bahebelu 13:18.

24. Danyele wēlombwele namani amba kādipo utuna butōtyi bwandi?

²⁴ Danyele kādipo utuna butōtyi bwandi. Kibidiji kyandi kya kulombela kyādi kiyukane ku bantu bonso. Kadi bambikavu ne bamfumu bādi bayukile biyampe amba Danyele ukwete butōtyi bwandi na makasa abidi. Bine, bādi basumininwe amba ukendelela na kibidiji kyandi nansha shi kijila kipeleja’kyo. Kino i kifwa kilumbuluke mpata kifwaninwe kulonda bene Kidishitu dyalelo! Nabo bayukene bu bantu batūdile butōtyi bwa Yehova pa kifuko kibajinji. (Mateo 6:33) Kino kifwaninwe kuyukibwa na bonso betutala, mwanda Yesu wāsoñenye balondi bandi amba: “Bu-mwinya bwenu busokokele ku bantu, amba bemumone mīngilo yenu miyampe, nabo batumbije Shenu wa mūlu.”—Mateo 5:16.

25, 26. (a) Bamo bakokeja kunena namani pangala pa kyokya kyālongele Danyele? (b) Mwanda waka Danyele wāmwene kushinta kibidiji kyandi bu kutuna lwitabijo?

²⁵ Bamo babwanya kunena amba Danyele wādi wa kwepuka kupangwapangwa na kulombela Yehova mu bufyafya mu mafuku 30. Ne kadi kekudipo mwimanino nansha kifuko kilombelwe pa kusaka Leza evwane. Leza ujingululanga’nka ne mifwatakanyo ya mutyima. (Mitōto 19:14) Ino Danyele wāmwene amba kushinta kibidiji kyandi i kutuna lwitabijo. Mwanda waka tunena namino?

²⁶ Kibidiji kya Danyele kya kulombela kyādi kiyukane, shi wādi amba wālekele’byo ponka na ponka wādi wa kuleta mulangwe’ka? Bantu bādi bamumona bādi ba kufula ku kunena amba Danyele utyinanga bantu, ne amba lubila lwa mulopwe lutabukile kijila kya Yehova. (Mitōto 118:6) Ino Danyele wālombola na bilongwa byandi amba Yehova ye ufwaninwe kutōtwa bunka bwandi. (Kupituluka 6:14, 15; Isaya 42:8) Eyo, kino kintu kyālongele Danyele kekishintululapo amba wābudilwe bulēme ku lubila lwa mulopwe.  Ino kadi kājokelepo kunyuma na kutuna lwitabijo. Danyele wāendelele’tu na kulombela mu kadimbwa kandi ka pangala, ‘mwaādi ulongela kala nyeke’ pādi kepaelele mulopwe lubila.

27. Bengidi ba Leza dyalelo bakokeja namani kwikala bwa Danyele mu (a) kukōkela bakatampe balupusa? (b) kukōkela Leza kutabuka kukōkela bantu? (c) kulonga bukomo bwa kwikala mu ndoe na bantu bonso?

²⁷ Bengidi ba Leza dyalelo bakokeja kuboila ñeni ku kifwa kya Danyele. Bafwaninwe nyeke “kukōkela bakatampe balupusa,” na kukōkela ku bijila bya ntanda yobashikete’mo. (Loma 13:1) Ino shi bijila bya bantu bijilula bijila bya Leza, papo bantu ba Yehova bakalonda mwimanino wa batumibwa ba Yesu, bānene pakubulwa moyo amba: “Batwe tufwanyinwe kukokela Leza, kutabuka kukokela bantu.” (Bilongwa 5:29, MB) Bene Kidishitu shi abaikala na uno mwimanino, ke kunenapo amba baletanga kavutakanya nansha butomboki. Kitungo kyabo i kukimba kushikata mu ndoe na bantu bonso amba bamone “mwakwikadila biyampe, talala, nyā, nyā, umbwine-Leza bonso.”—1 Temote 2:1, 2; Loma 12:18.

28. Danyele wāingidile Yehova “mafuku onso nyeke” muswelo’ka?

²⁸ Mu byaba bibidi Dadiusa wāikele kutendela Danyele amba wingidilanga Leza “mafuku onso nyeke.” (Danyele 6:16, 20) Kishina kya kishima kya mu Kialamia kyalamwinwe bu “mafuku onso nyeke” kishintulula amba “kujokoloka mu kifunda.” Kileta mulangwe wa kintu kilongeka nyeke muswelo umo, nansha kintu kya endaenda. Bululame bwa Danyele bwādi uno muswelo. Bwādi bulonda kyelekejo kimo nyeke. Kepadipo kya kwiipangula kyādi kisa kulonga Danyele shi watanwa na matompo, ekale makatampe nansha matyetye. Wādi wa kwikala nyeke enka mwaādi wikadile myaka makumi kunyuma—wa dikōkeji ne kikōkeji kudi Yehova.

29. I muswelo’ka ukokeja bengidi ba Yehova dyalelo kumwena ku būmi bwa kikōkeji bwa Danyele?

²⁹ Bengidi ba Leza dyalelo babilanga kulonda būmi  bwa Danyele. I amo, mutumibwa Polo wāsoñenye bene Kidishitu bonso kubandaula bifwa bya bantu ba pa kala bādi bakaminwe Leza. Mu lwitabijo lwabo, ‘bādi balonga byoloke, bāpebwa milao,’ ne ‘kumumija byakanwa bya bantambo’—mobimwekela uno wālongele namino i Danyele. Byotudi bengidi ba Yehova dyalelo, tulombolei lwitabijo lwetu patōka ne kumwingidila mafuku onso nyeke pamo bwa Danyele, koku tunyema “ne bukankamane ponka luno lubilo lo tutungilwe.”—Bahebelu 11:32, 33; 12:1.

[Kunshi kwa dyani]

LE UBAJINGULULA BIKA?

• Mwanda waka Dadiusa mwine Mede wātyibile mbila ya kupa Danyele kitenta kikatampe?

• I kitumba’ka kibi kyākwete bambikavu ne bamfumu? Yehova wāpandije Danyele namani?

• I ñeni’ka yowaboila ku kuta mutyima ku kifwa kya Danyele kya kikōkeji?

[Bipangujo bya Kifundwa]

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 114]

 [Kifwatulo pa dyani dituntulu pa paje 121]

[Kifwatulo pa paje 127]

Danyele wāingidile Yehova “mafuku onso nyeke.” Le abe nobe?