1, 2. (a) Lelo bantu ba Ediya bādi mu bulanda muswelo’ka? (b) Le Ediya wātenwe na makambakano’ka ku Lūlu lwa Kalamela?

EDIYA wamone kibumbo kya bantu kikanda bityebitye ku Lūlu lwa Kalamela. Nansha byolukidi lubanga bwē, pakifita, kyādi kipēla kumona amba bano bantu bādi bine balanda basakilwa bukwashi. Mulanga wāijije myaka isatu ne kipindi, wēbasuswile mpata.

² Bapolofeto 450 ba Bala bādi bakanda pamo nabo, bayulwe mitatulo ne mushikwa mubi padi Ediya, mupolofeto wa Yehova. Mulopwe-mukaji Yezebele wādi ke mukubije kala bengidi ba Yehova bavule, inoko Ediya aye wādi kashā ukomena na kusumininwa mutōtelo wa Bala. Leka, ino kufika ne kitatyi’ka? Pakwabo, padi bano babitobo bālangile amba uno muntu umo kete kādipo wa kwibakomena abo bonso. (1 Bal. 18:4, 19, 20) Mulopwe Ahaba nandi wāile, ukandile pa dikalo dyandi dya bulopwe. Ne aye mwine kādipo usenswe Ediya.

3, 4. (a) Mwanda waka Ediya wāivwene moyo pobwākile ke difuku dya pa bula? (b) Lelo i bipangujo’ka byotusa kubandaula?

³ Dino dyādi difuku dya pa bula kudi uno mupolofeto wādi bunka bwandi. Ediya paādi utala bano bantu bakanda ku Lūlu, wādi uyukile amba basa kujingulula mwanda mukatampe utala biyampe ne bibi wādi kewamwekele kashā pa ntanda. Lelo wēivwene namani pobwākile? Byaādi “umbya bu-muntu monka mo twikadile batwe,” o mwanda wāivwene moyo. (Tanga Yakoba 5:17.) Kyotufwaninwe kuyuka i kino amba: Pa kujokolokwa na bantu bampikwa lwitabijo, na mulopwe wabo kapondo, ne na boba babitobo bantapani, Ediya wēivwene amba bine udi bunka.—1 Bal. 18:22.

⁴ Penepa, le i kika kyāfikije Isalela mu buno bufudile? Ne ino nsekununi ikutala nobe namani? Tubandaulei kimfwa kya lwitabijo kya Ediya ne kumona mokikadile kya mvubu kotudi dyalelo.

5, 6. (a) Isalela wādi mu bulwi’ka? (b) Lelo mulopwe Ahaba wāfityije bininge mutyima wa Yehova namani?

⁵ Mu bula bwa myaka mivule, Ediya wāmwene kintu kiyampe mpata mu ntanda yandi ne mu bantu bandi kyādi kisūdilwe kadi kyādi  kinyantwanyantwa, inoko kādipo na bukomo bwa kulonga’po kintu. Ubamone, bene Isalela bādi mu bulwi bwa tamba kala, divita pa bukata bwa mutōtelo utōka ne wa bubela, pa bukata bwa butōtyi bwa Yehova Leza ne butōtyi bwa bakishi bwa mizo yādi ibajokolokele. Mu mafuku a Ediya, buno bulwi bwādi bukomo bininge.

⁶ Mulopwe Ahaba wāfityije bininge mutyima wa Yehova. Wāsongele Yezebele, mwanā mulopwe wa Shidona. Yezebele wādi musumininwe kusalaja butōtyi bwa Bala mu ntanda ya Isalela ne kutukija butōtyi bwa Yehova. Ne kwija mpika, Ahaba wāshilula kulonda bya Yezebele. Wāubakila Bala tempelo ne madabahu, ne kusoñanya bantu bashilule kufukatyila kino kilezaleza kya bajentaila.—1 Bal. 16:30-33.

7. (a) I kika kyālengeje butōtyi bwa Bala bubipe mpata? (b) I kika kitulombola amba Bible kepatanyangapo pa bitala bula bwāijije mulanga mu mafuku a Ediya? (Tala ne  kapango.)

⁷ I kika kyālengeje butōtyi bwa Bala bubipe mpata? Bwābombwele Isalela, ne kutombola bantu bavule kudi Leza wa bine. Ne kadi bwādi butōtyi bwa munyanji kadi bubi. Mwādi bana-balume ne bana-bakaji ba busekese bādi ku tempelo ya Bala, masobo a busekese, enka ne kulambula bana bu bitapwa. Yehova wālongele’po kintu na kutuma Ediya kudi Ahaba akamusapwile amba kukekala mulanga kufika’nka ne pakasapula mupolofeto wa Leza kupwa kwao. (1 Bal. 17:1) Papita myaka kampanda, ebiya Ediya wakamona Ahaba ne kumulombola akongakenye bantu ne bapolofeto ba Bala ku Lūlu lwa Kalamela. *

8. Lelo nsekununi ya butōtyi bwa Bala ishintulula bika kotudi dyalelo?

⁸ Penepa, le buno bulwi bushintulula bika kotudi dyalelo? Bamo bakokeja kulanga amba mānga ya butōtyi bwa Bala keikidipo na kamweno, mwanda pano kekukidipo matempelo ne madabahu a Bala etujokolokele. Inoko, ino nsekununi ke māngapo’tu bitupu. (Loma 15:4) Kishima “Bala” kishintulula’mba, “mwine” nansha’mba “mfumu.” Yehova wālombwele bantu bandi bamutonge bu wabo “bala,” ko kunena’mba wabo mulume. (Is. 54:5) Lelo kumwenepo amba bantu bakyendelela kutōta bamfumwabo bavule pa kyaba kya kutōta Leza Mwine Bukomo Bonso? Shi muntu wingidijanga būmi bwandi mwanda wa kulondalonda lupeto, twaji, kwipwija mukose, kwisangaja na bya busekese, nansha baleza kebabadika batōtwa pa kyaba kya kutōta Yehova, nabya watonge mfumwandi. (Mat. 6:24; tanga Loma 6:16.) Na bubine, kukidi miswelo mivule ya butōtyi bwa Bala ikyendelela ne dyalelo. Kulangulukila pa  buno bulwi bwādi’ko pa bukata bwa Yehova ne Bala mu myaka ya kala kukokeja kwitukwasha tukwate butyibi buyampe bwa mwine otukengidila.

9. (a) Le kwibunga kwebungile bantu ku Lūlu lwa Kalamela kwāsokwele patōka butōtyi bwa Bala muswelo’ka? (Tala ne kunshi kwa dyani.) (b) Le i bika byānene Ediya ku bantu?

⁹ Kulepa kwādi kulepele Lūlu lwa Kalamela kwādi kulengeja muntu wimene’po amone biyampe ntanda—tamba ku lupongo lwa munonga wa Kishone munshi kutūla ne dya kubwipi na Dijiba Dikatampe (Dijiba dya Meditelanea), ukamona’nka ne ngulu ya Lebanona idi kulampe ku mutamba wa kutunduka. * Inoko kitatyi kyātambile  dyuba mu dino difuku dya pa bula, ntanda yāmwekele bu idi mu ngikadilo mibi mpata. Ntanda yādi ya bumeni yāpele Yehova bana ba Abalahama, pano ibaūme tē, keikidi bumeni. Ino ntanda yāumine ku dyuba dikomo, nshi nayo yaoneka mwanda wa bulembakane bwa bantu ba Leza! Bano bantu pa kwibunga, Ediya webafwena kanena’mba: “Lelo i ku mwaka ka ko mukalekapo kwikala ne mityima ibidi, a? Shi Yehova ekale Leza, nankyo mulondei; ino shi Bala ye aye, nankyo mulondei.”—1 Bal. 18:21.

10. Le bantu ba Ediya bādi ne “mityima ibidi” namani, ne i bubinebine’ka bwa kyalwilo bobāidilwe?

¹⁰ Lelo Ediya pātelele bino bishima amba, “kwikala ne mityima ibidi” wādi usaka kunena bika? Na bubine, bano bantu kebādipo bayukile amba bafwaninwe kutonga pa bukata bwa butōtyi bwa Yehova ne bwa Bala. Bādi balanga amba babwanya kulondalonda ino mitōtelo yonso ibidi—kusangaja Bala na bishi byabo bibi koku nako kadi balomba kwitabijibwa na Yehova Leza. Padi bādi balanga amba Bala ukesela bikunanwa ne bimunanwa byabo, koku “Yehova wa bibumbo” nandi wibakinga ku divita. (1 Sam. 17:45) Bāidilwe bubinebine bwa kyalwilo—bwine bukikomēne ne bavule dyalelo kuyuka, bwa amba, Yehova keabilangapo butōtyi bwandi na muntu mukwabo nansha umo. Yehova usaka kulamatwa enka aye kasuku kandi kete ne bine i aye mufwaninwe. Upelanga kusobakanya butōtyi botumutōta na butōtyi bukwabo, ne kadi kino kimufityijanga mutyima!—Tanga Divilu 20:5.

11. Momwena, le binenwa byānene Ediya pa Lūlu lwa Kalamela bikokeja kwitukwasha namani tubandaule dipya byobya byotutangidije ne butōtyi bwetu?

¹¹ Na bubine bano bene Isalela bādi ne “mityima ibidi” pamo’nka bwa muntu wenda kulu mu dishinda kulu mu biyombo. Dyalelo nadyo bavule badi mu kino kilubo, balekanga “ba bala” bakwabo bendeje būmi bwabo, ne kutolwela butōtyi bwa Leza kulampe. Kuta mutyima ku lwito lwa Ediya lwa kuleka kwikala na mityima ibidi, kukokeja kwitukwasha tubandaule dipya byobya byotutangidije kumeso ne kubandaula butōtyi bwetu.

12, 13. (a) Le i kyeleko’ka kyānenene Ediya beleke? (b) I muswelo’ka otukalombola netu amba tudi na kikulupiji pamo bwa Ediya?

¹² Pano Ediya wāleta’po mulangwe wa kweleka kyeleko. Kyadi’tu kyeleko kipēla. Babitobo ba Bala bānenwe kubaka madabahu ne kwela’po kitapwa; kupwa bādi bafwaninwe kulombela leza wabo atume mudilo. Ediya nandi wadi ufwaninwe kulonga muswelo umo onka. Wānena amba, “Leza uketabija na mudilo’wa, aye ye ukekala Leza” wa bine. Ediya wādi uyukile biyampe Leza wa bine i ani. Wādi na lwitabijo lukomo, o mwanda kāikelepo kwishisa kupa bakinkwa bandi mukenga. Wālekele bapolofeto ba Bala babadikile.  Nabo batonga ñombe mulume wa kwela kitapwa ne kwabija Bala. *—1 Bal. 18:24, 25.

¹³ Dyalelo bingelengele kebikilongekangapo. Nansha nankyo, Yehova kashintyilepo. Tukokeja kumukulupila pamo bwa Ediya. Kimfwa, kitatyi kipela bantu byobya bifundija Bible, ketufwaninwepo kwivwana moyo, ino i biyampe kwibaleka bidi besambe ne kulombola byobalanga. Pamo bwa Ediya, tufwaninwe kuleka Leza wa bine apwije myanda aye mwine. Tukalonga namino na kuleka kwikulupila batwe bene, ino na kukulupila mu Kinenwa kyandi kya ku bukomo bwa mushipiditu, kine kidi’ko mwanda wa “kudingila madingi.”—2 Tem. 3:16.

14. Le Ediya wādidikile bapolofeto ba Bala muswelo’ka, ne mwanda waka?

¹⁴ Bapolofeto ba Bala bāendelele kwela bitapwa byabo ne kwita leza wabo. Baabija misunsa ne misunsa amba, “A Bala betwitabe bidi.” Bāendelele na kwabija mu kitatyi kilampe. Bible unena’mba, “Ino nanshi kekwadipo diwi nansha kulondololwapo mpikila.” Ponka’po dyuba pa kufika mu mitwe, Ediya kawibadidika, na kwibapunika amba, Bala ye uno uvudilwe bya kulonga pa kwimulondolola, padi ye uno mwikōkele kwandi kwa bunka, nansha padi ye uno ulēle ukimba kulangulwa. Ediya wānena bano bambepai amba, “Abijai ne diwi dikatampe.” Na bubine wāmwene buno butōtyi bwa Bala bu bwa bongojani, kadi wādi usaka bantu ba Leza bemwene mobwādi bwikadile bwa bubela.—1 Bal. 18:26, 27.

15. Lelo lusango lwa babitobo ba Bala lulombola namani kubulwa ñeni kwa yewa yense witongela mfumwandi mukwabo pa kyaba kya Yehova?

¹⁵ Penepo, babitobo ba Bala bajinwa mitwe bininge, “baabija ne diwi dikatampe, ne kwityiba na mpete ne mikobe mungya muswelo wabo, ne mashi kēbasose ko badi.” Ino bino byonso byaenda pa mema! “Kekwadipo diwi nansha kulondololwa, nansha umo wa kubangapo mwine.” (1 Bal. 18:28, 29) Na bubine, Bala kādikopo. Wādi’tu mulangwe mubi wāletele Satana mwanda wa kukimba kupalula bantu kudi Yehova. Bubine i buno amba, yewa ense witongela mfumwandi mukwabo pa kyaba kya Yehova ukatyumukwa mutyima, ne kufwa bumvu.—Tanga Mitōto 25:3; 115:4-8.

16. (a) Ediya pa kulongolola madabahu a Yehova ku Lūlu lwa Kalamela, padi kino kyāvulwije bantu bika? (b) Le Ediya wālombwele kupityidila kikulupiji kyandi mudi Leza wandi namani?

¹⁶ Kyolwa pa kōloba, kitatyi kyabwana kya Ediya nandi kwela kitapwa kyandi. Wālongolola madabahu a Yehova aonenwe na balwana na mutōtelo utōka. Wāingidija mabwe 12, padi mwanda wa kuvuluja bavule ba mu bisaka 10 bya muzo wa Isalela amba bādi bafwaninwe kukōkela nyeke Kijila kyāpelwe bisaka 12. Kupwa wāela kitapwa kyandi pa madabahu ne kunena babombeje bininge kitapwa ne madabahu mene na mema, padi ātekelwe mu Dijiba dya Meditelanea dyādi kubwipi. Wākolele’nka ne luvwa lujokoloke madabahu, wāyuja’lo mema. Wāpēleja bintu kumeso a bapolofeto ba Bala, ino wālengeja bintu bikale bikomo mpata kumeso a Yehova—mwanda wādi ukulupile mudi Leza wandi.—1 Bal. 18:30-35.

17. Le milombelo ya Ediya yālombwele namani byaādi utangidije kumeso, ne i muswelo’ka otukokeja kwiula kimfwa kyandi kitatyi kyotulombela?

¹⁷ Ediya pa kuvuija bino byonso, wālombele. Milombelo yandi ipēla, yālombwele patōka bine byādi bitangidije Ediya kumeso. Dibajinji bidi, wādi usaka bantu bayuke amba Yehova ye “Leza mu Isalela” ke Bala po, mhm. Dya bubidi, wādi usaka muntu ense ayuke amba aye i mwingidi wa Yehova; ntumbo yonso ne mitendelo ifwaninwe kupebwa Leza. Ku mfulo wēbalombwele amba wādi ukisenswe bantu bandi, mwanda wādi usaka kumona Yehova “waluja mutyima wabo monka.” (1 Bal. 18:36, 37) Nansha byobēletelele byamalwa bivule pangala pa kubulwa kikōkeji kwabo, Ediya wādi ukibasenswe. Mu milombelo yotulomba kudi Leza, le twabulwa’po netu kulombola kwityepeja kwa uno muswelo, kuta-mutyima ku dijina dya Leza, ne kwivwanina lusa boba basakilwa bukwashi?

18, 19. (a) Le Yehova wālondolwele milombelo ya Ediya namani? (b) Lelo Ediya wāsoñenye bantu balonge bika, ne mwanda waka babitobo ba Bala kebādipo bafwaninwe kufwilwa lusa?

¹⁸ Kumeso kwa Ediya kulombela, padi kibumbo kyēipangwile shi Yehova nandi i wa bubela pamo bwa Bala. Ino pa kupwa’tu kulombela, malondololo amweka. Nsekununi inena amba: “Penepa kala mudilo wa Yehova wapona, ne kuloteja kyakwela kisōkwe, ne nkuni, ne mabwe, ne luvumbi, kadi walambidila ne mema mene adi mu luvwa’a.” (1 Bal. 18:38) Bine, ādi malondololo atulumukwa kashā! Penepa, le bantu balongele’po namani?

¹⁹ Abo bonso banena kawi mbila amba, “Yehova aye i Leza Yehova aye i Leza.” (1 Bal. 18:39) Mfulo mfulō bajingulula bubinebine.  Ino nansha nabya bādi kebamwitabije. Na bubine, kwitabija amba Yehova i Leza wa bine pa kupwa kumona mudilo upona mūlu kitatyi kyālondolwele Leza milombelo ya Ediya, ke kilombojipo kya lwitabijo. O mwanda Ediya wēbalombele kintu kikwabo. Wēbalombele balonge kintu kyobādi bafwaninwe kulonga tamba kala, myaka mivule kunyuma—kukōkela Bijila bya Yehova. Bijila bya Leza byādi binena amba bapolofeto ba bubela ne boba batōta bilezaleza bādi bafwaninwe kwipaibwa. (Kup. 13:5-9) Bano babitobo ba Bala bēlongele abo bene ke balwana na Yehova Leza, ne kulonga bintu byampikwa kukwatañana na mpango yandi ku kusaka. Lelo bādi bafwaninwe kufwilwa lusa? Abo bene bidi, le bāivwanine lusa boba bana batyetye bampikwa mambo bobādi bela bōmi mu mudilo bu bitapwa kudi Bala? (Tanga Nkidi 21:13; Yel. 19:5) Na bubine, bano bantu kebādipo bafwaninwe kufwilwa lusa nansha dimo! O mwanda Ediya wāsoñenye bantu bebakubije, ne bine bākubijibwe.—1 Bal. 18:40.

20. Mwanda waka milangwe ya bantu ba kipuni ba dyalelo itala kutapa kwātapile Ediya babitobo ba Bala kemyendele’mopo?

²⁰ Bantu ba kipuni ba dyalelo bafutululanga bikomo mwāfudile kino kyeleko ku Lūlu lwa Kalamela. Bantu bamo batulumukanga pa kumona amba bantu bapyasakene na myanda ya kipwilo bengidijanga kino kimfwa mwanda wa kubingija bilongwa bya binkandangobo bya mu mutōtelo. Bine i kya bulanda, mwanda kudi batōtyi bavule batapa batōtyi bakwabo mwanda wa kulwila kobalwila kipwilo. Inoko Ediya aye kādipo ulwila kipwilo. Wāipaile bantu mungya musoñanya moloke wa Yehova. Pakwabo kadi, bene Kidishitu ba bine bayukile amba kebafwaninwepo kulonda kimfwa kya Ediya kya kwipaya babi ku kipete. Ino balondanga musoñanya wāletele Yesu Kidishitu ku bana bandi ba bwanga bonso udi mu binenwa byaānene Petelo amba: “Someka kipete kyobe mu kikwa kyakyo, mwanda bonso bakusomona kipete bakafwila konka ku kipete.” (Mat. 26:52) Yehova ukengidija wandi Mwana mwanda wa kufikidija boloke bwandi mu mafuku āya kumeso.

21. Le kimfwa kya Ediya i kiyampe mpata ku bene Kidishitu ba bine dyalelo muswelo’ka?

²¹ Mwine Kidishitu yense wa bine udi na kiselwa kya kulombola lwitabijo mu būmi bwandi. (Yoa. 3:16) Muswelo umo bidi wa kulonga namino i kwiula bantu ba lwitabijo pamo bwa Ediya. Wādi utōta’nka Yehova kasuku kandi ne kuzenza bakwabo nabo balongele monka. Wāsokwele pampikwa moyo buzazangi bwa mutōtelo wādi wingidija Satana mwanda wa kubombola bantu kudi Yehova. Pa kyaba kya kukulupila mu bwino bwandi ne mu byasaka, aye wākulupile mudi Yehova amba usa kupwija myanda. Ediya wānenēne mutōtelo utōka. Netu twiulei lwitabijo lwandi!