1, 2. Le i kyabuntu’ka kilēme kitupele Yehova?

YEHOVA i mwitupe batwe bonso kyabuntu kya kutendelwa. Ke kyabuntu kya būmi kadi. (Ngalwilo 1:27) Usakanga twikale na būmi bulumbuluke. O mwanda i mwitupe misoñanya itufundija muswelo otubwanya kukwata butyibi buyampe. Tufwaninwe kwingidija ino misoñanya mwanda wa itukwashe tuyuke “mwa kushiañenya kiyampe ne kibi.” (Bahebelu 5:14) Potulonga namino, tulekanga Yehova etufundije mwa kulangila biyampe. Kitatyi kyotwiendeja mungya misoñanya ya Leza ne kumona moilumbulwila būmi bwetu, twivwanijanga’mba ino misoñanya i ya kamweno binebine.

² Būmi bubwanya kwikala bukomo. Divule kutambanga myanda keidipo na kijila kya patōkelela mu Bible. Kimfwa, bibwanya kwitulomba kukwata butyibi pa bundapi mobengidija mashi. Le i muswelo’ka otubwanya kukwata butyibi busangaja Yehova? Mu Bible mudi misoñanya itufundija mumwenanga Yehova būmi ne mashi. Shi twivwanije ino misoñanya, tukakwata butyibi bwa tunangu ne kwikala nyeke na mutyima wa mundamunda muyampe. (Nkindi 2:6-11) Tubandaulei’ko misoñanya imoimo.

3, 4. (a) Lelo Leza wāsokwedile namani patōkelela mwamwenanga mashi? (b) Le mashi elekeja bika?

³ Bible witufundija’mba mashi i ajila mwanda elekeja būmi. Kadi būmi i bulēme kudi Yehova. Kaini pawāipaile mwanabo, Yehova wāmusapwidile amba: “Mashi a mwanenu ao andidila pa nshi.” (Ngalwilo 4:10) Yehova paāsapwidile Kaini amba “mashi a mwanenu,” i būmi bwa Abele bwaādi wisambila’po. Mashi a Abele ādi elekeja būmi bwandi.

⁴ Pa kupwa kwa Dilobe mu mafuku a Noa, Leza wāsapwidile bantu amba babwanya kudya mwita. Inoko wānenene amba: “Mwita ne būmi bwao—ke mashi ao kadi—kemufwaninwepo kudya’o.” (Ngalwilo 9:4) Ino mbila itala lutundu lonso lwa Noa, kubadila’mo ne batwe. Na bubine, ku meso a Yehova, mashi elekeja būmi. Netu ye motufwaninwe kwiamwena.—Ñimbo ya Mitōto 36:9.

5, 6. Le Bijila bya Mosesa byālombwele namani mumwenanga Yehova būmi ne mashi?

⁵ Yehova wānenene mu Bijila byaāpele Mosesa amba: “Shi muntu . . . udya mashi a muswelo o-onso, nkapela binebine yao muntu udya mashi, kadi nkamutyiba’ko mu bantu bandi. Mwanda būmi bwa ngitu budi mu mashi.”—Levi 17:10, 11.

⁶ Bijila bya Mosesa byādi binena’mba shi muntu waipaya nyema wa kudya, wādi ufwaninwe kumwanga mashi pa nshi. Kino kyādi kilombola’mba būmi bwa nyema’wa bubajokejibwa kudi Umpangi wabo, Yehova. (Kupituluka 12:16; Ezekyele 18:4) Inoko Yehova kānenenepo bene Isalela bapityije’byo kipimo mu kusūmija mashi a nyema. Ponso pobādi balonga byonso byobabwanya mwanda wa kusūmija mashi, bādi badya mwita na mutyima wa mundamunda utōka. Na  kulēmeka mashi a banyema, bādi balombola’mba balēmeke Mwine Upāna būmi, ke Yehova kadi. Kadi Bijila byāsoñenye bene Isalela kulambula banyema bu bitapwa bya kupūta bubi.—Tala Bilembwa bya ku Mfulo 19 ne 20.

7. I muswelo’ka wālombwele Davida amba ulēmekele mashi?

⁷ Tubwanya kuyukila bulēme bwa mashi kupityila ku byālongele Davida paādi ulwa na bene Fidishitia. Bantu ba Davida bāmumwene amba udi na kyumwa kikatampe, bāenda mu kifuko kya kyaka kya balwana, batūla būmi bwabo mu kyaka mwanda wa kumusokwela mema. Ino abo pa kumuletela’o, Davida wāpela kwiatoma, “wapungulula’o ku meso a Yehova.” Davida wānena’mba: “Kebibwanikapo kondi, abe Yehova, kulonga kino kintu! Le mfwaninwe kutoma mashi a bana-balume baendanga kutūla būmi bwabo mu kyaka?” Davida wāivwanije amba būmi ne mashi i bilēme mpata kudi Leza.—2 Samwele 23:15-17.

8, 9. Le i muswelo’ka ufwaninwe bene Kidishitu dyalelo kumona mashi?

⁸ Mu kitatyi kya bene Kidishitu babajinji, bantu ba Leza kebākidipo balambula bitapwa bya banyema. Nansha nankyo bādi bafwaninwe kwendelela kumona mashi bu ajila. Kudi mbila mityetye ya mu Bijila yāsoñenye Yehova bene Kidishitu kulama, kimfwa mbila inena’mba “mwilamei . . . ku mashi.” Ino mbila yādi na mvubu monka mwādi mwikadile kwepuka busekese ne butōtyi bwa bilezaleza.—Bilongwa 15:28, 29.

⁹ Ye mobikadile ne dyalelo. Batwe bene Kidishitu, tuyukile amba Yehova ye Nsulo ya būmi ne amba būmi bo-bonso i bwandi. Kadi tuyukile amba mashi i ajila ne amba elekejanga būmi. O mwanda tubandaulanga misoñanya ya mu Bible shi ketukwata butyibi bo-bonso butala bundapi bobengidija’mo mashi.

10, 11. (a) Le Batumoni ba Yehova bamonanga namani kwelwa mashi nansha bipindi biná bikatampe bya mashi? (b) Le i butyibi’ka bufwaninwe kwikwatyila mwine Kidishitu yense?

¹⁰ Batumoni ba Yehova i bevwanije amba ‘kwilama ku mashi’ ke enkapo’tu kuleka kwiadya nansha kwiatoma kete. Kino kishintulula kupela kwelwa mashi, kuleka kupāna’o, ne kuleka kubīka etu mashi mwanda wa kwitwela’o monka. Kadi kishintulula kupela kwelwa kipindi kyo-kyonso kya mu bipindi biná bikatampe bya mashi—miseke ityila, miseke itōka, miseke ikwatyija mashi, ne lwima.

¹¹ Bino bipindi biná bikatampe bibwanya kwabanibwa mu tupindi tutyetutye twitwa bu tupindi twa mashi. Mwine Kidishitu yense ufwaninwe kwikwatyila butyibi bwa kwitabija tupindi twa mashi nansha kwitupela. Kino kitala ne bundapi bobengidija’mo mashi a muntu mwine ubela’wa. Muntu ne muntu ufwaninwe kukwata butyibi pa muswelo obakengidija andi mashi mu myanda itala lupasulo, kupimwa kwa mashi, nansha mu bundapi bo-bonso.—Tala Bilembwa bya ku Mfulo 21.

12. (a) Mwanda waka butyibi botukwata mu myanda itala mutyima wetu wa mundamunda i bwa mvubu ku meso a Yehova? (b) I muswelo’ka otubwanya kukwata butyibi buyampe mu mwanda utala bundapi?

¹² Lelo Yehova utanga bine mutyima pa butyibi botukwata mu myanda itala mutyima wetu wa mundamunda? En-en, i amo. Yehova utanga mutyima ku milangwe yetu ne kukanina kwetu kwa mutyima (Tanga Nkindi 17:3; 24:12.) Byobidi uno muswelo, shi ketukwata butyibi mu mwanda utala bundapi, tufwaninwe kulomba Yehova etuludike ne kulonga bukimbi pa bundapi’bwa.  Ebiya, twaingidija mutyima wetu wa mundamunda mufundijibwe na Bible pa kukwata butyibi. Ketufwaninwepo kwipangula bantu bakwabo byobadi ba kulonga pa kyetu kyaba, kadi ketufwaninwepo kukwata butyibi na kulonda milangwe yabo. Mwine Kidishitu yense “ukeselelanga kiselwa kyandi.”—Ngalatea 6:5; Loma 14:12.

13. I bika byotwifunda padi Yehova kupityila ku bijila ne misoñanya yandi itala pa mashi?

¹³ Kintu kyonso kitulomba Yehova kulonga i pa mwanda wa kamweno ketu kadi kilombolanga buswe bwaetuswele. (Ñimbo ya Mitōto 19:7-11) Inoko ketumukōkelangapo’tu mwanda wa kumwena kotumwena mu mbila yandi. Tumukōkelanga mwanda tumusenswe. Buswe botusenswe Yehova bo bwitutononanga tupele kwelwa mashi. (Bilongwa 15:20) Kadi kulonga namino kulamanga bukomo bwetu bwa ngitu. Bantu bavule dyalelo bayukile byaka bidi mu kwelwa mashi, kadi badokitele bavule bakulupile amba kupasula pampikwa kwela mashi i kuyampe mpata pa mwanda wa bukomo bwa ngitu buyampe bwa boba bobondapa. I kimweke patōka amba mashinda a Yehova i a tunangu ne buswe.—Tanga Isaya 55:9; Yoano 14:21, 23.

14, 15. (a) Le Yehova wāpele bantu bandi bijila’ka mwanda wa kwibakinga? (b) I muswelo’ka obwanya kwingidija misoñanya idi mu bino bijila?

¹⁴ Bijila bya Leza bikalanga’ko nyeke mwanda wa kamweno ka bantu bandi. Yehova wāpele bene Isalela ba pa kala bijila mwanda wa kwibakinga ku maakishida makatampe. Kimfwa, kijila kimo kyādi kinena’mba muntu udi na njibo ufwaninwe kūbaka kalupango  pa musaka wandi kutyina muntu wakapona’po. (Kupituluka 22:8) Kijila kikwabo kyādi kitala mwa kwikadila na banyema. Muntu wādi na ñombe mulume mutomboke, wādi ufwaninwe kumulama kutyina wakatamba muntu nansha kumwipaya. (Divilu 21:28, 29) Mwine Isalela wādi upela kukōkela bino bijila, wādi ulambikwa mambo shi kwafwa muntu.

¹⁵ Kupityila ku bino bijila, tubwanya kwivwanija’mba būmi i bulēme ku meso a Yehova. Le kuyuka kino kufwaninwe kwitukwasha namani? Tufwaninwe kulombola’mba tulēmekele būmi na muswelo otulama njibo yetu, motoka wetu, muswelo otwendeja, ne muswelo otutonga bintu bya kwipwija nabyo mukose. Bantu bamo, nakampata bankasampe, balañanga’mba i kutupu kibi kibwanya kwibafikila, o mwanda betūlanga mu kyaka ne kuvulaminwa makambakano akokeja kulupuka’ko. Inoko Yehova ketusakilangapo namino. Usakanga tumone būmi bwetu ne bwa bantu bakwabo na mvubu.—Musapudi 11:9, 10.

16. Lelo Yehova umonanga namani kupulumuna dīmi?

¹⁶ Būmi bwa muntu yense budi na mvubu ku meso a Yehova. Enka ne mwana ukidi munda i mulēme kwadi. Mu Bijila bya Mosesa, shi muntu wāsanshija mwana-mukaji wa dīmi mu kalengwa, mwana-mukaji’wa nansha mwana udi munda wafu, Yehova wādi umona muntu’wa bu ntapañani. Kino kilombola’mba nansha shi mwādi i mu kalengwa, muntu’wa wādi unenwe kwipaibwa, būmi bwandi bwādi bufuta būmi bwa ufwile. (Tanga Divilu 21:22, 23.) Ku meso a Leza, mwana ukidi munda i muntu mūmi. Na ino milangwe mu ñeni, le ulanga Leza umonanga namani kupulumuna dīmi? Molangila, wiivwananga namani pamona bana midiyo ne midiyo bepailwa munda mwaka ne mwaka?

17. Le i bika bibwanya kusenga mwana-mukaji wapulumwine dīmi kumeso kwa kuyuka Yehova?

 ¹⁷ Le bikekala namani shi mwana-mukaji wapulumwine dīmi kumeso kwa kuyuka mumwena’byo Yehova? Ukokeja kukulupila’mba Yehova ubwanya kumulekela pangala pa kitapwa kya Yesu. (Luka 5:32; Efisesa 1:7) Mwana-mukaji walongele kino kilubo mafuku kunyuma, kafwaninwepo kwendelela na kwitopeka shi i mwialakanye bya binebine. “Yehova i wa lusa ne kanye . . . Monka mwikadile kutambanga dyuba kulampe na kuponanga dyuba, mo monka mwatūdilanga kujilula kwetu kulampe netu.”—Ñimbo ya Mitōto 103:8-14.

18. Mwanda waka tufwaninwe kulonga bukomo bwa kufundula milangwe ya mushikwa?

¹⁸ Kulēmeka kyabuntu kya Leza kya būmi, kushilukanga mu mutyima wetu. Mu kulēmeka kyabuntu kya būmi mubadilwa ne muswelo otumona bakwetu. Mutumibwa Yoano wālembele amba, “muntu ense ushikilwe mwanabo i ntapañani.” (1 Yoano 3:15) Kumeso’nka ne kwa batwe kuyuka, tubwanya kutamija mushikwa pa muntu kampanda. Mushikwa ubwanya kulengeja muntu aleke kulēmeka bakwabo, kwibanenena bya bubela, enka ne kwibasakila lufu. Yehova uyukile motumwenanga bakwetu. (Levi 19:16; Kupituluka 19:18-21; Mateo 5:22) Shi tubajingulula’mba tudi na milangwe ya mushikwa pa muntu kampanda, tufwaninwe kulonga bukomo bwa kufundula ino milangwe.—Yakoba 1:14, 15; 4:1-3.

19. Le tukalombola namani amba tulondanga mumweno wa Yehova pa bya lūma?

¹⁹ Kudi muswelo mukwabo otubwanya kulombola’mba tulēmekele būmi. Mu Ñimbo ya Mitōto 11:5, twifunda’mo  amba Yehova “ushikilwe yewa ense usenswe bya lūma.” Shi tutonga kwipwija mukose mudi myanda ya lūma, nabya tukalombola’mba tusenswe bya lūma. Le i kika kyotufwaninwe kutwejeja mu ñeni yetu binenwa, milangwe, nansha bifwatulo bya lūma? Pa kyaba kya kulonga namino, tusakanga kuyuja mu ñeni yetu milangwe yampikwa disubi ne ya ndoe.—Tanga Fidipai 4:8, 9.

20-22. (a) Le Yehova umonanga namani ntanda ya Satana? (b) I muswelo’ka ubwanya bantu ba Leza kulombola’mba “ke ba ino ntandapo”?

²⁰ Ntanda ya Satana keilēmekelepo būmi, kadi Yehova wiimonanga bu milambikwe mashi, ko kunena’mba, mambo a butapani. Mu bula bwa tutwa twa myaka, imbikalo i mipaije bantu midiyo ne midiyo, kubadila’mo ne bengidi ba Yehova bavule. Mu Bible, ino imbikalo, i mitelwe bu binyema bikomo kadi bya budyani. (Danyele 8:3, 4, 20-22; Kusokwelwa 13:1, 2, 7, 8) Mu ntanda ya dyalelo, kupoteja bya bulwi i busunga butweja lupeto. Bantu bamwenanga bininge mu kupoteja bino byabulwi bipayañana. Na bubine, “ntanda yonsololo idi mu lupusa lwa yewa mubi.”—1 Yoano 5:19.

²¹ Inoko bene Kidishitu ba bine “ke ba ino ntandapo.” Bantu ba Yehova kebekujangapo mu myanda ya politike nansha kwenda ku mavita. Monka mokebepailangapo bantu, ye mokebakwatakaninyangapo bulongolodi bo-bonso bwipaya bantu. (Yoano 15:19; 17:16) Shi bene Kidishitu bapangwapangwa, kebatombokangapo. Yesu wāfundije amba tufwaninwe kusanswa’nka ne balwana netu.—Mateo 5:44; Loma 12:17-21.

 ²² Mutōtelo nao i mulengeje kwipaibwa kwa bantu midiyo ne midiyo. Bible kitatyi kyaesambila pa Babiloni Mukatampe, umbikalo wa ntanda yonso wa bipwilo bya bubela, unena’mba: “Mudi aye mwatenwe mashi a bapolofeto ne a bajila ne a boba bonso batapilwe pano pa ntanda.” Le ubaivwanija kine kitusoñaninye Yehova amba: “Tambai’mo, banwe bantu bami”? Boba batōta Yehova kebekalangapo ba mu mutōtelo wa bubela.—Kusokwelwa 17:6; 18:2, 4, 24.

23. Le pa ‘kutamba’ mu Babiloni Mukatampe bilomba kulonga bika ne bika?

²³ ‘Kutamba’ mu Babiloni Mukatampe kulomba ne kulombola patōkelela’mba ketukidipo mu mutōtelo o-onso wa bubela. Kimfwa, tubwanya padi kulonga bukomo bwa kuyuka’mba dijina dyetu i ditalulwe ku mulongo wa majina a bantu ba mu kipwilo’kya. Inoko kudi kadi bikwabo bya kulonga. Tufwaninwe kadi kushikwa ne kuleka bintu bibi bilonga mutōtelo wa bubela. Mutōtelo wa bubela ukankamikanga busekese, myanda ya politike, ne lwiso. (Tanga Ñimbo ya Mitōto 97:10; Kusokwelwa 18:7, 9, 11-17) Pa kino, mutōtelo wa bubela i mukubije bantu midiyo ne midiyo mu bula bwa myaka.

24, 25. Le kuyuka Yehova kwituletelanga ndoe ne mutyima wa mundamunda muyampe namani?

²⁴ Kumeso kwa batwe kuyuka Yehova, umo ne umo motudi wadi ukwatakanya mu muswelo kampanda bintu bibi bilonga ntanda ya Satana. Inoko pano twi bashinte. Twaitabije kinkūlwa ne kupāna būmi bwetu kudi Leza. Tudi mu ‘bitatyi bya kutūja bitamba kudi Yehova mwine.’ Tudi na ndoe ne na mutyima wa mundamunda muyampe pa kuyuka’mba tusangajanga Leza.—Bilongwa 3:19; Isaya 1:18.

 ²⁵ Nansha shi dibajinji twadi mu bulongolodi kebulēmekelepo būmi, Yehova ubwanya kwitulekela kupityila ku kinkūlwa. Tufwijanga’ko bya binebine pa kyabuntu kya būmi kitupele Leza. Tulombolanga kufwija’ko na kulonga byonso byotubwanya mwanda wa kukwasha bantu bayuke Yehova, batambe mu ntanda ya Satana, ne kwikala mu kipwano kiyampe na Leza.—2 Kodinda 6:1, 2.

26-28. (a) Le Yehova wāpele Ezekyele mwingilo’ka wa pa bula? (b) Le Yehova i mwitupe mwingilo’ka dyalelo?

²⁶ Mu Isalela wa kala, Yehova wāsapwidile mupolofeto Ezekyele adyumune bantu amba Yelusalema usa konakanibwa panopano ne kwibafundija byobādi bafwaninwe kulonga pa kupanda. Shi Ezekyele kādyumwinepo bantu, Yehova wādi wa kumulambika būmi bwabo. (Ezekyele 33:7-9) Ezekyele wālombwele amba ulēmekele būmi na kulonga bukomo bwandi bonso mwanda wa kusapula uno musapu wa mvubu.

²⁷ Yehova i mwitupe mwingilo wa kudyumuna bantu amba ntanda ya Satana isa konakanibwa panopano ne kwibakwasha bayuke Yehova mwanda wa bakamone būmi mu ntanda mipya. (Isaya 61:2; Mateo 24:14) Tusakanga kulonga byonso byotubwanya mwanda wa kusapwila bantu bakwabo uno musapu. Tusakanga kunena na mwānenene Polo amba: “Natōka ku mashi a bantu bonso, mwanda nkyalekelepo kwimusapwila madingi onso a Leza.”—Bilongwa 20:26, 27.

²⁸ Kudi kadi mu myanda mikwabo motufwaninwe kwikala batōka. Tukabandaula’ko ino myanda imoimo mu shapita ulonda’ko.