1, 2. (a) Mwanda waka bana ba bwanga bātulumukile? (b) Le i mwangulo wa muswelo’ka wādi wisambila’po Yesu?

 BANA ba bwanga abatulumuka. Yesu webasapwila amba: “Tululai meso enu, mumone madimi, amba abatōka tō mwanda wa kwangula.” Abaela meso kufunka Yesu, ino abo bonso abamone’ko madimi ampikwa kutōka, akifīta—musombelo wa mani a mebele a buluba akishipuka. Padi ye bano bēipangwile amba, ‘Le i mwangulo’ka? Kukidi myeji mivule kumeso kwa mwangulo kushilula.’—Yoa. 4:35.

² Yesu kesambilangapo pa mwangulo wa madimi adimine bantu. Inoko, waingidija uno mukenga mwanda wa kufundija bana bandi ba bwanga myanda ibidi ya kamweno itala mwangulo wa ku mushipiditu—mwangulo wa kwangula bantu. Le ayo mine i myanda’ka? Pa kutana malondololo, tubandawilei’ko myanda mivule itala ino nsekununi.

3. (a) Mobimwekela i kika kyālengeje Yesu anene amba: “Madimi . . . abatōka tō mwanda wa kwangula”? (Tala kushi kwa dyani.) (b) Le Yesu wātōkeje namani binenwa byandi?

³ Yesu wēsambile uno mwisambo na bandi bana ba bwanga ku mfulo kwa 30 K.K., kubwipi na Saika wa bene Samadia. Bana ba bwanga pa kwenda mu kibundi, Yesu washala ku mushimwa kwaādi usapwila mwana-mukaji bubine bwa ku mushipiditu, wājingulwile bukidibukidi mvubu ya bufundiji bwandi. Bana ba bwanga pa kujokela kudi Yesu, mwana-mukaji wāpelakana kwenda mu Saika ne kusapwila bakwabo bintu bitulumukwa byaafunda. Byaebalombola bibasangaja bantu, kadi bavule abaiya lubilo ku mushimwa kwitana na Yesu. Padi mu kitatyi’kya—Yesu wāmwene kulampe kutabuka ne madimi amweka’a, ino wāmwene kibumbo kya bene Samadia kifwena—wānena’mba: “[Monai] madimi, amba abatōka tō mwanda wa kwangula.” a Ebiya pa kutōkeja mulangwe na kulombola’mba ke mwangulopo wa ku ngitu, ino i wa ku mushipiditu, Yesu wābweja’ko amba: “Mwangudi . . . [ubungakanyanga] bipa mwanda wa būmi bwa nyeke.”—Yoa. 4:5-30, 36.

4. (a) Le i myanda’ka ibidi itala mwangulo yāfundije Yesu? (b) I bipangujo’ka byotusa kubandaula?

⁴ Le i myanda’ka ibidi ya kamweno itala mwangulo wa ku mushipiditu yāfundije Yesu? Umbajinji, Mwingilo i wa bukidibukidi. Kunena’mba “madimi . . . abatōka tō mwanda wa kwangula,” i kwita kwaita balondi bandi ku kaji. Pa kulombola kano kampeja-bukidi ku bana bandi ba bwanga, Yesu  wabweja’ko amba: “Kala mwangudi utambulanga mpalo yandi.” Bine, mwangulo wadi kala ke mushiluke—kekwadipo kya kwijija! Wa bubidi, Bengidi i basangale. Yesu wānene amba, mukushi ne mwangudi ‘bakasangala pamo.’ (Yoa. 4:35b, 36) Monka mwāsangedile Yesu mwine pa kumona amba “bene Samadia [bavule abaikala] na lwitabijo mwadi,” mo monka ne bana bandi ba bwanga nabo badi ba kwimwena nsangaji mivule kitatyi kyobangula na muya wabo onso. (Yoa. 4:39-42) Ino mānga ya mu myaka katwa kabajinji idi na mvubu ya pa bula kotudi, mwanda ilombolanga bipita dyalelo mu mwangulo wa ku mushipiditu, mwangulo mukatampe mpata mu mānga. Le mwangulo wa mu ano etu mafuku washilwile kitatyi’ka? Le i bāni bengila’mo? Le i bika bilupukile’ko?

5. Le i ani utangidile mwangulo wa ntanda yonso, ne kimonwa kya Yoano kilombola namani amba mwingilo i wa kampeja-bukidi?

⁵ Mu kimonwa kyāpelwe mutumibwa Yoano, kilombola’mba Yehova i mutonge Yesu emanine mwangulo wa kwangula bantu ntanda yonso. (Tanga Kusokwelwa 14:14-16.) Mu kino kimonwa, mudi Yesu uvwele kilukwa ne kukwata kikwakwa. “Kilukwa kya olo ku mutwe” wa Yesu kilombola kifuko kyandi kya bu Mulopwe uludika. “Kikwakwa kya bui mu kuboko kwandi,” kilombola mwingilo wandi wa bu Mwangudi. Yehova pa kunena kupityila kudi mwikeulu amba, “byangulwa bya ntanda bibapu kwela,” wakomeneja amba uno mwingilo i wa kampeja-bukidi. Na bubine, “kitatyi kya kunoa kibaiya”—kekukidipo kya kwilaijija! Yesu pa kulonda musoñanya wa Leza wa ‘kupityija’mo kikwakwa,’ waolwele kikwakwa kyandi ne kwangula pano panshi—ko kunena’mba, kwangula bantu ba pano panshi. Kino kimonwa kitulumuja kituvuluja monka amba, “madimi . . . abatōka tō mwanda wa kwangula.” Le kino kimonwa kitukwasha tujingulule kitatyi kyashilwile mwangulo wa ntanda yonso? En-en kadi!

6. (a) Le “kitatyi kya mwangulo” kyashilwile kyaba’ka? (b) Le “byangulwa bya ntanda” byashilwile kitatyi’ka? Shintulula.

⁶ Yoano byaāmwene kimonwa mu Kusokwelwa shapita 14 kilombola Yesu, Mwangudi, uvwele kilukwa (vese 14), nanshi ko kunena’mba kubikikwa kwandi bu Mulopwe mu 1914 kwalongekele. (Dan. 7:13, 14) Kitatyi kityetye pa kupita’po, Yesu wanenwa kushilula mwangulo (vese 15). Tumonanga bino binkumenkume ne mu kyelekejo kya Yesu kitala pa kwangulwa kwa ñano, mwaānene amba: “Mwangulo i mvuyo ya ngikadilo ya bintu.” Nanshi, kitatyi kya mwangulo ne mvuyo ya ngikadilo ya bintu byashilwile kitatyi kimo kyonka—mu 1914. Mwenda mafuku, mwangulo mwinemwine washilula enka “pa kitatyi kya mwangulo.” (Mat. 13:30, 39) Shi tutale kulampe mu myaka ishele kunyuma, tukamona’mba mwangulo washilwile myaka mityetye kupwa kwa Yesu kushilula kuludika bu Mulopwe. Dibajinji, tamba mu 1914 kufika ku ngalwilo kwa 1919, Yesu wavuije mwingilo wa kutōkeja balondi bandi bashingwe māni. (Mal. 3:1-3; 1 Pe. 4:17) Ebiya,  mu 1919, “byangulwa bya ntanda” byashilula. Ne kwija mpika, Yesu waingidije umpika mukōkele waatambile mu kutonga, amba akwashe banabetu bamone amba mwingilo wa busapudi i wa kampeja-bukidi. Tutalei byalongekele.

7. (a) I bubandaudi’ka bwakweshe banabetu bamone amba mwingilo wa kusapula i wa kampeja-bukidi? (b) Le banabetu bakankamikilwe kulonga bika?

⁷ Mu Kweji 7, 1920, Kiteba kya Mulami kyanene amba: “I kimweke patōka, mungya bubandaudi bwa Bisonekwa amba kipwilo i kipebwe dyese dikatampe dya kusapula musapu utala bulopwe.” Kimfwa, binenwa bya bupolofeto bya Isaya byakweshe banabetu bamone amba musapu wa Bulopwe ufwaninwe kusapulwa ntanda yonso. (Isa. 49:6; 52:7; 61:1-3) Muswelo wa kuvuija uno mwingilo kewadipo uyukene, nansha nabya, badi bakulupile amba Yehova ukebashitwila kibelo. (Tanga Isaya 59:1.) Mfulo mfulō, uno mumweno mwimvwanike ulombola amba mwingilo wa kusapula i wa kampeja-bukidi, wakankamikile banabetu batakamene’mo. Le balonga’po namani?

8. Mu 1921, le i myanda’ka ibidi itala mwingilo wa busapudi yajingulwile banabetu?

⁸ Kiteba kya Mulami kya mu Kweji 12, 1921, kyanene amba: “Uno wadi mwaka mulumbuluke kashā; kadi bantu bavule baimvwene musapu wa bubine mu bula bwa mwaka 1921 kupita myaka yonso ishele kunyuma.” Dino dipepala dyabwejeje’ko amba: “Kukidi mingilo mivule. . . . Twingilei’yo na nsangaji.” Uno o muswelo waimvwanije banabetu myanda ibidi ya kamweno itala mwingilo wa busapudi wasoñenye Yesu batumibwa bandi amba: Mwingilo i wa kampeja-bukidi, kadi bengidi nabo badi na nsangaji.

9. (a) Mu 1954, Le Kiteba kya Mulami kyanene bika bitala pa mwangulo, ne mwanda waka? (b) Le basapudi belundile’ko namani ntanda yonso umbula bwa myaka 50 ipityile’i? (Tala kapango, “ Kwilundila’ko kwa Basapudi Ntanda Yonso.”)

⁹ Mu myaka ya 1930, banabetu pa kupwa kwimvwanija amba kibumbo kikatampe kya mikōko mikwabo kyadi kya kwitaba ku musapu wa Bulopwe, mwingilo wa busapudi waingilwa kutabuka. (Isa. 55:5; Yoa. 10:16; Kus. 7:9) Le byaikala namani? Kibalwa kya boba badi basapula musapu wa Bulopwe kyavudila’ko, badi 41 000 mu 1934 ino pa kufika mu 1953, baikala ke 500 000. Kiteba kya Mulami kya difuku 1 Kweji 12, 1954, kyafudile ku kunena’mba: “I mushipiditu wa Yehova ne bukomo bwa Kinenwa kyandi byo byavuije uno mwingilo mukatampe wa mwangulo ntanda yonso.” b—Zek. 4:6.

10, 11. Le i myanda’ka itala kutanta kwa nkunwa yobakomeneje mu kyelekejo kya luze lwa mutade?

¹⁰ Yesu, mu byelekejo byandi bitala Bulopwe, wālaile na bukomo bonso bintu byadi bya kulupuka mu mwingilo wa mwangulo. Tubandaulei pano kyelekejo kya luze lwa mutade ne kya kiyujo. Tusa kuta mutyima nakampata pa muswelo ufikidila bino byelekejo mu kitatyi kya ku mfulo.

¹¹ Kyelekejo kya luze lwa mutade. Muntu umo wakunine luze lwa mutade. Lwatama ke mutyi mwiya mufyama toni. (Tanga Mateo 13:31, 32.) Le i myanda’ka itala kutama kwa luno luze yobakomeneje mu kino kyelekejo? (1) Kutanta kutulumukwa kwa mutyi. Luze “lwadi lutyetye bininge kutabuka nkunwa yonso” lwaikala ke mutyi wa “misambo mikatampe.” (Mako 4:31, 32) (2) Kutama kekwadipo kutatanwa. “[Luze] pa kukunwa, lwamena ne kubaya bininge.” Yesu kānenenepo amba, “Padi lubwanya kumena,” mhm, aye wānene’mba: “Lwamena.” Lwādi lutama’nka kutama. (3) Kutama kwa mutyi kwadi kukoka bintu bikwabo ne kwikala ke kīkalo. “Byoni bya mūlu” byaiya ne “kwikala mu mutalela wao.” Lelo ino myanda isatu ikwatañene namani na mwangulo wa ku mushipiditu udi’ko dyalelo?

12. Le kyelekejo kya luze lwa mutade kitala namani mwangulo wa dyalelo? (Tala ne kalata “ Kwilundila’ko kwa Bifundwa bya Bible.”)

¹² (1) Kutanta: Kino kyelekejo kilombola kutanta kwa musapu wa Bulopwe ne kwa kipwilo kya bwine Kidishitu. Tamba mu 1919 bangudi bapyasakane bakongakanibwe mu kipwilo kijokejibwe kya bwine Kidishitu. Mu kine kitatyi’ka, bangudi badi batyetye, ino bavudile’ko bukidibukidi. Na bubine kutanta kwa tamba ku ngalwilo kwa myaka ya 1990 kufika ne dyalelo i kutulumukwa. (Isa. 60:22) (2) Kubulwa kutatana: Kipwilo kya bwine Kidishitu kyadi kitanta’nka kutanta. Nansha balwana na Leza byobabungīle myala ya mabwe pa kano kaluze, ino ako kadi katanta’nka kutanta—kenda katolwela kufula bijika byonso. (Isa. 54:17) (3) Kīkalo: “Byoni bya mūlu” byaile kwikala mu mutalela wa mutyi byelekeja midiyo ya bantu ba mityima myoloke batambile mu matanda kubwipi kwa 240 betabije musapu wa Bulopwe na kutwela mu kipwilo kya bwine Kidishitu. (Ezk. 17:23) Mwine’mwa, bapebwanga’mo bidibwa bya ku mushipiditu, batūkijibwa mutyima ne kukingwa.—Isa. 32:1, 2; 54:13.

13. Le kyelekejo kya kiyujo kikomeneja myanda’ka itala kutanta?

¹³ Kyelekejo kya kiyujo. Mwana-mukaji pa kupwa kwela kiyujo mu mukama wa bukula, kiyujo’kya kyatatukija mukama onso. (Tanga Mateo 13:33.) Le i myanda’ka itala kutanta yobakomeneje mu kino kyelekejo? Tutalei myanda ibidi. (1) Kutanta kwaikele kushinta bintu. Kiyujo kyasambakene “enka ne byatatukile mukama onso mutuntulu.” (2) Kutanta kwaikele kusambakana. Kiyujo kyatatukije “bipimo [byonso] bikatampe bisatu bya bukula”—ke mukama onso kadi. Lelo ino myanda ibidi ikwatañene namani na mwangulo wa ku mushipiditu udi’ko dyalelo?

14. Lelo kyelekejo kya kiyujo kitalanga namani mwangulo wa dyalelo?

 ¹⁴ (1) Kushinta: Kiyujo kyelekeja musapu wa Bulopwe, ino mukama wa bukula welekeja bantu. Monka mushintyilanga kiyujo mukama shi kibatyangwa na bukula, mo monka ne musapu wa Bulopwe ushintanga mityima ya bantu bewitabija. (Loma 12:2) (2) Kusambakana: Kusambakana kwa kiyujo kwelekeja kusambakana kwa musapu wa Bulopwe. Kiyujo kikalanga kyenda kitwela kufika ne byokisambakana mu mukama onso. Mo monka ne musapu wa Bulopwe nao wendanga usambakana kufika “ne kulakula kwine kwa ntanda.” (Bil. 1:8) Uno mwanda wa mu kino kyelekejo ulombola’mba nansha ke mu matanda mobakankeje mwingilo wetu, musapu wa Bulopwe ao ukasambakana’mo, ke-pantu, mwingilo wetu mu ino mitamba ya ntanda ubwanya kwingilwa’mo bininge bantu kumona mpika.

15. Le binenwa bidi mu Isaya 60:5, 22 i bifikidile namani? (Tala ne kapango “ Yehova Ye Walengeje’byo,” paje 93, ne “ Mwaalamukila ‘Katyutyu’ka’ Ke ‘Muzo Mukomo’” paje 96-97.)

¹⁵ Myaka 800 kumeso kwa Yesu kuleta bino byelekejo, Yehova wālaile kupityila kudi Isaya mu muneneno kewidibwa muswelo wadi wa kwendelela mwangulo wa ku mushipiditu  mu ano mafuku ne nsangaji yadi ya kulupuka’mo. c Yehova wālombwele bantu ba “kulampe” bāya ne kunyemena mu bulongolodi bwandi. Aye mwine pa kusapwila ‘mwana-mukaji,’ welekejibwa dyalelo na bashingwe māni basheleshele’ko pano pa ntanda, wānena’mba: “Ukamona ne kutōkejibwa, ne mutyima obe ukazakala ne kubaijibwa; ke-buntu bungi bwa kalunga-kamema bukalamwinwa kodi, bupeta bwa mizo bukāya kodi.” (Isa. 60:1, 4, 5, 9) Leka, bino byanena i bya bine! Dyalelo, bantu bengidila Yehova pano ke myaka mivule i bayulwe nsangaji pobamona mwenda muvudila basapudi ba Bulopwe mu matanda abo, badi batyetye ino pano ke tununu na tununu.

16, 17. Le i bubinga’ka bumo bwalengeja ‘mukushi ne mwangudi basangele pamo’? (Tala ne kapango “ Matrakte Abidi Moatengele Mityima ya Bantu Babidi mu Amazone.”)

¹⁶ Padi ubavuluka amba Yesu wāsapwidile batumibwa bandi amba: “Mwangudi . . . [ubungakanyanga] bipa mwanda wa būmi bwa nyeke, amba mukushi ne mwangudi basangale bonso pamo.” (Yoa. 4:36) Le i muswelo’ka ‘otusangela pamo’ mu mwangulo wa ntanda yonso? Tusangelanga pamo mu miswelo mivule. Tutalei’ko isatu.

¹⁷ Umbajinji, tusangelanga kumona bilonga Yehova mu uno mwingilo. Potusapula musapu wa Bulopwe, tukunanga nkunwa. (Mat. 13:18, 19) Shi tubakwasha muntu ke mwana wa bwanga wa Kidishitu, tubaangula. Kadi batwe bonso tusangalanga mpata potumona ne luzakalo ponka Yehova ulengeja nkunwa ya Bulopwe ‘imena ne kutama.’ (Mako 4:27, 28) Nkunwa imo imenanga ke mungya kala, kupwa yaangulwa na bantu bakwabo. Padi nobe kodi mwimwene uno mwanda wemwenine Joan, kaka mwine Kidishitu wa mu Beletanye wabatyijibwe pano ke padi myaka 60. Wanene amba: “Natene bantu bansapwidile amba nakunine nkunwa mu mityima yabo kitatyi kyonebasapwidile myaka kunyuma. Ami kuyuka mpika, nanshi Batumoni bakwabo befundile nabo Bible ne kwibakwasha baikala ke bengidi ba Yehova. Ne musangale pa kuyuka’mba nkunwa yonakunine yatamine kadi yaangulwa.”—Tanga 1 Kodinda 3:6, 7.

18. I bubinga’ka bwa kusangela butelelwe mu 1 Kodinda 3:8?

¹⁸ Wa bubidi, twikalanga nyeke na nsangaji mu mwingilo potuvuluka byānene Polo amba: “Muntu ense ukatambulanga mpalo yandi mwendele mingilo yasusuka nayo.” (1 Ko. 3:8) Mpalo ipānwanga mungya mingilo, ke mungyapo bipa bilupuka ku mingilo. Bine kino kikulupiji kikankamika’po kashā boba basapwila mu myaba mudi bantu bapela musapu! Kumeso a Leza, Kamoni ense wingila na mutyima wandi onso mwingilo wa kukuna upanga “bipa bingi,” o mwanda udi na bubinga bwa kusangela.—Yoa. 15:8; Mat. 13:23.

19. (a) Bupolofeto bwa Yesu budi mu Mateo 24:14 butala namani nsangaji yetu? (b) I bika byofwaninwe kulama mu ñeni shi kubwenyepo kulonga mwanā bwanga?

¹⁹ Wa busatu, tusangalanga mwanda mwingilo wetu ufikidijanga bupolofeto. Tala byālondolwele Yesu pāmwipangwile batumibwa bandi amba: “I kika kikekala kiyukeno  kiketuyukija kitatyi kya kwikala’po kobe ne kya mvuyo ya ngikadilo ya bintu?” Wēbalombwele amba mwingilo wa kusapula ntanda yonso i mwanda mukatampe mpata mu kino kiyukeno. Le wādi wisambila pa mwingilo wa kulonga bana ba bwanga? Aa. Wānene amba: “Ino myanda miyampe ya Bulopwe ikasapulwa pa ntanda yonso ikelwe na bantu mwanda wa bukamoni.” (Mat. 24:3, 14) Nanshi, kusapula Bulopwe—kukuna nkunwa—i kipindi kikatampe kya mu kiyukeno. Po pa mwanda, potusapula myanda miyampe ya Bulopwe, tulamanga mu ñeni amba nansha shi ketubwenyepo kulonga mwanā bwanga, “bukamoni” abo’ko tubabwanya kumupa’bo. d I bine, betabije kebatabije, batwe tubavuija bupolofeto bwa Yesu kadi tudi na ntumbo ya kwikala “bengidi bengila pamo na Leza.” (1 Ko. 3:9) Buno bine i bubinga bwa kusangela!

20, 21. (a) Le binenwa bya Malaki 1:11 bifikidilanga namani? (b) Pa mwanda utala mwangulo, le ubasumininwa kulonga bika, ne mwanda waka?

²⁰ Mu myaka katwa kabajinji, Yesu wākweshe batumibwa bandi bamone amba mwangulo i mwingilo wa kampeja-bukidi. Tamba mu 1919, Yesu i mukwashe bana bandi ba bwanga ba dyalelo nabo bemvwanije uno mwanda. O mwanda bantu ba Leza ibatakamanine’ko. Ne na bubine, mwangulo kewimikilwepo. Monka mwēkilaile mupolofeto Malaki, mwingilo wa kusapula wingilwanga ne dyalelo “kushilwila ku kutamba kwa dyuba, kutūla ne ku kupona kwadyo.” (Mal. 1:11) Bine, kushilwila ku kutamba kwa dyuba, kutūla ne ku kupona kwadyo—kutunduka ne kushika, pampikwa kubanga kobashikete—bakushi ne bangudi bengilanga ne kusangela pamo. Kadi kushilwila ku kutamba kwa dyuba, kutūla ne ku kupona kwadyo—lubanga ne kyolwa, ko kunena’mba, difuku dyonso dituntulu—twingilanga na mutyima wa kampeja-bukidi.

²¹ Shi dyalelo tutale kunyuma mu bula bwa myaka 100 ne kumona kisumpi kya bengidi ba Leza kyadi kityetye ino pano ke “muzo mukomo,” mityima yetu bine ‘izakalanga ne kubaijibwa’ na nsangaji. (Isa. 60:5, 22) Tulomba nsangaji ne buswe botuswele Yehova, “Mwinē mwangulo,” bitutone batwe bonso twendelele kuvuya uno mwangulo kewamwekele kashā!—Luka 10:2.