1, 2. Bantu bavule balañanga namani pa boba bafwile?

BANTU bavule mu Afrika bakulupile amba lufu ke mfulopo ya būmi, i kutunduluka’tu, kwenda kukekala mu kīkalo kikwabo. Bavule balanga amba bankambo babo bafwile i bataluke mu ntanda imonwa abaenda mu ntanda keimonwe, abatambe mu ntanda ya bantu abaenda mu ntanda ya mishipiditu.

² Amba bano bankambo, nansha mishipiditu yabo, balamanga bisaka byabo bishele pano pa ntanda ne kwibipeteja. Mungya uno mumweno, mishipiditu ya bankambo i balunda badi na bukomo, bakokeja kwitupa mwangulo muyampe, kwitwikadija biyampe ne kwitukinga ku bibi. Shi mwibasūle nansha mwibalonge kibi, bemukolomwena bishoto​—misongo, bulanda, ne bimpengele.

3. Le bantu bamo batōtanga bankambo babo namani?

³ Bomi belanga nsanzo ne kupita mu mishole ya kulēmeka ne kulama kipwano na mishipiditu ya bankambo babo. Ino milongelo imwekanga nakampata pa kujīka mwine ufwile’wa ne pa madilo andi, kifwa kulāla ntanda ne kujīka nkoba. Kutōta bankambo kumwekanga ne mu miswelo mikwabo. Kifwa, bantu bamo, kumeso kwa kutoma malwa, bamwangilanga’ko amo panshi, amba bankambo nabo batome. Ne kadi, shi bidibwa bibatekwa, badyanga bashiya’mo bimo mu bisuku, amba shi bankambo abaiya nabo bāye batane’mo ka kudya.

4. Le bantu bavule bakulupile namani pa mwanda utala muya?

⁴ Bantu bakwabo bakulupile amba bantu bomi badi na muya keufu ushalanga mūmi shi umbidi ubafu. Shi muntu’wa wadi muyampe mu būmi, amba muya wandi wenda mūlu, mu paladisa, ino shi wadi muntu mubi mu būmi, muya wandi ukelwa mu kalunganyembo. Pavule, bantu batyañanga uno mulangwe na nkulupilo ya kishi. Kifwa, misapu imo ya mfu isapulwanga mu majulunale a biloñanga kipwilo pa mfu, ilombolanga kyaba kimo amba muntu kampanda “wakabuka bukila,” “waenda kudi bankambo.” Ino nkulupilo i mimanine yonso pa mulangwe wa amba muya, nansha mushipiditu, ushalanga mūmi shi umbidi ubafu. Le Bible unena’po namani?

5, 6. Mungya munenena Bible, muya i kika?

⁵ Bible ulombola amba muya ke kintupo kidi munda mwa muntu; muya ye muntu mwine. Ivwana, Leza wāpangile Adama, “muntu wāikala ke muya mumi.” (Ngalwilo 2:7, NW) Adama kāpelwepo muya, ehe; aye ye wādi muya, muntu mutuntulu.

⁶ O mwanda tutañanga amba myuya ibutulwanga. (Ngalwilo 46:18) Idya nansha ikala na nzala. (Levi 7:20; Mitōto 107:9) Idila, kadi ipungila ne kupungila. (Yelemia 13:17; Yona  2:7) Myuya ibwanya kutapwa, kuyatwa, nansha kulondwalondwa. (Yoshua 11:11; 1 Samwele 24:11; Mitōto 7:5) Mu Mabible amo balamwine kino kishima kiselelwe mu ndimi imbajinjibajinji amba “muya” mu ano mavese, ebiya mu makwabo i bengidije kishima “mwikadi,” “kipangwa,” nansha “muntu.” Abyo byonso bishintulula kintu kimo kyonka.

7. I mavese’ka a Bible alombola amba muya ufwanga?

⁷ Muntu byadi muya mwine, shi muntu’wa wafu, o muya wafwa’wa. Ezekyele 18:4 unena’mba: “Mūya uloñanga bubi, kufwa ukafwanga.” Bilongwa 3:23 (NW) nandi amba: “Muya o-onso [nansha muntu] kewivwanapo yewa Mupolofeto ukonakanibwa onsololo umbukata mwa bantu.” Nanshi muya ke kintupo kishalanga kyumi shi umbidi ubafu.

8. Lelo mushipiditu udi mu bantu i kika?

⁸ Mushipiditu ne muya ke kintu kimopo. Mushipiditu udi mu bantu i bukomo bulama būmi bwibapa buninge bwa kulonga byobya biloñwanga mu būmi. Mushipiditu udi pamo bwa mudilo wa nshinga. Mudilo wa nshinga wingijanga vantilatele nansha fidigo ino keubwanyapo ao mwine kupepa luvula nansha kutalaja bintu. Ne mushipiditu wetu nao enka nabya, witupanga bukomo bwa kumona, kwivwana, ne kulanga. Ino keubwanyapo ao mwine kulonga bino bintu pampikwa meso, matwi ne bongolo. O mwanda Bible unenena pa muntu amba: “Mushipiditu wandi ulupukanga, aye wajokela ku biloba byandi; mu dine difuku’dya milangwe yandi yaonekelela.”​—Mitōto 146:4, NW.

9. I kintu’ka kekiloñangapo muya ne mushipiditu?

⁹ Inoko, mungya Bible, ne muya, ne mushipiditu, kekudipo kilupukanga mu umbidi pa kufwa kekyendelela na būmi mu kīkalo kya mishipiditu.

10. Bible unena namani pa ngikadilo idi’mo bafwe?

¹⁰ Le bafwe badi mu ngikadilo’ka? Yehova ye wāpangile bantu, o mwanda uyukile ne motwikadilanga potufwanga. Kinenwa kyandi kifundija amba bafwe ke bomipo, kebabwanyapo kwivwana, kumona, kunena, nansha kulanga kintu kampanda. Bible unena’mba:

• “Bafwe kebayukilepo nansha kimo kine.”​—Musapudi 9:5.

• “Bwabo buswe, yabo nsikani, wabo mukao bibazimina kala.”​—Musapudi 9:6, BB.

• “Kekudipo mingilo nansha kusambakanya bintu pamo miswelo ne miswelo, nansha kuyukidija, nansha ñeni mu kibundu koenda’kwa.”​—Musapudi 9:10.

11. Adama pa kupwa kulonga bubi, lelo Yehova wāmunene namani?

¹¹ Langa’po bidi munenena Bible pa Adama, nkambo wetu umbajinji. Yehova wāmupungile “ku biloba bya panshi.” (Ngalwilo 2:7) Shi Adama wādi amba wākōkele ku kijila kyāmujidikile Yehova, longa wāikele nyeke na būmi bwa nsangaji pano pa ntanda. Ino aye wājilula kijila kya Yehova, wēobolwela lufu. Le pāfwile Adama wāendele kwepi? Leza wāmunene amba ukajokela “ku biloba; mwanda e mo walupwilwe, ke-wi-muntu wi biloba, kabidi i kubiloba konka kokajokela.”​—Ngalwilo 3:19.

12. Pāfwile Adama, wāendele kwepi?

¹² Adama wādi kwepi pādi kepamupangile Yehova ku biloba? Wādi kutupu’ye. Kādi’kopo. Nanshi pānene Yehova amba Adama ukajokela “ku biloba,” wādi usaka kunena amba Adama wādi wa kwikala monka wakubulwa būmi, pamo bwa biloba. Adama pa kufwa, kākekelepo mūmi mu ntanda ya mishipiditu. ‘Kāabukilepo’ wāenda mu kīkalo kya mishipiditu ya bankambo. Kāendelepo mūlu nansha mu kalunganyembo. Wājokēle ku ngikadilo ya kubulwa būmi; wāleka kwikala’ko.

13. Pafwanga bantu ne banyema, bendanga kwepi?

¹³ Ne bantu bonso bafwanga bekalanga’nka uno muswelo? Eyo, i amo. Bible ushintulula’mba: “[Ne banyema ne bantu] benda pantu pamo ponka; bonsololo i baluvumbi, kabidi bonso bālamuka ke luvumbi monka.”​—Musapudi 3:19, 20.

14. I lukulupilo’ka ludi’ko pa boba bafwile?

¹⁴ Bible ulaile amba Leza ukasangula bafwe ne kwibapa būmi mu paladisa pano  pa ntanda. (Yoano 5:28, 29; Bilongwa 24:15) Ino kine kitatyi’kyo kikidi kumeso. Pano bakilēle mu lufu. (Yoano 11:11-14) Ketufwaninwepo kwibatyina nansha kwibatōta, mwanda kebabwanyapo kwitukwasha nansha kwitulonga kibi.

15, 16. Le Satana ukimbanga namani kukulupija bantu amba bafwe kebafwilepo binebine?

¹⁵ Mulangwe wa amba ketufwangapo binebine i bubela bobasambakanya kudi Satana Dyabola. Pa kusaka amba anekenye bantu, aye ne bademona bandi bakimbanga kupa bantu milangwe ya amba misongo ne makambakano makwabo aletwanga na mishipiditu ya bafu. Eyo, kunena amba kudi masusu amo aletwanga’nka na bademona bene i kyabine. Ne kadi i kyabine kunena amba kudi masusu makwabo kealetwangapo na boba batabukile’ko bantu bukomo. Ino kunena amba kudi bibi bitufikila bitambanga ku boba balēle mu lufu ke kyabinepo.

¹⁶ Kudi muswelo mukwabo ukimbanga bademona kupa bantu milangwe ya amba binena Bible pa mwanda utala lufu i bya bubela. Badimba bantu na kwibapa milangwe amba bamonanga bafwe nansha kwisamba nabo. Bademona baloñanga bino na bimonwa, bilotwa, na babilumbu nansha na miswelo mikwabo. Inoko bantu kebesambangapo na bafwe, i na bademona belombolanga bu bantu bafwile. O mwanda Yehova ujidikile kukepangula bibanda nansha bafwe.​—Kupituluka 18:10-12; Zekadia 10:2.