1. Mutōtelo wa kishi i mudingakane namani na mulawalawa?

NKULUPILO ya mu mutōtelo wa kishi wa mu Afrika idingakene na mulawalawa. Pa nsongo yao po padi Leza, mwine utabukile mishipiditu yonso ku bukomo. Koku ne koku baleza batyebatye, betwa ne bu mishipiditu, bengidi ba Leza. Abo nabo balondwa na bankambo, bavuluka bisaka byabo bidi pano pa ntanda, bebilongela buninge bikale biyampe. Pa kitako po padi bibumbo bya mishipiditu ya bukomo butyetye: maleñanya, lubuko, ne bufwityi.

2. Binenwa bya mwine Afrika umo bilombola namani amba nkulupilo ya kishi i mitwele mu mitōtelo mikwabo?

² Nkulupilo ya kishi i mitwele bininge mu mitōtelo mikwabo ilondwa mu Afrika. Mwine Afrika umo wanene namino amba: “Kutwela kwetu mu Lwitabijo (lwikale lwa bwine Kidishitu nansha lwa Kiislamu) kekwitulekejangapo kutōta baleza ba kuno kwetu.”

3. I kwepi kotukokeja kutana bubinebine butala pa boba badi mu kīkalo kya mishipiditu?

³ Le nkulupilo ya kishi ya mu Afrika i yabine? Bible witulombola bubinebine pa boba badi mu kīkalo kya mishipiditu.

4. Mitōtelo mikatampe ya mu Afrika i mitabije ayo yonso kintu’ka?

⁴ Bisumpi bisatu bine bikatampe bya mitōtelo mu Afrika binenanga amba Leza udi’ko, ne amba ye aye utabukile bonso. Bible umutela bu “Leza wa baleza, kadi i Mfumwandya bamfumu, Leza mukatakata mukomokomo mwine utenteja byamwiko’tu.” (Kupituluka 10:17) Bamizilma nabo bakulupile mudi Leza umo utabukile bonso. Polofesele Geoffrey Parrinder unena pangala pa mutōtelo wa kishi wa mu Afrika amba: “Kisengele bene Afrika bonso bakulupile mudi Leza utabukile bonso, shandya baleza ne bantu, umpangi wa diulu ne ntanda.”

5. I majina’ka amo atelwanga a kuyukila’po Leza?

⁵ Eyo, nansha kukulupila mudi Leza byokusambakene konso konso, inoko bantu bavule kebapotolwelepo Leza mwine i ani. Ditabula dibajinji pa kuyuka muntu i kuyuka dijina dyandi. Ino kudi kavutakanya kabinebine mu mitōtelo pa dijina dya Leza. Mu Bipwilo bya Kine Kidishitu, bavule bamutelanga’nka bu Leza, kitenta kishintulula amba “Wa Bukomo.” Bamizilma amba i Allah. Mu boba balonda mutōtelo wa kishi, dijina dya kuyukila’po Yewa Mwine Utabukile bonso dishalañananga mungya ndimi. John Mbiti, mu dibuku dyandi Mobayukīle Leza mu Afrika (Angele), i mulembe mulongo wa majina 500 ne musubu a Leza a bwine Afrika ne bitenta byandi. Kifwa, mu Kiyoruba (Nijeria), Leza utelwa bu Olodumare; mu Bakuyu (Kenya), bu Ngai; mu Bazulu namo (Afrika wa Kunshi), bu Unkulunkulu.

6, 7. Le dijina dya Leza i ani, ne tubayuka’dyo namani?

 ⁶ Leza mwine i munene namani pa dijina dyandi? Pobānene Mosesa kudi Leza kulupula bene Isalela mu Edipito, Mosesa wāipangwile amba: “Monapo bidi, po nakafika kudi bāna ba Isalela ne kwibanena’mba: Leza wa bashenu wantume; kabidi abo nabo bakangipangula’mba: Le dijina dyandi i ani le? Ino ami nkebalondolola namani?”​—Divilu 3:13.

⁷ Leza wālondolola’mba: “I namino mokanenena bāna ba Isalela wa’mba: Yehova Leza wa bashenu . . . wantume ko mudi; dine dino’di dyo dijina dyami dya nyeke ne nyeke-ke, kadi kino kyo kivulukilo kyami kya ku nkongo yonsololo.” (Divilu 3:15) Dino dijina dya Leza ditanwa mu Bible misunsa 7 000 ne kupita, ino balamuni bakwabo ba Bible bapingakenyanga’po bitenta, kifwa “Leza” nansha “Mfumwetu.”

8. Le Yehova udi namani, ne i kika kyotufwaninwe kulonga etutōkelwe pa mutyima?

⁸ Yehova mwine udi namani? Aye i mushipiditu, mwinē bukomo bonso, wa ntumbo. Ye utabukile bonso, wampikwa nansha umo udingakene nandi. (Kupituluka 6:4; Isaya 44:6) Yehova wāsapwidile Mosesa amba: “Amiwa Yehova Leza obe ne Leza wa mukao.” Ko kunena amba, shi tusaka etutōkelwe pa mutyima, tufwaninwe kumutōta aye kete. Ketusakilangapo kutōta kintu kingi nansha muntu ungi.​—Divilu 20:3-5.

9. I kika kyotunenena amba Yesu kadipo mu ludingo lumo na Yehova?

⁹ Dyalelo kudi kavutakanya kabinebine ka kuyuka Yesu i ani. Bavule mu Bipwilo bya Kine Kidishitu bakulupile amba Yesu i umo wa mu Busatu “Busantu.” Ino Bible kafundijangapo amba Leza i bantu basatu mu umo. Ne kadi kafundijangapo amba Yesu udi mu ludingo lumo na Yehova. Yesu mwine wānene amba: “Aye Tata untabukile bukata.”​—Yoano 14:28.

10. Yesu wādi kwepi kumeso kwa kwiya’ye pano pa ntanda?

¹⁰ Bible ufundija amba pādi kepaile Yesu pano pa ntanda, wādi’ko kala momwa mūlu bu kipangwa kya ku mushipiditu kya bukomokomo. Yehova wāpangile ne bantu bakwabo ba ku mushipiditu momwa mūlu, enka mwaāpangile ba Adama ne Eva pano pa ntanda. Yesu ye muntu umbajinji wa ku mushipiditu obāpangile kudi Yehova.​—Yoano 17:5; Kolose 1:15.

11. Le Yesu wāfikile namani ku kubutulwa bu muntu?

¹¹ Kintu kya myaka 2 000 kunyuma, Yehova wātundulwidile būmi bwa kino kipangwa kya ku mushipiditu mu difu dya mujike umo wādi witwa bu Madia. Mwikeulu Ngabudyele wāmusapwila’mba: “Byōkēmitapo mwana munda, ukabutulapo mwana, mwana-mulume, ino ukamwinika dijina dya bu-Yesu. Ebiya ukabika[l]a . . . , kadi bwandi bulopwe bukabulwa mfulo.”​—Luka 1:31, 33. *

12. I buluji’ka bumo bwāidile Yesu pano pa ntanda?

¹² Ebiya Yesu wābutulwa, wātama ke mwana-mulume, wāfundija bantu kiswa-mutyima kya Yehova ne mpango yandi. Wāsapwila mbikavu mwine Loma amba: “Po pa mwanda o nabutwidilwe pano, ne o naīdile pano panshi na’mba, nkebasapwile b[ub]inebine.” (Yoano 18:37) Kubandaula byāfundije Yesu kwituyukija bubinebine pa kiswa-mutyima kya Leza ne mpango yandi, ne muswelo otubwanya kumona kwitabijibwa na Leza.

13. I buluji’ka bwa bubidi bwāidile Yesu pano pa ntanda?

 ¹³ Buluji bwa bubidi bwāidile Yesu mu ino ntanda i kupāna būmi bwandi bwa bu muntu bu kinkūlwa kya kukūla muzo wa muntu. (Mateo 20:28) Wālongele namino amba tukūlwe ku bubi botwāpyene kudi nkambo wetu Adama. Ebiya kuno kukūlwa nako kwitushitwile dishinda dya kukekala na būmi bwa nyeke. Mutumibwa Yoano wālembele amba: “Leza wāswele ntanda mpata, o mwanda wāpēne wandi Mwana wa bunka, amba muntu ye-yense ulombola lwitabijo mudi aye kakonakanibwapo, ehe, ino ukekala na būmi bwa nyeke.”​—Yoano 3:16, NW.

14. (a) I bika byālongekele kupwa kwa lufu lwa Yesu? (b) I kitenta’ka kidi na Yesu mūlu pano?

¹⁴ Yesu wāfwile, kupwa wāsangulwa, wāenda mūlu, wājokela ku būmi bwandi bwa bu kipangwa kya bukomo kya ku mushipiditu. (Bilongwa 2:32, 33) Mwenda myaka, Yehova wāmupa “bufumu, ne ntumbo, ne bulopwe, amba bantu bonsololo, ne mizo, ne ndimi, bakamwingidile.” (Danyele 7:13, 14) Ponka’po Yesu ke Mulopwe mukomo; ye Mulopwe mubikikwe pa umbikalo wa mūlu wa Yehova. Panopano ponka usa kulombola bukomo bwandi pano pa ntanda ponso.

15. Bamwikeulu bāpangilwe kitatyi’ka ne kwepi?

¹⁵ Ba Yehova ne Yesu kebadipo kasuku kabo mu kīkalo kya mishipiditu. Yehova wāpangile bipangwa bikwabo bya ku mushipiditu, ke bamwikeulu kadi. Ngabudyele, wāsapwidile Madia myanda, i umo wa mu abo. Bamwikeulu kebāshilwilepo bidi būmi bwabo bu bantu pano panshi. Bāpangilwe mūlu kalā ne bantu bene kebapangilwe pano pa ntanda. (Yoba 38:4-7) Badi midiyo ne midiyo.—Danyele 7:10.

16. Mwanda waka bantu kebafwaninwepo kutōta bamwikeulu?

¹⁶ Bamwikeulu bakikōkeji kebasakangapo batwe twibatōte. Pāsakile mutumibwa Yoano kwibatōta, bāmufunine misunsa ibidi mituntulu amba: “Mhm, kokikolwa . . . tōta Leza.”​—Kusokwelwa 19:10; 22:8, 9.

17. I bika bilombola amba bamwikeulu babwanya kwitukinga, ne mwanda waka kino kitupa bukankamane?

¹⁷ Bamwikeulu kebakimwekelangapo bantu ba Leza pano pa ntanda, mobāmwekēle pobākalupwile batumibwa ba Yesu mu kifungo. (Bilongwa 5:18, 19) Inoko, shi tutōta Yehova na munenena Bible Kinenwa kyandi, tukulupilei amba bibumbo kebimweka, bya bamwikeulu ba bukomo ba Leza, biketukinga. Bible unena’mba: “Mwikeulu wa Yehova webēla umbukata bwa nsakwa boba bamwakaminwe, webanyongolola.” (Mitōto 34:7; 91:11) Mwanda waka kino kitupa bukankamane? Mwanda kudi balwana baleta kyaka mu kīkalo kya mishipiditu bakimba kwitonakanya!

18. (a) Mwanda waka mwikeulu umo wātombokēle Leza? (b) I majina’ka āinikilwe uno mwikeulu ntomboki?

¹⁸ Ke bamwikeulu bonsopo ba Leza bālamine  kikōkeji. Bamo bāmutombokēle. Bēlonga abo bene bu balwana na Leza, balwana ne na bantu badi pano pa ntanda. Le abyo bine byāshilwile namani? Bamwikeulu bonso, pēbapangile Yehova, bādi boloke, bayampe. Inoko, umo mu bano bana babwaninine ba ku mushipiditu wākimba bantu bamutōte, wālonga mungya kino kilokoloko kibi. Kine kipangwa kya ku mushipiditu’kyo kyāinikwa dya bu Satana, ko kunena’mba, “Kinkwa” na Leza. Kitelwanga ne bu Dyabola, ko kunena’mba “Vubavuba,” mwanda wāvubakeninye Yehova mabela a nshikani.

19. Satana wāsuswile Yoba mwanda waka ne muswelo’ka?

¹⁹ Satana uningilanga bantu amba nabo belunge nandi mu kutombokela Leza. Ivwana mwaālongele Yoba, mwingidi wakikōkeji wa Leza. Yoba wādi mpeta wa byandi. Wādi na mikōko 7 000, bangamedia 3 000, bañombe bakaji ne bañombe balume 1 000, kutentekela’po ne bimbulu bikaji 500. Wādi ne na bana dikumi ne bengidi bavulevule. Dibajinji, Satana wāipaile banyema ne bengidi ba Yoba. Kupwa wātetula “luvula lukatampe” lwābundula njibo, lwāipaila Yoba bana bonso. Kupwa Satana wāsusula Yoba na “mpusu isansa nakampata sū! kushilwila ku kinyantyilo kya kulu kwandi, kutūla ne ku nsongo ya mutwe wandi.”​—Yoba 1:3-19; 2:7.

20. (a) Yoba wāpadilwe muswelo’ka pangala pa kikōkeji kyandi? (b) Nansha byādi Yoba na kikōkeji kudi Leza, Satana uloñanga bika ku bantu bakwabo bavulevule.

²⁰ Ino Yoba wāshala nyeke wakikōkeji, nansha byaāfikilwe na kuno kutompibwa kwa malwa. Penepo Yehova wāmubelula, “wamupa Yoba mungya byādi nabyo kalā kutentekapo ne bikwabo bidingakane pamo’nka na byādi nabyo.” (Yoba 42:10) Satana wātunya kutyumuna bululame bwa Yoba, inoko ubombolanga bantu bavulevule kudi Leza. Bible unena’mba: “Ntanda yonsololo ilēle mu bukomo bwa umbi.”—1 Yoano 5:19, NW.

21. (a) Satana wālombwele namani kilokoloko kyandi kya kusaka kutōtwa? (b) Mwanda waka Yesu wāpelele kutōta Satana?

²¹ Satana usakanga tumutōte. Kino kyāmwekele patōka paātompele Yesu kintu kya myaka 2 000 kunyuma. Bible usekununa’mba: “Dyabola nandi wakamukandija pa lūlu lulalula, kamulombola malopwe onso a panopantanda ne ntumbo yao. Kamunena’mba: Shi umfukamina kuntōta nankyo byobya byonso nkakupa’byo.” Yesu wāpela, amba: “Funduka papo abe Satana ke-kintu kisonekelwe’mba: Ukafukatyila kutōta’nka Yehova Leza obe. E yenka ōkēngidila mīngilo.” (Mateo 4:8-10) Yesu wādi mupotolole bijila bya Yehova, o mwanda kālongelepo byādi bisaka Satana.

22. Bademona baloñanga bantu bika?

²² Bamwikeulu bakwabo bālondele Satana mu kwandi kutombokela Leza. Bano bamwikeulu bademona i balwana na bantu ba pano panshi. I babi, ba nshikani. Pa kala, bādi balemeka bantu bamo ke batumama ne bampofu. (Mateo 9:32, 33; 12:22) Bakwabo bebabeleka misongo nansha bulubi. (Mateo 17:15, 18; Mako 5:2-5) Basusula’nka ne bana batyetye.​—Luka 9:42.

23 (a) Le mishipiditu imbi isakanga bantu beilongele bika? (b) Lelo bantu baloñanga bika pebongolanga Satana ne bademona?

²³ Ino mishipiditu imbi nayo isakanga kutōtwa pamo’nka bwa Satana. Pa kyaba kya kupela kutōtwa na bantu—kuyuka’tu amba kutōtwa i kwa bene kwa Yehova​—abo bene ko kwabo kobasaka, bakimba’ko, bekuloeja ne kwikuloeja. Satana ne bademona bongolanga bantu na budimbi, na bubela, ne na kwibakwatyija moyo, kebebatōta. I kyabine, ke bantu bonsopo bayukile amba batōtanga Satana ne bademona bandi. Bantu bavule bafitwanga mityima pa kusapwilwa amba mutōtelo wabo utumbijanga Satana. Ino aye Bible udyumuna’mba: “Byobya bintu bitapa baJentaila, batapilanga bademona, ke Lezapo.”​—1 Kodinda 10:20.

24 I bunwa’ka bwingidijanga Satana pa kongola bantu?

²⁴ Muswelo umo ongolwanga bantu na Satana ne bademona bandi kebebatōta i kusalaja milangwe ya bubela pa boba bafwile. Tutale bidi mufundijija Bible pa uno mwanda.