Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

SHAPITA 5

Tala “Bintu Bibi Kadi bya Munyanji Byobalonga”

Tala “Bintu Bibi Kadi bya Munyanji Byobalonga”

EZEKYELE 8:9

PEMANINE SHAPITA: Koneka kwa ku mushipiditu ne kwa mu mwikadilo kwa Yuda mupondoke

1-3. Le Yehova wādi usaka Ezekyele amone bika ku tempelo mu Yelusalema, ne mwanda waka? (Tala Kipindi 2 ku ngalwilo.)

MUPOLOFETO Ezekyele byadi mwanā kitobo, uyukile senene Bijila bya Mosesa. Nanshi wibidile ku tempelo ya mu Yelusalema ne butōtyi butōka bwa Yehova butōtelwa’ko. (Ezk. 1:3; Mal. 2:7) Inoko pano, mu mwaka wa 612 Y.K., bintu bilongeka ku tempelo ya Yehova bibwanya kusansa Muyuda yense wa kikōkeji, ne Ezekyele mwine.

2 Yehova usaka kulombola Ezekyele ngikadilo ya bulanda idi ku tempelo, kupwa aye nandi asapwile’mo “bakulumpe ba Yuda,” Bayuda bakwabo bamisungi bebungīle mu yandi njibo, bintu byaamona. (Tanga Ezekyele 8:1-4; Ezk. 11:24, 25; 20:1-3) Kupityila ku mushipiditu ujila, Yehova wasela Ezekyele (mu kimonwa) kutamba mu njibo yandi mu Tele-Abibe, kubwipi na munonga wa Kebale mu Babiloni, ku makilometele tutwa na tutwa kushika kwa Yelusalema. Yehova washikatyija mupolofeto mu tempelo, dya ku kibelo kya kungala kya kipango kya munda. Mwine’mwa, Yehova wamunangija mu tempelo, kupityila ku kimonwa.

3 Pano Ezekyele wamone myanda iná isansa ilombola koneka kwa uno muzo ku mushipiditu. Le i bika byafikila butōtyi butōka bwa Yehova? Le kino kimonwa kidi na buluji’ka kotudi dyalelo? Leka tunangei pamo na Ezekyele. Dibajinji bidi, tusakilwa kubandaula byobya bine bisakilanga Yehova batōtyi bandi.

“Amiwa . . . Ne Leza Usakanga Kulamatwa Bunka”

4. Le Yehova usakanga bika ku batōtyi bandi?

4 Kintu kya myaka tutwa kitema kumeso kwa mafuku a Ezekyele, Yehova wālombwele patōka byobya bine byasaka ku batōtyi bandi. Wāsapwidile bene Isalela * mu mbila ya bubidi ya mu Mbila Dikumi, amba: “Amiwa Yehova Leza obe ne Leza usakanga kulamatwa bunka.” (Div. 20:5) Kupityila ku bino binenwa “kulamatwa bunka,” Yehova wālombwele amba kaketabijapo nansha dimo butōtyi bwa baleza bakwabo. Monka motwamwenine’kyo mu Shapita 2 wa kino kitabo, kisakibwa kibajinji kya mu butōtyi butōka i kino amba, mwine otufwaninwe kutōta i’nka Yehova kete. Batōtyi bandi bafwaninwe kumutūla pa kifuko kibajinji mu bwabo būmi. (Div. 20:3) Mu muneneno’tu upēla, Yehova usakanga batōtyi bandi bekale nyeke batōka ku mushipiditu na kuleka kutyanga butōtyi bwa bine na bwa bubela. Mu mwaka wa 1513 Y.K., bene Isalela bātwelele na mutyima tō mu kipwano kya Bijila. Pobālongele namino, bāitabije kulamata’nka Yehova bunka bwandi. (Div. 24:3-8) Yehova ulamatanga ku bipwano byandi, kadi usakanga ne bantu basambile nabo kipwano bekale na lulamato lwa uno muswelo.​—Kup. 7:9, 10; 2 Sa. 22:26.

5, 6. Mwanda waka Yehova ye wādi ufwaninwe kulamatwa bunka bwandi na bene Isalela?

5 Lelo kyādi kyendele’mo Yehova asakile bene Isalela bamulamate’nka aye bunka? En-en! Aye ye Leza Mwinē Bukomo Bonso, Mubikadi wa Diulu ne Ntanda, ne Nsulo ya būmi kadi Mukwatakani wabo. (Ñim. 36:9; Bil. 17:28) Kadi Yehova wādi Mukūdi wa bene Isalela. Pāebapele Mbila Dikumi, wāvulwije bantu amba: “Amiwa ne Yehova Leza obe, wakutambije mu ntanda ya Edipito, mu njibo ya bupika.” (Div. 20:2) I kimweke patōka’mba, Yehova ye wādi ufwaninwe kwikala pa kifuko kibajinji mu mityima ya bene Isalela.

6 Yehova kashintyilepo. (Mal. 3:6) Usakanga nyeke kutōtwa bunka bwandi. Langa’po bidi, mwēivwanine Yehova pa ino myanda iná ivutakanya ñeni yaālombwele pano Ezekyele mu kimonwa.

Mwanda Mubajinji: Kyelekejo kya Kilezaleza kya Mukao

7. (a) Le Bayuda batupondo bādi balonga bika ku kibelo kya kungala kya tempelo, ne bākolomwene Yehova alonge bika? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.) (b) Le mukao wa Yehova wākolomwenwe mu buluji’ka? (Tala kunshi kwa dyani.)

7 Tanga Ezekyele 8:5, 6. Ezekyele ye uno byāmusense bininge! Ku kibelo kya kungala kya tempelo, Bayuda batupondo bādi batōtela’ko kyelekejo kya kilezaleza, nansha nkishi. Kyādi padi i kikomo kikola kyelekeja Ashela, leza mukaji wa bubela, wādi umonwa na bene Kenani bu mukaja Bāla. Nansha shi kyādi kika, bano bene Isalela batōtyi ba bilezaleza, bājilwile binenwa bya kipwano kyabo na Yehova. Abo pa kulamata nkishi​—lulamato lufwaninwe’nka Yehova bunka bwandi, bākolomwene mukao wa Leza; bākolomwene bulobo bwandi boloke. * (Kup. 32:16; Ezk. 5:13) Langa’po bidi: Mu bula bwa myaka 400 ne musubu, kino kipandulwe kya tempelo, kyādi kyelekeja kwikala’po kwa Yehova. (1 Ba. 8:10-13) Ino pano, abo pa kutweja butōtyi bwa bilezaleza’nka ne mu tempelo, bano batōtyi ba bilezaleza bālengeje Yehova ‘asonsolokele kulampe na kipandulwe kyandi.’

8. Le kimonwa kya Ezekyele kya kyelekejo kya mukao kidi na buluji’ka kotudi dyalelo?

8 Le kimonwa kya Ezekyele kya kyelekejo kya mukao kidi na buluji’ka kotudi dyalelo? Na bubine, Yuda mupondoke wituvulujanga bipwilo bya kine Kidishitu. Butōtyi bwa bilezaleza i buzambalale mu bipwilo bya kine Kidishitu, bwine bulengeje lulamato lwa bantu kudi Leza lwikale lwa bituputupu. Yehova byakashintyilepo, tubwanya kukulupila’mba bipwilo bya kine Kidishitu, pamo bwa Yuda mupondoke, bikolomonanga bulobo bwandi boloke. (Yak. 1:17) Na bubine, Yehova i musonsolokele kulampe na buno butōtyi boneke bwa kine Kidishitu!

9, 10. Le i bufundiji’ka bwa kidyumu botwifunda ku bano batōtyi ba bilezaleza ba mu tempelo?

9 Le i bufundiji’ka bwa kidyumu botwifunda ku bano batōtyi ba bilezaleza ba mu tempelo? Pa kulamata Yehova bunka bwandi, tufwaninwe kunyema “butōtyi bwa bilezaleza.” (1 Ko. 10:14) Ubwanya kulanga’mba, ‘Nkibwanyapo nansha dimo kwingidija bankishi nansha byelekejo mu butōtyi bontōta Yehova!’ Inoko butōtyi bwa bilezaleza budi mu miswelo mivule, bumo i bwa munshimunshi. Dibuku dimo disambila pa Bible dinena’mba: “Muntu ubwanya kumona butōtyi bwa bilezaleza’mba bwelekeja ne bintu bikwabo—kintu kyo-kyonso kya bulēme, kifwaninwe, nansha lupusa byaikala ke kintu kyotutele’ko mutyima bininge kutabuka’ko kulamata Leza.” Nanshi mu butōtyi bwa bilezaleza mubwanya kubadilwa bituntwa, lupeto, kusambakena pamo, kwipwija mukose​—na bubine, i kintu kyo-kyonso kibwanya kwikala pa kifuko kibajinji mu būmi bwetu ne kuyata kifuko kya lulamato lotufwaninwe kupa’nka Yehova bunka bwandi. (Mat. 6:19-21, 24; Ef. 5:5; Kol. 3:5) Tufwaninwe kwilama ku miswelo yonso ya butōtyi bwa bilezaleza mwanda Yehova bunka bwandi ye ufwaninwe kupebwa mityima yetu ne butōtyi bwetu!​—1 Yo. 5:21.

10 Mu mwanda mubajinji obālombwele Ezekyele kudi Yehova mwādi “bintu bibibibi bya munyanji.” Inoko, Yehova wālombwele mupolofeto wandi wa kikōkeji amba: “Usa kumona bintu bya munyanji bibi kutabuka bino.” Lelo i bika byādi bya kwikala bibi kutabuka butōtyi bwa kyelekejo kya kilezaleza kya mukao mu tempelo?

Mwanda wa Bubidi: Bakulumpe 70 Balambula Ensense ku Baleza ba Bubela

11. Le i bintu’ka bivutakanya ñeni byāmwene Ezekyele pa kupwa kutwela mu kipango kya munda kubwipi na kisōkelo kya mu tempelo?

11 Tanga Ezekyele 8:7-12. Ezekyele pa kutubula kipunzu ku lubumbu ne kutwela mu kipango kya munda kubwipi na kisōkelo kya mu tempelo, wamone lubumbu luvutakanya ñeni kufwatule “bintu bilandala ne banyema ba mukenye ne bilezaleza byonso bya mukenye.” * Bino bifwatulo bya ku lubumbu byādi byelekeja baleza ba bubela. Kintu kivutakanya ñeni bininge i kino kyāmwene Ezekyele monka: “Bakulumpe 70 ba njibo ya Isalela” bādi bemene “mu fukutu,” balambula baleza ba bubela ensense. Mu Bijila, kulambula ensense ya luvumba luyampe kwādi kwelekeja milombelo mitabijibwe yādi ilombela batōtyi ba kikōkeji. (Ñim. 141:2) Inoko, ensense yādi ilambula bano bakulumpe 70 kudi baleza ba bubela yādi luvumba lununka bityani kudi Yehova. Milombelo yabo yādi pamo bwa luvumba lumusanshija. (Nki. 15:8) Bano bakulumpe bēongwele na kulanga’mba: “Yehova ketumwenepo.” Inoko Yehova aye wādi wibamwene, kadi wālombwele Ezekyele bintu byonso byobādi balongela mu tempelo Yandi!

Yehova umonanga bintu byonso bya munyanji bilongwa “mu fukutu” (Tala musango 11)

12. Mwanda waka tufwaninwe kwikala nyeke na kikōkeji nansha ke potudi “mu fukutu,” ne i ani nakampata ufwaninwe kuleta kimfwa mu uno mwanda?

12 Le i ñeni’ka yotuboila ku nsekununi ya Ezekyele itala bano bakulumpe 70 bene Isalela bādi balambula ensense kudi baleza ba bubela? Pa kusaka’mba Leza evwane milombelo yetu​—ne pa kulama nyeke butōtyi bwetu butōka ku meso andi​—tufwaninwe kwikala nyeke na kikōkeji nansha ke potudi “mu fukutu.” (Nki. 15:29) Tuvulukei nyeke amba meso a Yehova amona byonso adi nyeke potudi. Shi Yehova i wa bine kotudi, ketukalongapo kintu nansha kimo mu bufyafya kyotuyukile amba kekimusangajangapo. (Bah. 4:13) Nakampata bakulumpe mu kipwilo bafwaninwe kuleta kimfwa kiyampe mu kwiendeja bu bene Kidishitu. (1 Pe. 5:2, 3) Banabetu mu kipwilo basakanga kumona’mba mukulumpe wimananga ku meso abo ne kwibatangidila mu butōtyi ku kupwila wiendejanga mungya misoñanya ya mu Bible nansha ke padi “mu fukutu,” ko kunena’mba, kokebamumwene.​—Ñim. 101:2, 3.

Mwanda wa Busatu: “Bana-Bakaji . . . Badila Leza Tamuza”

13. Lelo Ezekyele wāmwene bana-bakaji batupondo balonga bika ku bibelo bya tempelo?

13 Tanga Ezekyele 8:13, 14. Pa kupwa kwa myanda ibidi mibajinji ya bilongwa bya munyanji, Yehova wāsapwila monka Ezekyele amba: “Usa kumona bintu bya munyanji bibi mpata kupita ne byobalonga’bi.” Le penepo, i bika byāmwene mupolofeto monka? “Ku ntwelelo ya kibelo kya kungala kya njibo ya Yehova,” wāmona “bana-bakaji bashikete badila leza Tamuza.” Tamuza, kilezaleza kya Mesopotemya witwanga ne bu Dumuzi mu bilembwa bya bene Sumele, kadi ulangilwanga’mba i muswe wa Ishitala leza mukaji wa bumeni. * Kudila kwādi kudila bana-bakaji bene Isalela kwādi kubadilwa mu bisela bikwatañene na lufu lwa Tamuza. Bano bana-bakaji pa kudidila Tamuza mu tempelo ya Yehova, bātwejeje bisela bya bwine ntanda mu kité kya butōtyi butōka. Inoko kuselwa kwāselēlwe bino bisela bya mutōtelo wa bubela ku tempelo ya Leza kekwēbilengejepo bikale bijila. Mwanda mungya mumweno wa Yehova, bano bana-bakaji batupondo bālongele “bintu bya munyanji”!

14. Lelo i bika byotwifunda ku muswelo wāmwene Yehova byobya byādi bilonga bana-bakaji batupondo?

14 Lelo i bika byotwifunda ku muswelo wāmwene Yehova byobya byādi bilonga bano bana-bakaji? Pa kulama nyeke butōtyi bwetu butōka, ketufwaninwepo kwibutyanga nansha dimo na bilongwa bya disubi bya bwine ntanda. Nanshi, ketufwaninwepo kulonga kintu nansha kimo kikwatañene na bisela bitambile ku mutōtelo wa bwine ntanda. Lelo kobitambile kudi na mwanda? En-en! Dyalelo, bilongwa bikwatañene na mafetyi amoamo, kimfwa Noele ne Pasaka, bibwanya kumweka bu ke bibipo. Inoko ketwakilwai’ko amba Yehova wāmwene bilongwa bya mutōtelo wa bwine ntanda bifikile ku kwikala ke mafetyi dyalelo. Mungya mumweno wa Yehova, bilongwa bya bwine ntanda i bya munyanji nyeke nansha byopapita kitatyi ne byalongwa bukomo bwa kwibityanga na butōtyi butōka.​—2 Ko. 6:17; Kus. 18:2, 4.

Mwanda wa Buná: Bantu 25 “Bevukwila ku Dyuba”

15, 16. Le bantu 25 bādi balonga bika mu kipango kya munda kya tempelo, ne mwanda waka bilongwa byabo byāsanshije Yehova bininge?

15 Tanga Ezekyele 8:15-18. Yehova wāshilwile kwisambila pa mwanda wa buná kadi wa mfulo na binenwa byādi ke biyukane bya amba: “Usa kumona bintu bya munyanji bibi kutabuka bino’bi.” Mupolofeto ye uno wēipangwile amba: ‘Le i bika kadi bisa kwikala bibi mpata kutabuka bintu byonkendi kala mumone?’ Pano Ezekyele wādi mu kipango kya munda kya tempelo. Mwine’mwa, pa kibelo kya tempelo, wāmona bantu 25 bevukwila panshi batōta “dyuba kutunduka.” Bano bantu bāsanshije Yehova bininge. Muswelo’ka?

16 Tala bidi uno mwanda: Tempelo ya Leza yāubakilwe na kibelo kitala kutunduka. Batōtyi pa kutwela mu tempelo bādi batadidila dya kushika, belele nyuma kutunduka kutambanga dyuba. Inoko bano bantu 25 ba mu kimonwa bādi “belele nyuma ku tempelo,” batadidile kutunduka mwa kutōtela dyuba. Abo pa kulonga namino, bāelele Yehova nyuma, mwanda ino tempelo yādi “njibo ya Yehova.” (1 Ba. 8:10-13) Bano bantu 25 bādi batupondo. Bāfutulwile Yehova, kadi bātyumwine musoñanya udi mu Kupituluka mu Bijila 4:15-19. Bine, bāsanshije Leza mwine ufwaninwe kulamatwa bunka bwandi!

Yehova ufwaninwe kulamatwa bunka bwandi na batōtyi bandi

17, 18. (a) Le nsekununi ya batōtyi ba dyuba ba mu tempelo itufundija bika? (b) Le bene Isalela batupondo bāonene kipwano’ka, ne muswelo’ka?

17 Le nsekununi ya bano batōtyi ba dyuba itufundija bika? Pa kulama nyeke butōtyi bwetu butōka, tufwaninwe kutala kudi Yehova etupe kitōkeji kya ku mushipiditu. Vuluka’mba, “Yehova Leza i dyuba,” ne Kinenwa kyandi i “kitōkeji” kya mu kashinda ketu. (Ñim. 84:11; 119:105) Kupityila ku Kinenwa kyandi ne mabuku esambila pa Bible a bulongolodi bwandi, umunikanga mu mityima yetu ne mu ñeni yetu, na kwitulombola mwa kwikadila na mwiendelejo wituletela nsangaji tamba’nka pano ne būmi bwa nyeke mu mafuku āya kumeso. Inoko shi twadi tutala ku ino ntanda amba itumunikile mwa kwikadila mu būmi, twadi ba kwela Yehova nyuma. Uno mwiendelejo wadi wa kumusanshija bininge, na kumutapa bininge ku mutyima. Ketukasakepo nansha dimo kulonga Leza wetu namino! Kadi kimonwa kya Ezekyele kitudyumuna twepuke boba bavundamina bubine, ko kunena’mba batupondo.​—Nki. 11:9.

18 Monka motwamwenanga’kyo kunyuma’ku, Ezekyele wāmwene myanda iná isansa ya butōtyi bwa bilezaleza ne butōtyi bwa bubela yālombwele mubaile koneka kwa ku mushipiditu kwa Yuda mupondoke. Bano bene Isalela pa kwikala ba disubi ku mushipiditu, bāonene kipwano kyādi kipwene muzo wabo na Leza. Inoko koneka ku mushipiditu byokwendelanga pamo na koneka kwa mu mwikadilo, nanshi ke kya kutulumukapo shi batupondo bene Isalela bālongele bilongwa bibi bya mu mwikadilo bya miswelo yonso bine byāonene kipwano kyabo na Yehova ne kipwano kyabo na bakwabo. Tutalei pano mulombwela mupolofeto Ezekyele kupityila ku bukomo bwa mushipiditu koneka kwa mu mwikadilo kwa Yuda mupondoke.

Koneka kwa mu Mwikadilo​—“Kwiendeja bya Kiboja mu Bukata Mobe”

19. Le Ezekyele wāshintulwile namani koneka kwa mu mwikadilo kwa bantu bādi mu kipwano na Yehova?

19 Tanga Ezekyele 22:3-12. Muzo wāonekele mu mwikadilo kushilwila’nka ku baludiki kutūla ne ku bantu ba munshi. ‘Bamfumu,’ nansha bendeji, bādi bengidija lupusa lwabo mwanda wa kumwanga mashi ampikwa mambo. Mobimwekela bantu bonso bālondele bendeji babo mu kubulwa kulama Bijila bya Leza. Mu kisaka, bana bādi ‘bafutulula’ bambutwile, kadi busula-malwa nabo bwādi konsokonso. Mu ntanda yonso, bene Isalela bantomboki bādi badimba mweni wa kibundi ne kususula mwana wampikwa shandi ne mukaji wa kishala. Bene Isalela bana-balume bādi balāla na bakaji ba balondakani nabo ku bukomo. Bantu bāikele na makomwa-meso mapitepite na kulonga majika-kanwa, manyengenyenge ne kwapuja na kamweno. Langa’po mobyāsanshile Yehova pa kumona bantu baādi upwene nabo bajilula Bijila byandi ne kusūla pene pemanine bijila! Yehova wāmwene byobādi balonga bu bamusanshijanga aye. Wāsoñanya Ezekyele asapwile bano bantu boneke amba: ‘Mubaungilwa ilwē.’

Ntanda i mīkuje bininge mu ñuma ne mu busekese kupityila ku lupusa lwa bipwilo bya kine Kidishitu (Tala musango 20)

20. Mwanda waka binenwa bya Ezekyele bitala koneka kwa mu mwikadilo kwa Yuda bidi na kamweno ne kotudi dyalelo?

20 Mwanda waka binenwa bya Ezekyele bitala koneka kwa mu mwikadilo kwa Yuda bidi na kamweno ne kotudi dyalelo? Koneka kwādi mu Yuda mupondoke kwituvuluja koneka kwa mu mwikadilo kwa ntanda yotushikete’mo dyalelo. Bendeji ba politike i bengidije bibi lupusa lwabo ne kususula bantu bitupu. Bendeji ba bipwilo​—nakampata, bakatampe ba bipwilo bya kine Kidishitu​—beselanga dyese mavita a mizo mene epaije bantu midiyo ne midiyo. Bakatampe ba bipwilo i batyumune misoñanya ya mu Bible itōka kadi idi’tu padi tō itala pa busekese. Kino i kilengeje misoñanya ya mu mwikadilo ya ntanda yotudi’mo yonekele’ko bininge. Na bubine, Yehova ukanena bipwilo bya kine Kidishitu na mwaānenene Yuda mupondoke amba: “Ubaungilwa ilwē.”

21. Le koneka kwa mu mwikadilo kwa Yuda wa kala kwitufundija bika?

21 Byotudi bantu ba Yehova, le koneka kwa mu mwikadilo kwa Yuda wa kala kwitufundija bika? Pa kutōta Yehova mu muswelo waitabije, tufwaninwe kwikala na mwiendelejo utōka mu myanda yonso. Kino kekipēlangapo mu ino ntanda myoneke mu mwikadilo. (2 Tm. 3:1-5) Inoko, tuyukile mwiivwaninanga Yehova pa koneka kwa mu mwikadilo kwa miswelo yo-yonso. (1 Ko. 6:9, 10) Tukōkelanga misoñanya ya Yehova ya mu mwikadilo mwanda tumusenswe aye ne bijila byandi. (Ñim. 119:97; 1 Yo. 5:3) Kwikala na mwikadilo moneke kulombolanga kubulwa kusanswa Leza wetu ujila kadi utōka. Ketukasakepo nansha dimo Yehova afule ku kwitunena’mba: ‘Mubaungilwa ilwē.’

22. (a) Pa kupwa kubandaula binenwa bya Yehova bitala Yuda wa kala, le ubasumininwa kulonga bika? (b) Le i bika bikesambilwa’po mu shapita ulonda’ko?

22 Tubefunde bufundiji bwa kamweno mu kubandaula binenwa bya Yehova bitala pa koneka kwa ku mushipiditu ne kwa mu mwikadilo kwa Yuda wa kala. Na bubine, tubakomejibwa mu kusumininwa kotusumininwe kulamata Yehova bunka bwandi, kintu kine kyafwaninwe. Nanshi, tufwaninwe kwilama ku miswelo yonso ya butōtyi bwa bilezaleza ne kwikala nyeke batōka mu mwikadilo. Ino le, Yehova wālongele bika pa bantu bandi bampikwa kikōkeji? Ku mvuyo kwa kunangijibwa kwa Ezekyele ku tempelo, Yehova wālombwele mupolofeto wandi patōkelela’mba: “Nkalonga bintu na bukalabale.” (Ezk. 8:17, 18) Tusakilwa kuyuka byālongele Yehova pa Yuda wampikwa kikōkeji, mwanda buno butyibi bumo bonka bo busa kutyibilwa ne ino ntanda mibi. Shapita ulonda’ko ukesambila pa muswelo wāfikidile butyibi bwa Yehova padi Yuda.

^ mus. 4 Mu mukanda wa Ezekyele, kishima “Isalela” i kingidijibwe divule mwanda wa kufunkila pa bekadi ba Yuda ne ba Yelusalema.​—Ezk. 12:19, 22; 18:2; 21:2, 3.

^ mus. 7 Kwingidija kwingidijibwe kishima “mukao” kulombola mumwenanga Yehova kubulwa kikōkeji kwadi bu mwanda mukatampe. Tubwanya kulangulukila pa kufītwa kwa mukao kwikalanga na mulume shi wandi mukaji kadi na balume bakwabo. (Nki. 6:34) Pamo bwa uno mulume, Yehova ufītwanga bininge shi bantu basambile nabo kipwano abaikala bambulwa kikōkeji na kutōta bankishi. Kitabo kimo kinena’mba: “Mukao wa Leza . . . utambanga ku buujila bwandi. Byadi aye bunka bwandi ye Mwine Ujila . . . , kaketabijapo kwabanya butōtyi bwandi.”​—Div. 34:14.

^ mus. 11 Kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “bilezaleza bya mukenye” kibwanya kukwatañana na kishima kya Kihebelu kyalamwinwe bu “tuvwi” kadi i kingidijibwe mu muneneno wa kafutululo.

^ mus. 13 Kekudipo bubinga bupotoloke bwa kulangila’mba Tamuza i dijina dikwabo dya Nimiloda.