1. I lwendo lwa muswelo’ka lwādi lutengele Yona, ne wēivwene namani paādi ulanga kwine kwaenda?

YONA wādi ulanguluka kitatyi kivule. Wādi ufwaninwe kwenda lwendo lulampe lwa makilometele 800 ne musubu, lwendo lwa kubwipi kwa kweji mutuntulu, padi ne kupita. Dibajinji bidi, wādi wa kutonga shi usa kwenda tushinda twa ntyibwa nansha mashinda malampe ao’ko mayampe, kupwa kaenda upita mu mashinda a mpongo ne ngulu mingi. Wādi wa kujokoloka Ntanda Mituputupu ya Shidea, kwabuka minonga mikatampe pamo bwa munonga wa Ufalete, kukimba pa kulāla ku bantu bakādipo uyukile ba mu bibundi bikatampe ne bityetye bya Shidea, Mesopotemya ne Ashidia. Pādi penda papita mafuku, wādi ulangulukila pa kibundi kya Nineva ne kukwatwa moyo wa bintu bisa kumufikila’ko, kwine kwaādi wenda ufwena’kwa.

2. Le Yona wayukile namani amba kādipo ubwanya monka kunyema mwingilo wandi?

² Kintu kyādi kiyukile Yona i kino: Kādipo ubwanya monka kwepa ne kunyema uno mwingilo wāmupelwe. Wanyemeneʼo dibajinji. Enka motwekimwenine mu shapita ushele kunyuma, Yehova wāfundije Yona na kitūkijetyima kupityila ku kimpumpu kya luvula pa dijiba kupwa wamupandija mu kingelengele kupityila ku kimushipa kikatampe. Mafuku asatu pa kupita’po, Yona walashilwa mūmi ku nkula, waikala na bulēme ne kikōkeji kikatampe.—Yona, Shapita 1, 2.

3. I ngikadilo’ka yālombwele Yehova kudi Yona, ne kino kibalupula kipangujo’ka?

³ Kitatyi Yehova kyaānenene Yona kwenda ku Nineva musunsa wa bubidi, uno mupolofeto wāitabije na kikōkeji kwenda luno lwendo lulampe dya kutunduka.  (Tanga Yona 3:1-3.) Ino, le mandingi āmupele Yehova āmushintyile? Kimfwa, Yehova wāmufwidile lusa, wamupandija pa mema, waleka kumupa mfuto pa mwanda wa butomboki bwandi, ne kumupa mukenga wa bubidi wa kuvuija uno mwingilo. Kupwa, le Yona wefundile kufwila bakwabo lusa? Kufwila bakwabo lusa, divule kwikalanga kukomo ku bantu ba kubulwa kubwaninina. Tutalei byotubwanya kwifunda ku myanda yekondele nayo Yona.

4, 5. Mwanda waka Yehova wātelele Nineva bu “kibundi kikatampe,” ne kino kitufundija bika padi?

⁴ Yona kādipo umwene Nineva na mwādi mwiimwenine Yehova. Tutanga namino amba: “Nineva kyādi kibundi kikatampe nakampata.” (Yona 3:3) Mukanda wa Yona, utela misunsa isatu mituntulu Yehova wita Nineva bu “kibundi kikatampe.” (Yona 1:2; 3:2; 4:11) Mwanda waka kino kibundi kyādi kikatampe, nansha kya bulēme ku meso a Yehova?

⁵ Nineva kyādi kibundi kya kala, kibadilwa mu bibundi  bibajinjibajinji byāubakile Nimiloda pa kupwa kwa Dilobe. Kyādi kikatampe, kipindi kya ntanda mikatampe kyādi na bibundi bikwabo palapala, bilomba muntu alonge mafuku asatu pa kunanga’mo tamba ku mfulo kufika ku mfulo mikwabo. (Ngal. 10:11; Yona 3:3) Nineva kyādi kibundi kya ntumbo, kyādi na matempelo a bulēme, nsakwa mikatampe, ne mobo makatampe. Ino i kutupu kintu nansha kimo mu bino’bi kyālengeje kino kibundi kikale kya mvubu ku meso a Yehova Leza. Kintu kyādi na mvubu kwadi i bantu. Mu Nineva mwādi bantu bangi mu kine kitatyi’kya. Nansha byobādi bantu babi, Yehova wādi wibatele mutyima. Aye ukwete na bulēme būmi bwa bantu ne byobya bikokeja kulonga muntu ne muntu pa kwisāsa ne kwifunda kulonga byoloke.

6. (a) Mwanda waka Yona ye uno wāzakele paāfikile mu Nineva? (Tala ne kunshi kwa dyani.) (b) Le i ñeni’ka yotuboila ku muswelo wāvuije Yona mwingilo wa busapudi?

⁶ Kitatyi kyātwelele Yona mu Nineva, mwādi bantu 120 000 ne kupita, pakwabo kino kyāmuzakeje. * Wānangile difuku dituntulu, wenda ufwena pene pekalanga bantu bangi, pakwabo koku ukimba pa kifuko kiyampe dya pa bukata mwa kushilwila kwela lubila lwandi. Le wādi wa kwisamba na bano bantu namani? Le wādi uyukile kwisamba ludimi lwa bene Ashidia? Nansha, le Yehova wāmupele mu kingelengele buno bwino? Ketuyukilepo. Kepabulwe padi Yona wāsapwile mu Kihebelu, ludimi lwandi lwa kibutwila, penepa wāingidija muntu wa kushintulwila’byo bene Nineva. Nansha nankyo, lubila lwandi lwādi lupēla kwivwana kadi bantu kebāsangedile’lopo: “Kubashala mafuku makumi aná, penepa Nineva ukafulamikwa.” (Yona 3:4) Wēsambile pampikwa moyo koku ujokelajokela’mo. Aye pa kulonga namino, wālombwele kininga ne lwitabijo lwa kutendelwa, ngikadilo isakilwa nakampata bene Kidishitu dyalelo.

7, 8. (a) Le bantu ba mu Nineva bāitabile namani ku lubila lwa Yona? (b) Le mulopwe wa Nineva wāitabile namani ku busapudi bwa Yona?

⁷ Lubila lwa Yona lwākokele milangwe ya bene Nineva. Kepabulwe padi wādi ulanga amba basa kwitaba’ko na mushikwa ne bukalabale. Inoko, kwālongekele kintu kya kutendelwa. Bantu bātejeje! Binenwa byandi byāsambakene pamo bwa mudilo utēma mu biyombo. Tamba kala, kibundi kyonso kituntulu kyādi kisambila pa bupolofeto bwa Yona bulenga moyo. (Tanga Yona 3:5.) Balanda  ne bampeta, bankanka ne bazoze, banuke ne bakulumpe bonso bēsashile. Bāleka kudya. Myanda yālongele bano bantu yāfika lubilo lonka mu matwi a mulopwe.

⁸ Mulopwe nandi wāitabile ku busapudi bwa Yona. Aye pa kukwatwa moyo wa bwine Leza, wātaluka pa kipona kyandi, wāvūla mutwelo wandi mulēme wa bulopwe, wāvwala bivwalwa bya muswelo umo na byāvwele bantu bandi, “kashikete mu buto.” Aye ne bantu bandi “batabuke bukatampe,” nansha bantu balēmekibwe, bāeleja lubila lwaālamwine kushikilwa na nzala kwa mu kitulumukila kwa bantu’ba ke kilongwa kitabijibwe na mulopwe. Wāsoñanya amba bantu bonso bafwaninwe kuvwala nkolwa, enka ne banyema banja bene. * Wāitabija na kwityepeja amba bantu bandi bādi bapye mambo a bubi ne bukalabale. Pa kulombola lukulupilo amba Leza wa bine usa kwibafwila lusa pa kumona kwisāsa kwabo, mulopwe wānena amba: ‘Leza . . . ukaluka ku bulobo bwa bukalabale bwandi, kutyina’mba twakōneka.’—Yona 3:6-9.

9. I bika bitatananga bakimbi bitala bene Nineva, ino tubayuka namani amba bano bakimbi badi mu kilubo?

⁹ Bantu bamo batatananga’mba mityima ya bene Nineva keyāshintyilepo bukidibukidi. Inoko, befundi ba Bible banenanga amba pa kala divule dine bantu bādi na kabutyibutyi mu bishi bya uno muswelo bashintyile mumweno wabo. Kadi, tuyukile amba bano bantu badi mu kilubo, mwanda Yesu Kidishitu wātelele mwenda mafuku kwisāsa kwa bene Nineva. (Tanga Mateo 12:41.) Yesu wādi uyukile kine kyaānene namino, mwanda wādi wikele kokwa kūlu ne wēmwenine ino myanda moyāfikidile. (Yoa. 8:57, 58) Bubine i buno, ketukokejapo kufwatakanya amba i bikomo bantu kwisāsa—nansha shi batwe twibamwene bu babi kutabuka. Yehova kasuku kandi uyukile bidi mu mutyima wa muntu.

10, 11. (a) Le Yehova wālongele’po namani pa kwisāsa kwa bene Nineva? (b) Mwanda waka tukokeja kwitabija amba butyibi bwa Yehova kekyādipo kilubo?

¹⁰ Le Yehova wālongele namani pa kwisāsa kwa bene Nineva? Yona waāndikile mwenda mafuku amba: “Leza wamona mingilo yabo, byo baalamuka ku dishinda dyabo dibi; kabidi Leza waleka,  kyamalwa kyānene kukebalonga’kya; ino kalongele’kyopo, ehe.”—Yona 3:10.

¹¹ Lelo kino kishintulula’mba butyibi bwākwete Yehova pa Nineva kyādi kilubo? Mhm. Bible unena’mba boloke bwa Yehova i bubwaninine. (Tanga Kupituluka 32:4.) Bukalabale bwendeleʼmo bwa Yehova pa Nineva bwāpwile. Wāmwene kushinta kwādi mu bano bantu kadi wāmwene amba mfuto yaādi usaka kwibapa keyādipo ikibafwaninwe. Uno wādi mukenga wakulombola lusa lwa bu Leza.

12, 13. (a) I muswelo’ka wēlombwele Yehova amba i muntu wa mutyima unekena, mukosoke, kadi wa lusalusa? (b) Mwanda waka tunena’mba bupolofeto bwa Yona ke bwādipo bwa bubela?

¹² Yehova ke Leza po wa kaninga-mpo, wa mashikamashika, wa mutyima mūmu pamo bwa munenena bufundiji bwa bendeji ba bipwilo. Aye bidi, i muntu wa mutyima unekena, mukosoke, kadi wa lusalusa. Kitatyi kyakwata butyibi bwa kupa bantu babi mfuto, wikalanga bidi dibajinji wingidija bengidi bandi badi pano pa ntanda mwanda usakanga kumona bantu babi besāsa enka na mwālongele bene Nineva—besāsa ne kushinta ngikadilo yabo ya kala. (Ezek. 33:11) Yehova wāsapwidile mupolofeto wandi Yelemia amba: “Ponka pa kitatyi’pa po nkesamba mwendele muzo, ne mwendele bulopwe, kutukuna, ne kututa ne konakanya’kyo; ino shi owa muzo’wa onesamba’wa walamuke ku bubi bwao, nkaleka ku kyamalwa kyo nalanga kwiulonga.”—Yel. 18:7, 8.

¹³ Lelo bupolofeto bwa Yona bwādi bwa bubela? Mhm; bwāfikidije kitungo kyabo kya kudyumuna bantu. Kino kidyumu kyādi kimanine pa bilongwa bibi bya bene Nineva, bine byobāshintyile. Shi bene Nineva bājokēle monka ku bilongwa byabo bibi, Leza wādi wa kuleta butyibi’bwa pobadi. Ne ye mobyādi bya kwikadila kungya meso.—Zef. 2:13-15.

14. Lelo Yona wālongele namani Yehova paāfwidile Nineva lusa?

¹⁴ Lelo Yona wēivwene namani kitatyi kekyāfikilepo bonakani bwaādi usapula? Tutanga’mba: “Ino nanshi kyafityija Yona ku mutyima nakampata, nandi kafuna bulobo byamwiko.” (Yona 4:1) Yona wāfikile ne kulombela milombelo ya kutopeka Mwinē Bukomo Bonso! Wāmwene amba kyādi kipite buya kushikata ku yandi njibo, mu yabo ntanda. Wālangile amba Yehova kādipo kala wa kuleta bonakani pa Nineva, kaealakanya’mba ye kyaānyemēne dibajinji kaenda ku Talashishi. Kadi walombele’nka ne lufu, amba lufu i lupite kuneñena kupita’ko kwikala mūmi.—Tanga Yona 4:2, 3.

15. (a) Lelo i kika kyādi kikokeja kufityija Yona mutyima ne kumupa njia? (b) Le i muswelo’ka Yehova wāikele na mupolofeto wandi wādi na njia?

¹⁵ Le i mwanda’ka wādi ukambakanya Yona? Ketuyukilepo bintu byonso byādi bimukambakanya mu ñeni, inoko kyotuyukile i kya amba Yona wāelele lubila lwa bonakani bwa Nineva kumeso a bantu bonso. Nabo bamwitabije. Kupwa, bonakani kebwākifikilepo  mwaādi ulangila. Lelo Yona wāivwene moyo amba basa kumufutulula ne kumumona bu mupolofeto wa bubela? Nansha nabya, Yona kāsangedilepo kwisāsa kwa bano bantu nansha Yehova byaebafwidile lusa. Inoko, bimweka bu, wātyumukilwe mutyima ne kwimona bu muntu wa bituputupu. I kimweke patōka amba, Leza wa Yona wa lusa wādi ukimwene biyampe byādi mu uno mupolofeto wandi wādi na njia. Pa kyaba kya kupa Yona mfuto pa mwanda wa kubulwa bulēme kwandi, Yehova wamwipangula’tu kipangujo kilanguluja na mutyima mutūke amba: “Lelo ubalonga biyampe kufuna bulobo’ni, a?” (Yona 4:4) Lelo Yona wālondolwele? Bible kanenene’popo kintu.

16. I mu miswelo’ka mukokeja bantu bamobamo kupela Leza, ne i ñeni’ka yotukokeja kuboila ku kimfwa kya Yona?

¹⁶ I kipēla kutopeka Yona pa mwanda wa bilongwa byandi, inoko tufwaninwe kuvuluka nyeke amba bantu ba kubulwa kubwaninina bapelanga Leza. Bantu bamo bakokeja kukulupila’mba Yehova wadi wa kukankaja kinzengele nansha amba wadi wa kuleta butyibi lubilolubilo pa bantu babi nansha amba wadi wa kufudija ino ngikadilo ya bintu ya dyalelo panopano. Kimfwa kya Yona kituvuluja amba kitatyi kyotupela kwingidila Yehova Leza, i mumweno wetu otufwaninwe kulemununa—ke Wandipo, mhm.

17, 18. (a) Lelo Yona wālongele bika pa kupwa kutamba mu Nineva? (b) Lelo bingelengele bya Yehova bya kufumbija mulundu wa mungu byātengele Yona namani?

¹⁷ Mupolofeto mutyoboke mu bidyoma wataluka mu Nineva kaenda dya kutunduka ku ntanda-bene, kwine kwādi ngulu. Wāubaka’ko kobo ebiya washikata’mo kailaije—koku utala ku Nineva. Padi wādi utengele kumona bonakani bwa kibundi kya Nineva. Lelo i muswelo’ka wādi ufwaninwe Yehova kufundija uno muntu wakubulwa lusa ekale na lusa?

¹⁸ Bufuku, Yehova walonga mulundu wa mungu weukandija pa kobo. Yona pa kusantamuka wāmona mulundu wa mungu ufufuma, wālonga bukidibukidi mwemba mukatampe kupita ne wa kandi kobo kene. Mutyima wandi waloelelwa bininge. “Enka nenki Yona wasangala byamwiko mwanda wa mulundu-wamungu’wa” wadimbila bininge, pakwabo wāmwene mu kimonwa bu kiyukeno kya kingelengele kya dyese dya Leza ne kwitabijibwa nandi. Inoko, Yehova kādipo usaka enka kusenga ne kutalaja bukalabale bwa Yona bwa kubulwa kwendela’mo. Yehova wāshilula kutenga mutyima wa Yona. Kadi Leza wālonga bingelengele bikwabo. Watuma nkobwe wadya mulundu wa mutyi’wa ne kufumba wafumba. Kadi watuma “luvula lwa kyanga lwa kutunduka” kufika’nka ne pāshilwile Yona “kupungila” pa mwanda wa luvula lwa kyanga. Yona wāpungile,  kadi walomba kudi Leza amba i kyendele’mo mfwe nansha kufwa.—Yona 4:6-8.

19, 20. Le Yehova wālangulukile muswelo’ka na Yona pa mulundu wa mungu?

¹⁹ Kadi monka Yehova wāipangwile Yona shi wādi na bubinga bwa kukalabela, mu kine kitatyi’kya pa kupwa kwa kufumba kwa mulundu wa mungu. Pa kyaba kya kwisāsa, Yona wāsakile kwibingija na kunena amba: “Nalonga biyampe kufuna bulobo, ne ku lufu kwine.” Pano Yehova wāmwene bubinga bwa kumushintulwila patōkelela mvubu ya kufwila bakwabo lusa.—Yona 4:9.

²⁰ Leza wālangulukile na Yona, na kunena mupolofeto wēalakenye pa kufumba kwa mulunda onkaonka wātamine bufuku butuntulu mwine kewākuninwepo na Yona, nansha kwiulengeja utame. Penepa Leza wafula na kunena amba: “Lelo i namani, amiwa nkifwilapo Nineva lusa, kyokya kibundi kikatampe mo mudi bantu batabuke pa tununu katwa ne makumi abidi kebakōkejapo kusansanya ku kuboko kwabo kwa lundyo ne kwa lunkuso; kabidi ne bimunanwa bingibingi, a?”—Yona 4:10, 11. *

21. (a) Le i kimfwa’ka kyāingidije Yehova mwanda wa kufundija Yona? (b) Le mānga ya Yona ibwanya kwitukwasha namani twibandaule batwe bene?

 ²¹ Lelo ubaivwanija bisaka kunena Yehova na kwingidija kino kimfwa? Yona kālongelepo kintu nansha kimo pa kulama uno mulundu. Kumutamba mukwabo Yehova ye wādi Nsulo ya būmi bwa bene Nineva kadi wādi wibakwatakenye pamo’nka na mwaādi ukwatakenya bipangwa byonso bya pano pa ntanda. Lelo Yona wādi ubwanya namani kupa mulundu mvubu mipitepite kupita’ko būmi bwa bantu 120 000, kubadila’mo ne bimunanwa byabo? Le ke pa mwandapo Yona wālekele milangwe yandi ikale ya kwisakila? Mfulo mfulō wēalakenye’tu pa mulundu waādi wa kumwena’mo’nka bunka bwandi. Lelo bukalabale bwandi kebwādipo butamba ku kwisakila—kwabila kwikala na bubinga? Mānga ya Yona ibwanya kwitukwasha twibandaule batwe bene. Le i ani motudi ukingilwe ku kwikala na uno mushipiditu wa kwisakila? Bine tufwijanga’ko Yehova pa kwitufundija na kitūkijetyima twikale bantu bakubulwa kwisakila bipitepite, ba kanye ne ba mutyima wa lusa—pamo bwa aye!

22. (a) Le na bubine Yona wātengelwe namani na bufundiji bwa Yehova bwa tunangu butala pa lusa? (b) Le i ñeni’ka yotusakilwa kuboila’ko batwe bonso?

²² Kipangujo i kino, lelo Yona wāboile ñeni ku bino byonso’bi? Mukanda witwa pa dyandi dijina ufula na kipangujo kya Yehova kyampikwa kulondololwa ne dyalelo. Bantu bamo ba kafutululo bakokeja kunena’mba Yona kālondolwelepo nansha dimo. Kunena na bubine, malondololo adi’ko. I mukanda wandi ao mwine. Ubamone amba, bubinebine bwa myanda idi’mo bulombola amba Yona ye mulembi wa mukanda utelelwa pa dijina dyandi. Fwatakanyapo bidi uno mupolofeto ujokela monka mu ntanda yabo, kalembe nsekununi yandi. Tukokeja kumona uno mukulumpe, wa tunangu, muntu mwityepeje upuka mutwe mufitwe wisambila pa bilubo byandi, butomboki ne kupela kwaāpelele pelē kufwila bantu lusa. Kunena na bubine Yona wāboile ñeni ku bufundiji bwa tunangu butamba kudi Yehova. Wēfundile kwikala na lusa. Le batwe netu?—Tanga Mateo 5:7.