1, 2. (a) Le i musoñanya’ka uludika balondi ba Yesu kufika ne dyalelo? (b) Balwana batompele namani kulwa netu, ne le i bifule kwepi?

 YESU paādi wimene ku meso a Pilato, mutyibi mukomokomo wa ntanda kupita bonso mu muzo wa Bayuda, wātelele musoñanya mwine uludika ne balondi bandi ba bine dyalelo. Wānene amba: “Bulopwe bwami ke bwa ino ntandapo. Shi Bulopwe bwami bwadi bwa ino ntanda, longa bengidi bami badi ba kundwila’mba nakafikijibwa ku Bayuda. Ino, monka mokikadile, Bulopwe bwami kebutambilepo ku ino ntanda.” (Yoa. 18:36) Pilato wāipaije Yesu, ino bushindañani bwandi bwādi’tu bwa kakitatyi katyetye. Yesu wāsangwilwe. Bambikavu ba Umbikalo mukomokomo wa Loma bātompele kusonsakanya balondi ba Kidishitu, ino bukomo bwabo bwādi bwa bitupu. Bene Kidishitu bāsambakenye musapu wa Bulopwe mu ntanda yonso kitatyi’kya.—Kol. 1:23.

² Bulopwe pa kupwa kushimikwa mu 1914, basola bamo bakomokomo mu mānga batompele kukubija bantu ba Leza. Ino kekudipo nansha umo wetunekenye. Matanda mavule ne bitango bya politike byatompele kwituningila twikuje mu ñuma yabo. Kebabwenyepo kwitukalañanya. Dyalelo babikalwa ba Bulopwe bekele mu mizo kisengele yonso ya pano pa ntanda. Nansha nankyo, bu bana na bana bwa ntanda yonso i bwitukutyile umbumo, pampikwa kwikuja nansha patyetye mu myanda ya politike ya ino ntanda. Bumo bwetu buleta bukamoni bulombola’mba Bulopwe bwa Leza buludikanga ne amba Mulopwe Yesu wendelelanga kuludika, kusubula, ne kukinga babikalwa bandi. Tala mwalongela, kadi umone bushindañani bukomeja lwitabijo lwetu bwa ku meso a Leta bwaetupele pano potupela nyeke kwikala ba “ino ntanda.”—Yoa. 17:14.

3, 4. (a) I bika byalongekele kitatyi kyabutwilwe Bulopwe? (b) Le bengidi ba Leza badi nyeke bemvwanije senene mwanda utala kuleka kwikuja mu bya ntanda? Shintulula.

³ Kinondanonda na kubutulwa kwa Bulopwe, kwaikele divita mūlu kadi Satana waelelwe panshi. (Tanga Kusokwelwa 12:7-10, 12.) Ne pano panshi pene paikele divita, dine dyatompele mwimanino wa bantu ba Leza. Badi basumininwe  kulonda kimfwa kya Yesu ne kuleka kwikala ba ino ntanda. Ino dibajinji kebadipo bemvwanije senene byadi bibalombwa pa kupela kwiela mu myanda yonso ya politike.

⁴ Kimfwa, bishinte bya Volime VI ya dibuku Misanya ya Myaka Kanunu, a dyalupwilwe mu 1904, dyakankamikile bene Kidishitu baleke kwikuja mu divita. Ino dyaletele mulangwe wa amba, shi mwine Kidishitu waningilwa kutwela busola, ufwaninwe kulonga bukomo bwa kwikala mu kisumpi kya basola kekyendanga ku divita. Shi bibakoma, abamutume ku divita, ufwaninwe kulonga bukomo bwa kuleka kwipayañana. Herbert Senior, wa mu Beletanye, wabatyijibwe mu 1905, ulombola mobyadi bikadile mu kitatyi’kya amba: “Byaletele kavutakanya kakatampe mu banabetu kadi kekwadipo bulombodi bupotoloke bulombola patōka shi i kyendele’mo kutwela busola ino kwampikwa kulwa.”

5. Le Kiteba kya Mulami kya difuku 1 Kweji 9, 1915 kyashilwile namani kulumbulula kwimvwanija kwetu?

⁵ Ino, Kiteba kya Mulami kya difuku 1 Kweji 9, 1915, kyashilwile kusendulula kwimvwanija kwetu pa uno mwanda. Kyanene na kulonda myanda idi mu Étude des Écritures, amba: “Twiipangulanga shi kulonga namino i kutyumuna kijila.” Le bikekala namani shi mwine Kidishitu kebakimbe kumwasa mwanda wa kupela kuvwala teni ne kutwela mu busola? Kishinte kyalangulukile amba: “Lelo kwipaibwa pa mwanda wa kukōkela Mwanā Mulopwe wa Ndoe na kupela kutombokela musoñanya wandi, ne kutyina kwaswa mu kitatyi kya kukankajibwa na balopwe ba pano panshi na kumweka bu twibakwatakenye bya bubela, ne kujilula bufundiji bwa Mulopwe wa Mūlu, kibi’po kutabuka i kyepi? Pa ino mfu ibidi, tuketabija’ko kufwa lubajinji—kufwila kikōkeji kyetu kudi Mulopwe wa Mūlu.” Pa bino binenwa bya bukomo, kishinte kyafudile ku kunena’mba: “Ketuningilepo muntu. Tubaleta’po’tu mulangwe.”

6. I bika byowefunda ku kimfwa kya Tutu Herbert Senior?

⁶ Banabetu bamo bamwene amba uno mulangwe i mwimvwanike, batonga kwiulonda. Herbert Senior, utelelwe kungala wanene amba: “Ami nkyadipo mwene kwishila, pa bukata bwa kutūkija mata mu kyombo [mwingilo wa busola kulwa mpika] ne kwela masashi kwiasoka mu buta ke kwasana.” (Luka 16:10) Tutu Senior byaapelele na kininga kutwela busola, wakakutyilwe mu kifungo. Aye pamo ne batutu bakwabo 4 badi mu kisumpi kya bantu 16 bapelele busola pa mwanda wa mutyima wabo wa mundamunda, kubadila’mo ne bantu ba mu bipwilo bikwabo, bapityije kitatyi kyabo mu buloko bwa Richmond mu Beletanye ne bwayukene mwenda mafuku bu Richmond 16. Kitatyi kimo, Herbert ne bakwabo batuminwe mu bufyafya ku divita mu Franse. Kwine’kwa, batyibilwa nsambu ya kwaswa. Aye ne bakwabo badi mu mulongo wa ba kwaswa, ino kebaipailwepo. Batyibīlwe buloko bwa myaka dikumi.

7. I bika byaivwanije bantu ba Leza dya ku ngalwilo kwa Divita II dya Ntanda?

 ⁷ Mwenda mafuku pa kupona kwa Divita II dya Ntanda, bantu bonso ba Yehova badi ke bemvwanije mushintulwila kubulwa kwikuja mu bya ntanda ne bine byadi bibalombwa pa kulonda kimfwa kya Yesu. (Mat. 26:51-53; Yoa. 17:14-16; 1 Pe. 2:21) Kimfwa, mu Kiteba kya Mulami kya difuku 1 Kweji 11, 1939, mwadi kishinte kimo kya kasekuseku kinena’mba, “Kubulwa Kwikuja mu bya Ntanda,” kyanene amba: “Kijila kifwaninwe pano kuludika bantu bapwene na Yehova i kya kupela pelē kwikuja mu divita pamo na mizo.” Pangala pa kino kishinte, Tutu Simon Kraker, waingile mwenda mafuku ku kité, mu Brooklyn, New York, wanene amba: “Naimvwanije amba bantu ba Leza bafwaninwe kwikala mu ndoe na bantu bonso, nansha ke mu kitatyi kya divita.” Bino bidibwa bya ku mushipiditu byafikile pa kitatyi kifwaninwe byakweshe bantu ba Leza beteakanye ku butambañani bwadi bwibatengele butompa dikōkeji dyabo ku Bulopwe.

8, 9. Bupolofeto bwa mutumibwa Yoano bwafikidile muswelo’ka?

⁸ Mutumibwa Yoano wānene mu bupolofeto amba kupwa kwa kubutulwa kwa Bulopwe mu 1914, mpumina,  Satana Dyabola ukatompa kukubija bantu bakwatakanya Bulopwe bwa Leza na kulupula munonga wa kyelekejo mu kyakanwa kyandi. b (Tanga Kusokwelwa 12:9, 15.) Le bupolofeto bwa Yoano bwafikidile namani? Tamba mu myaka ya 1920, kwaikele kupangwapangwa kwa malwa kwa bantu ba Leza. Tutu Kraker waelelwe mu kifungo pa mwanda wadi ukōkele ku Bulopwe bwa Leza, monka mobyaikadile ne ku banabetu bavule badi bashikete mu Amerika wa Kungala umbula bwa divita dya bubidi dya ntanda. Na bubine mu divita’mwa, mu bantu bakutyilwe pa kupela busola pa mwanda wa kipwilo mu États-Unis, bavule mpata badi Batumoni ba Yehova.

⁹ Dyabola ne bantu bandi badi basaka kutyumuna bululame bwa babikalwa ba Bulopwe konso kobatanwa. Mu Afrika, mu Bulaya, ne mu États-Unis, basambijibwe mu bidye ne ku meso a ba lupusa. Bakutyilwe, kukupilwa, ne kutukwa pa mwanda wa kusumininwa kobadi basumininwe kubulwa kwikuja mu bya ntanda. Mu Alemanye, bantu ba Leza baūminine kupangwapangwa kukatampe pa kupela kwimuna Hitler bu mupandiji nansha kulunga kuboko ku divita. Kubwipi kwa bantu 6 000 bakutyilwe mu tuso mu makoponi mu kitatyi kya Nazi, kadi Batumoni 1 600 ne kupita, ba mu Alemanye ne ba mu matanda makwabo baipailwe mu makasa a bantu ba kasusu. Nansha nankyo, Dyabola kabwenyepo kusanshija lonso bantu ba Leza.—Mako 8:34, 35.

10. Le “ntanda” yelekejanga bika, ne yakweshe namani bantu ba Leza?

¹⁰ Bupolofeto bwānenwe na mutumibwa Yoano bulombola amba “ntanda”—malongolodi a ino ngikadilo ya bantu ba mityima inekena—akamina “munonga” wa kupangwapangwa, ko kukwasha bantu ba Leza. Le buno bupolofeto i bufikidile namani? Mu makumi a myaka kinondanonda na Divita II dya Ntanda, “ntanda” yadi ikwasha divule bantu bakwatakanya na kikōkeji Bulopwe bwa Meshiasa. (Tanga Kusokwelwa 12:16.) Kimfwa, bidye bivule bidi na lupusa byadi bikinga bwanapabo bwa Batumoni ba Yehova bwa kupela kutwela busola ne kwikuja mu bisela bya mizo. Dibajinji, tutalei bushindañani bumobumo Yehova bwapele bantu bandi mu mwanda utala mingilo ya busola.—Ñim. 68:20.

11, 12. Batutu Sicurella ne Thlimmenos balwile na mwanda’ka, ne byafudile kwepi?

¹¹ États-Unis. Anthony Sicurella pamo ne banababo batano balelelwe na bambutwile Batumoni. Wabatyijibwe na myaka 15. Pa kubwanya myaka 21, welembeje ku Leta bu mwingidi wa myanda ya Leza. Myaka ibidi pa kupita’po, mu 1950, welembeja mu bantu ba mutyima wa mundamunda upela busola. Nansha Bilo ya Kusāta Myanda  byokeyamwenepo mwanda mubi mwadi, ino Bilo ya Butyibi yapelele kwitabija byaadi ulomba. Pa kupwa kwa bisambo bivule, Kidye Kikatampe kya mu États-Unis pa kusambija mwanda wa Tutu Sicurella, kyaponeje butyibi bwakwete kidye kityetye ne kubingija Tutu Sicurella. Buno butyibi bwakweshe kupwa myanda mikwabo ya bana ba kibundi ba mu États-Unis badi na mutyima wa mundamunda upela mingilo ya busola.

¹² Ngidiki. Mu 1983, Iakovos Thlimmenos waelelwe mu kifungo amba kalēmekelepo lupusa pa kupela kuvwala teni ya basola. Aye utamba mu kifungo, walomba kwingila ku kubala lupeto, ino bapela kumutweja pa kaji amba mwanda udi na bimyanda bingi. Wakasamba ku kidye, ino bidye bya mu Ngidiki pa kumuponeja, wakasamba monka ku Kidye kya mu Bulaya kya Byepelo bya Bantu (CEDH). Mu 2000, Kitango Kikatampe kya CEDH, kyadi kibundilwe na batyibi 17 kyamubingije, kyaikala ke pa kulondela mu kutyiba myanda ya kwisañuna. Kumeso kwa kutyiba uno mwanda, banabetu 3 500 ne kupita ba mu Ngidiki badi balembēlwe bimyanda bingi pa kukutwa kobadi bakutwa pa kupela kwikuja mu bya ntanda. Pa kupwa kwa buno butyibi buyampe, Ngidiki waletele kijila kya kufundula myanda yonso yadi ilambikilwe banabetu. Kadi kijila kya kupa Bangidiki kyepelo kya kwingila mingilo ya bantu bonso, kine kyatūdilwe’ko myaka mityetye kunyuma, kyakomejibwe kitatyi kyajadikilwe Bijila bya Ntanda ya Ngidiki.

13, 14. Le molangila, i ñeni’ka yotubwanya kuboila ku byafikile ba Ivailo Stefanov ne Vahan Bayatyan?

¹³ Bilgari. Mu 1994, Ivailo Stefanov wadi na myaka 19 paakwetwe amba atwele busola. Wapelele kutwela’bo nansha kwingila mingilo mikwabo ya busola keilombepo kwenda ku divita. Watyibilwe mambo a kukutwa myeji 18 ino walomba kusamba pa butyibi’bwa, na kwimanina pa kyepelo kya mutyima wa mundamunda upela busola. Mwenda mafuku, wandi mwanda waenda ku CEDH. Mu 2001, kumeso kwa mwanda kusambijibwa, mwanda wa Tutu Stefanov wapwijibwa kumeso kwa kukasamba. Umbikalo walupula bantu ba mu Bilgari badi mu buloko kwela’mo ne Tutu Stefanov, ne boba bonso baitabije kwingila’ko mingilo mikwabo ingilwanga na bantu bonso. c

¹⁴ Armeni. Vahan Bayatyan waningilwe kwenda busola mu 2001. d Mutyima wandi wa mundamunda wapelele kwenda busola, ino mu bidye monso badi bamuponeja. Mu Kweji 9, 2002, wadi ke mushilule buloko bwa myaka ibidi ne kipindi yobamutyibīle, ino walonga’mo’tu myeji dikumi ne kipindi. Mu kine kitatyi’kya, watwele mwanda ku CEDH. Ino mu mafuku 27 Kweji 10, 2009, kadi kino Kidye kyamuponeja. Buno butyibi bwazozeje mityima ya banabetu mu Armeni badi balwa na uno mwanda. Inoko, Kitango Kikatampe  kya CEDH kyasambija monka uno mwanda. Mu mafuku 7 Kweji 7, 2011, Kidye kyabingija Vahan Bayatyan. Uno wandi musunsa umbajinji waitabije CEDH amba kubulwa kutwela busola pa mwanda wa nkulupilo ya kipwilo kufwaninwe kukingwa na kyepelo kya bwanapabo bwa kulēmeka milangwe, mutyima wa mundamunda, ne kipwilo. Kino kijila kyakingile kyepelelo kya Batumoni ba Yehova ne kya tutwa na tutwa twa bantu badi mu matanda adi’mo bantu bengila mu kino Kitango kya mu Bulaya. e

15. Mwanda waka bantu ba Yehova bapelanga kwikuja mu bisela bya mizo?

¹⁵ Bantu ba Yehova bakōkele ku Bulopwe bwa Meshiasa na kupela kutwela busola ne na kupela na bulēme kwikuja mu bisela bya mizo. Nansha kitatyi kyaponene Divita II dya Ntanda, matanki a bisela bya mizo asambakene ntanda yonso. Bantu bavule mu matanda abo banenwe kutyipa mutyipo wa kulamata yabo ntanda na kusāsula’yo, kwiimbila,  nansha kwimuna ndalapo ya yabo ntanda. Ino kotudi batwe, twipānanga enka kudi Yehova kete. (Div. 20:4, 5) Kino kyalengeje tupangwepangwe mpata. Nansha nankyo, Yehova waingidije monka “ntanda” imine lwana lumolumo. Tala bushindañani bumobumo bwetupele Yehova kupityila kudi Kidishitu mu uno mwanda.—Ñim. 3:8.

16, 17. Le i mwanda’ka watene ba Lillian ne William Gobitas, ne i ñeni’ka yoboila ku myanda yabo?

¹⁶ États-Unis. Mu 1940, Kidye Kikatampe kya mu États-Unis kyatyibile bisambo mwānda, ne kimo’mo kete kyo kyaponeje Batumoni ba Yehova mu owa mwanda uyukene bu wa Masomo a mu Minersville Alwa na Gobitis. Kaka Lillian Gobitas, f wa myaka 12, ne mwanabo William, wa myaka 10, badi basaka kukōkela nyeke kudi Yehova, o mwanda bapelele kwimuna ndalapo ne kusāsula ntanda. Ku mfulo, bapangwa ku masomo. Mwanda wabo wafika ku Kidye Kikatampe, Kidye kyanena’mba byalongele masomo i bikwatañane na bijila bya ntanda, mwanda bitala kamweno ka “bumo bwa ntanda.” Buno butyibi bwakolomwene bine kupangwapangwa. Bana bavule ba Batumoni bapangilwe ku masomo, kadi bakulu nabo bajimija twaji, bavule nabo batambwa bibi na bibumbo bya bantu bakalabale. Dibuku Kwendelela kwa Ntanda Yetu dya mu Angele, dinena’mba, “kupangwapangwa kwa Batumoni ba Yehova tamba mu 1941 kutūla mu 1943 bwadi bushindañani bukatampe pa kubulwa kutala bipwilo kilomo-nyeka mu myaka ya katwa ka 20 mu Amerika.”

¹⁷ Bushindañani bwa balwana na Leza bwadi bwa kakitatyi katyetye. Mu 1943, Kidye Kikatampe kyabandawile mwanda mukwabo wiifwene na wa Gobitis. Uyukene bu Masomo a mu Ntanda ya Kutunduka Alwa na Barnette. Pano’ko, Kidye Kikatampe kyabingije Batumoni ba Yehova. Wadi musunsa umbajinji mu mānga Kidye Kikatampe mu États-Unis kwiponeja akyo kine mu kakitatyi katyetye. Kupwa kwa buno butyibi, kupangwapangwa kwa patōkelela kwa bantu ba Yehova mu États-Unis kwatyepa bininge. Na uno mwanda, byepelo bya bekadi ba mu États-Unis byalēmekwa.

18, 19. Mungya mwanenene Pablo Barros, le i bika byamukweshe ashale mukankamane, le bengidi bakwabo ba Yehova babwanya kwiula kimfwa kyandi namani?

¹⁸ Arjantine. Pablo wa myaka 8 ne Hugo Barros, wa myaka 7, bapangilwe ku masomo mu 1976 mwanda kebadipo balonga kisela kya kwimuna ndalapo. Difuku dimo, mukulu wa masomo mwana-mukaji watonwene Pablo ne kumutoyola makoni ku mutwe. Washala nabo bonso bubidi mu nsá mutuntulu bakwabo papo ke batambe, wibaningila balonge bisela bya ntanda. Pablo pa kuvuluka byobebalongele, unena’mba: “Shi ke Yehova, longa nkyabwenyepo kukomena kuningilwa’kwa kwadi kusaka kutyumuna bululame bwami.”

¹⁹ Pobakasambile ino myanda, kidye kyaitabija butyibi bwa masomo bwa kupanga ba Pablo ne Hugo ku masomo.  Ino mwanda wabo wakatūlwa ku Kidye Kikatampe kya mu Arjantine. Mu 1979, kino Kidye kyaponeja butyibi bwa kidye kityetye ne kunena’mba: “Kupañañana ku masomo i kujilula kijila kya ntanda kya bwanapabo bwa kufunda (Kijila kya 14) ne kya kiselwa kidi na ntanda kya kufundija bana bonso ba ku pilimele (Kijila kya 5).” Kintu kya bana ba Batumoni 1 000 bamwenine mu buno bushindañani. Bamo kebakipangilwepo kadi ku masomo, bana bakwabo pamo bwa Pablo ne Hugo bajokejibwe ku masomo a Leta.

20, 21. Le mwanda watene ba Roel ne Emily Embralinag ubakomeja lwitabijo lobe namani?

²⁰ Filipine. Mu 1990, Roel Embralinag, g wa myaka 9, ne kaka wandi Emily, wa myaka 10, pamo ne bana bakwabo ba masomo Batumoni kubwipi kwa 66, bapangilwe ku masomo mwanda kebadipo bemuna ndalapo. Leonardo shandya Roel ne Emily, watompele kulanguluka na bakatampe ba masomo, ino kwiimvwana mpika. Pobapityije’byo kipimo, Leonardo wakasamba ku Kidye Kikatampe. Leonardo kadipo na makuta nansha ke avoka mwine wa  kumunenena. Kisaka kyalombele na kininga Yehova ekikwashe. Papo bana kashā benda bebasepa ne kwibafutulula. Leonardo wamwene’mba kabwanyapo kunekenya kino kisambo, mwanda kafundilepo bijila bya ntanda.

²¹ Bintu pa kushinta, kisaka kyaimaninwa na Felino Ganal, avoka waingile kala mu kidye kitumbe bininge mu yabo ntanda. Pobadi basamba’pa, Tutu Ganal wadi ke muleke kaji kandi waikala ke Kamoni wa Yehova. Mwanda pa kufika ku Kidye Kikatampe, Kidye kyonso kituntulu kyabingija Batumoni ne kutalula mbila ya kupanga bana ku masomo. Pano napo, boba badi basaka kutyumuna bululame bwa bantu ba Leza bakomenwe.

22, 23. (a) Mwanda waka twanekenye bisambo bivule uno muswelo? (b) Bu bana na bana bwetu bwa ndoe buleta bukamoni’ka?

²² Mwanda waka Batumoni ba Yehova batambwile bushindañani buvule ku meso a ba lupusa? Ketudipo na mukulu kampanda wa mu politike. Ino, mu ntanda ne ntanda, mu kidye ne kidye, batyibi ba mutyima muyampe betukingile ku balwana babibabi, kadi pamo, badi batūdidila ne bijila bya kulondela’po. Na bubine, Kidishitu i mwesele bukomo bwetu amba tumone buno bushindañani bonso. (Tanga Kusokwelwa 6:2.) Mwanda waka twalwile ano malwi ku meso a ba lupusa? Ketwadipo tusaka kushinta bijila bya ino ntanda. Ino, kyotukimba i kwendelela kwingidila Mulopwe wetu Yesu Kidishitu, kwampikwa kijika.—Bil. 4:29.

²³ Mu ino ntanda mikalañanibwe na politike ne kutādilwa na mushikwa, Mulopwe wetu uludika, Yesu Kidishitu i mwesele balondi bandi ntanda yonso baleke kwikuja nansha dimo mu bya ntanda. Bukomo bwa Satana bwa kwitukalañanya ne kwitunekenya i bukomenwe. Bulopwe i bukongakanye midiyo ne midiyo ya bantu bapela “kwilombolapo bulwi” nansha dimo. Bu bana na bana bwetu bwa ndoe ntanda yonso, i butulumukwa—i bulete bukamoni kebupatanibwa bulombola’mba Bulopwe bwa Leza buludikanga!—Isa. 2:4.