1. I bika byotufwaninwe kulonga mwanda wa butōtyi bwetu busangaje Yehova, ne mwanda waka?

YESU wānenene amba: “Batōtyi ba bine bakatōta Tata na mushipiditu ne bubine, mwanda bine, Tata ukimbanga badi namino bamutōte.” (Yoano 4:23; 6:44) Umo ne umo motudi ufwaninwe ‘kutadija’nka kutadija byobya bitabijibwa na Mfumwetu.’ (Efisesa 5:10) Kino kekipēlangapo nyeke. Satana ukimbanga kwitongola mwanda wa tulonge bintu kebisangajapo Yehova.—Kusokwelwa 12:9.

2. Shintulula byālongekele kubwipi na Lūlu lwa Shinai.

² Le i muswelo’ka ukimbanga Satana kwitongola? Muswelo umo bidi i na kwituvutakanya ñeni pa mwanda utala kiyampe ne kibi. Tala byātene muzo wa Isalela kitatyi kyobātūdile nkambi kubwipi na Lūlu lwa Shinai. Mosesa wākandile ku lūlu, bantu bāshala bamutengele mu nkambi. Mfulo mfulō, bakōka kumukungila, banena Alone ebapungile leza. Nandi wēbapungila kilezaleza kya olo kya bupunga bwa kyana kya ñombe. Ebiya bantu kebasoba masobo. Bādi bajīla kyana kya ñombe ne kwikifukatyila. Bālangile’mba kufukatyila kobādi bafukatyila kyana kya ñombe, i Yehova obādi batōta. Inoko kumona kwāmwene bantu kino kinkumenkume  bu “masobo a Yehova” kekwēkilengejepo kikale kiyampe. Yehova wēkimwene bu kutōta bilezaleza, kadi bavule umbukata mwabo bāfwile. (Divilu 32:1-6, 10, 28) Le kino kitufundija bika? Kokyongolwa. ‘Kokitenga kintu kya disubi,’ kadi leka Yehova akufundije kiyampe ne kibi.—Isaya 52:11; Ezekyele 44:23; Ngalatea 5:9.

3, 4. Mwanda waka i biyampe kubandaula kwine kutambile mafetyi mavule atumbile dyalelo?

³ Kitatyi kyādi Yesu pano pa ntanda, wāfundije batumibwa bandi bekale baleta kimfwa mu mwanda utala butōtyi bwampikwa disubi. Aye pa kufwa, batumibwa bāendelele kufundija bana ba bwanga bapya misoñanya ya Yehova. Inoko batumibwa pa kufwa, bafundiji ba bubela bāshilwile kutweja mu kipwilo milangwe mibi, bisela ne mafetyi a bwine ntanda. Bāshintyile’nka ne majina a mafetyi amoamo a bwine ntanda mwanda wa kwiamwekeja bu a bwine Kidishitu. (2 Tesalonika 2:7, 10; 2 Yoano 6, 7) Mafetyi mavule mu ano’a akidi matumbe’nka ne dyalelo, kadi akikankamikanga nkulupilo ya bubela, enka ne bundemona. *—Kusokwelwa 18:2-4, 23.

⁴ Kujokoloka ntanda yonso dyalelo, mafetyi ne mafuku makata a bwine ntanda adi na mvubu mpata mu būmi bwa bantu. Inoko, poenda uyuka mumwena Yehova bintu, padi ukamona’mba usakilwa kulemununa mulangilo obe pa mafetyi kampanda. Kulonga namino kubwanya kwikala kukomo, inoko kulupila’mba Yehova ukakukwasha. Nanshi leka tubandaule’ko kwine kutambile mafetyi amoamo atumbile dyalelo mwanda wa twivwanije mwiamwena Yehova.

5. Le i bubinga’ka bwitukulupija’mba Yesu kābutwilwepo mu mafuku 25 Kweji 12?

⁵ Mu bipindi bivule bya ntanda, Noele beifetanga mu mafuku 25 Kweji 12, difuku dilañanga bavule amba dyo dyābutwilwe Yesu. Bible ketulombwelepo difuku nansha kweji mwine wābutwilwe Yesu, inoko witusapwila kintu kampanda pa mwanda utala kitatyi kya mu mwaka. Luka wālembele amba kitatyi kyābutwilwe Yesu mu Betelema, “bakumbi badi bekele mu ntanda,” balela luombe lwabo. (Luka 2:8-11) Mu Kweji wa 12, mu Betelema mwikalanga mashika, munoka mvula, ne mashika mekwate, nanshi bakumbi kebādipo babwanya kushikata panja na luombe lwabo bufuku. Lelo kino kitufundija bika? Yesu wābutwilwe kitatyi kyādi kūlu kuyampe, ke mu Kwejipo wa 12. Bible ne bukamoni bwa mu mānga, bilombola’mba wābutwilwe kitatyi kampanda pa bukata bwa myeji yotuyukile dyalelo bu Kweji wa 9 ne wa 10.

6, 7. (a) Le bisela bivule bitumbe bya Noele byashilwile namani? (b) Le i bubinga’ka botufwaninwe kupānina byabuntu?

⁶ Le penepo Noele yashilwile namani? Yatambile ku masobo a bwine ntanda, pamo bwa masobo a bene Loma a Saturnalia, masobo a kutōta Saturne, leza wa madimi. Dibuku dimo (The Encyclopedia Americana) dinena’mba: “Saturnalia, fetyi ya bene Loma yādi ifetwa pa bukata bwa Kweji wa 12, yaikele ke pa kulondela bisela bivule bya kusangala bya fetyi ya Noele. Kimfwa, ku ino fetyi, ko kwatambile mafetyi makatampe, kwipa byabuntu, ne kwakija mabuji.” Kadi kubutulwa kwa Mithra, leza dyuba wa Peleshia, kwadi kufetwa mu mafuku 25 Kweji wa 12.

⁷ Inoko, bantu bavule bafetanga Noele dyalelo kebalangulukilangapo  pa kwine koitambile, ke ku bwine ntanda kadi. Batengelanga’tu Noele bu kitatyi kya kwitana pamo na kisaka, kudya byakudya biyampe, ne kwipa byabuntu. Shako, tusenswe ba mu kisaka kyetu ne balunda netu, kadi Yehova usakanga bengidi bandi bekale bapāna. Pamo’nka na mwitulombwela 2 Kodinda 9:7 amba, “Leza usenswe yewa upāna na nsangaji.” Yehova kasakengapo tupe bakwetu bintu enka mu bitatyi bya pa bula kete. Bantu ba Yehova bapānanga byabuntu  ne kwitana na balunda nabo ne na ba mu kisaka kitatyi kyo-kyonso kya mu mwaka, pampikwa kutengela bebalwije kintu kampanda. Bapānanga mwanda basenswe bakwabo.—Luka 14:12-14.

8. Le babuka na ñenyenye bāpele Yesu byabuntu paādi ukidi mwana wa lukeke? Shintulula.

⁸ Pa kukwatakanya mulangwe wa kupāna byabuntu pa Noele, bantu bavule banenanga’mba bana-balume basatu ba ñeni bāletēle Yesu, mwana wa lukeke byabuntu mu kipombo. I bya bine, kisumpi kya bana-balume kyākapempwile Yesu ne kuleta byabuntu. Mu kitatyi kyāsonekelwe Bible, bantu bādi na kibidiji kya kuletela muntu wa bulēme byabuntu. (1 Balopwe 10:1, 2, 10, 13) Ino le uyukile’mba, Bible unena’mba bano bana-balume bādi bantu babuka na ñenyenye, balonga bya majende kadi kebādipo batōta Yehova? Kadi, kebākapempwilepo Yesu paādi ukidi mwana wa lukeke mu kipombo. Bākamupempwile ke peje, paādi ke “mwana mutyetye” wikele mwinjibo.—Mateo 2:1, 2, 11.

9. Le i mafetyi’ka a mafuku a kubutulwa atelelwe mu Bible?

⁹ Difuku dibutulwa mwana i difuku dya nsangaji. (Ñimbo ya Mitōto 127:3) Inoko kino kekishintululapo amba tufwaninwe kufeta mafuku a kubutulwa. Langulukila pa uno mwanda: Enka mafetyi abidi kete a mafuku a kubutulwa o atelelwe mu Bible. Fetyi imo i ya difuku dya kubutulwa kwa Felo mwine Edipito, mikwabo nayo i ya difuku dya kubutulwa kwa Mulopwe Heloda Antipasa. (Tanga Ngalwilo 40:20-22; Mako 6:21-29.) Bano balopwe bonso kebādipo bengidila Yehova. Na bubine, i kutupu potutanga mu Bible amba mutōtyi kampanda wa Yehova wāfetele difuku dya kubutulwa.

10. Le bene Kidishitu babajinji bādi bamwene namani mafetyi a mafuku a kubutulwa?

 ¹⁰ Dibuku dimo (The World Book Encyclopedia) dinena’mba bene Kidishitu babajinji “bādi bamona’mba fetyi ya difuku dya kubutulwa kwa muntu ye-yense i kisela kya bwine ntanda.” Bino bisela byādi bimanine pa nkulupilo ya bubela. Kimfwa, Bangidiki ba pa kala bādi bakulupile amba muntu yense wādi na mushipiditu wa kumukinga mwine wādi utanwa pa kubutulwa kwandi. Kadi bādi balanga’mba uno mushipiditu wādi mu kipwano na leza wābutwilwe mu difuku dibutulwa’mo muntu’wa. Kutentekela pa ino nkulupilo ya bwine ntanda, kufeta mafuku a kubutulwa kukwatañene ne na lubuko lwa ñenyenye ne lwa kulaya bikafikila muntu mu būmi.

11. Le Yehova usakanga tulombole buntu namani?

¹¹ Bantu bavule bamonanga’mba difuku dyobabutwilwe i dya pa bula difwaninwe bantu bakwabo kwibasangela ne kwibalombola buswe. Inoko tubwanya kulombola buswe ku ba mu kyetu kisaka ne balunda mu bula bwa mwaka onso mutuntulu, pa kyaba kya difuku dimo kete diyukane. Yehova witusakilanga twikale na kanye ne na buntu mu kitatyi kyonso. (Tanga Bilongwa 20:35.) Tumufwijanga’ko difuku ne difuku pa kyabuntu kilēme kya būmi, ke’nkapo mu difuku dyetu dya kubutulwa kete.—Ñimbo ya Mitōto 8:3, 4; 36:9.

12. Le difuku dyetu dya lufu i dipite buya difuku dyetu dya kubutulwa namani?

¹² Musapudi 7:1 unena’mba: “Dijina diyampe i dipite buya māni mayampe, kadi difuku dya lufu i dipite buya difuku dya kubutulwa.” Le difuku dyetu dya lufu i dipite buya difuku dyetu dya kubutulwa namani? Kitatyi kyotubutulwanga, twikalanga ketwalongele kintu nansha kimo mu būmi bwetu, kikale kiyampe  nansha kibi. Inoko shi twaingidila Yehova ne kulongela bakwetu biyampe mu būmi bwetu, twilongelanga “dijina diyampe,” nansha ntumbo miyampe, kadi Yehova uketuvuluka nansha shi ketudi bafwe. (Yoba 14:14, 15) Bantu ba Yehova kebafetengapo mafuku abo a kubutulwa nansha ke dya Yesu dine. Inoko, kinkumenkume kimo kete kyētusoñenye Yesu kulama i Kivulukilo kya lufu lwandi.—Luka 22:17-20; Bahebelu 1:3, 4.

13, 14. Le masobo a Pasaka i makwatañane na bika?

¹³ Bantu bavule bakulupile’mba bafetanga lusangukilo lwa Yesu kitatyi kyobasoba masobo a Pasaka. Inoko na bubine, masobo a Pasaka i makwatañane na Eostre, leza mukaji wa bajentaila wa ba Anglo-Saxon wa kibangabanga ne muketeko. Dikishonele dya Mfumo dya mu Angele dishintulula’mba kadi wādi leza mukaji wa bumeni. Bisela bimo bya pa Pasaka bikwatañene na myanda ya bumeni. Kimfwa, dibuku dimo (Encyclopædia Britannica) dinena’mba mai “nakampata o mene elekeja būmi bupya ne lusangukilo.” Kadi, tululu twaingidijibwe mu bula bwa kitatyi kilampe bu byelekejo bya bumeni mu butōtyi bwa bwine ntanda. I kimweke patōka’mba Pasaka keikwatañenepo na lusangukilo lwa Yesu.

¹⁴ Le Yehova usangalanga kitatyi kyamona bantu batyanga bisela bya mitōtelo ya bubela na lusangukilo lwa wandi Mwana? Nansha dimo. (2 Kodinda 6:17, 18) Na bubine, Yehova ketunenene kashā kusoba masobo a lusangukilo lwa wandi Mwana.

15. Le Halowine yashilwile namani?

¹⁵ Halowine, itwa ne bu Nkesha ya Batōkele Bonso nansha bu Difuku dya Kukesha bukya ke dya Basanto Bonso, ikwatañene na bamfwityi, bipangwa bilenga nzuba, ne bibanda. Ino fetyi keishilwilepo dyalelo. Shi kweji ke mujokoloke kubwipi na difuku 1 Kweji 11, Baselete ba pa kala ba mu Beletanye ne mu Irlande badi bafeta fetyi ya Samhain. Badi bakulupile amba mu bula bwa ino fetyi, mishipiditu ya bafu ijokelanga pano pa ntanda. Bantu badi batūla panja byakudya ne bitomibwa  kutyina’mba ino mishipiditu yakebasanshija. Banuke dyalelo kitatyi kyobavwalanga bivwalwa benda bapita ku njibo ne njibo banena’mba “Kyabuntu’ni būmi,” kebayukangapo amba beulanga kino kisela kya kala kya bundemona.

16, 17. I bika byotufwaninwe kulangulukila’po kitatyi kyotuteakanya butundaile?

¹⁶ Butundaile i mukenga wa nsangaji. Masobo a butundaile aloñwanga mu miswelo mishileshile kujokoloka ntanda yonso. Bantu kebavudilepo kulangulukila pa kwine kutambile bisela bya pa butundaile, o mwanda babwanya kukomenwa kuyuka’mba bisela bimo i bitambe ku nkulupilo ya mutōtelo wa bwine ntanda. Inoko ba mulume ne mukaji bene Kidishitu bateakanya butundaile bwabo baloñanga bukomo bwa kuyuka’mba bukasangaja Yehova. Shi bayuke kwine kutambile bisela bya pa masobo a butundaile, nabya bakakwata butyibi buyampe.—Mako 10:6-9.

¹⁷ Bisela bimo bya pa butundaile bidi na mulangwe wa ‘kwesela’ ba mulume ne mukaji bapya. (Isaya 65:11) Kimfwa, mu bifuko bimo bantu belanga ba musoñañani ne musongwa mutyele nansha bintu bikwabo biifwene nao. Bekalanga bakulupile’mba kulonga namino kukaletela ba mulume ne mukaji bana, nsangaji, būmi bulampe ne kwibakinga ku bibi. Inoko bene Kidishitu batadijanga mwanda wa kwepuka bisela byo-byonso bikwatañene na mutōtelo wa bubela.—Tanga 2 Kodinda 6:14-18.

18. Le i misoñanya’ka mikwabo ya mu Bible itala pa butundaile?

¹⁸ Ba mulume ne mukaji bene Kidishitu basakanga butundaile bwabo bwikale bu mukenga wa nsangaji  ne wa bulēmantu kadi usangaja bonso batanwa’ko. Boba betwa ku butundaile bwa mwine Kidishitu kebafwaninwepo kunena binenwa bityani, bya busekese, nansha binenwa bya kubulwa bulēme ku musoñañani ne musongwa nansha ku bantu bakwabo. (Nkindi 26:18, 19; Luka 6:31; 10:27) Butundaile bwa mwine Kidishitu kebulombolangapo “kwimwekeja na mitatulo pa byobya byodi nabyo mu būmi.” (1 Yoano 2:16) Shi uteakanyanga butundaile, longa bukomo bwa amba kitatyi kyokanza kwibuvuluka bukuletele nsangaji.—Tala Bilembwa bya ku Mfulo 28.

19, 20. Le kutema bilaudi i kutambe kwepi?

¹⁹ Kilongwa kivudile pa matundaile ne pa mafetyi makwabo i kya kutema bilaudi. Kitatyi kya kutema bilaudi, muntu umo unenanga binenwa bya kusakila bakwabo biyampe pobatulula bilaudi mūlu. Le bene Kidishitu bafwaninwe kumona namani kutema bilaudi?

²⁰ Dibuku Kalombwe ka Matanda pa Mālwa ne Bibidiji dya mu Angele dinena’mba bimweka’mba kutema bilaudi i kutambe ku kisela kya kala kya bwine ntanda “mwine mobādi balambula bintu bijila bya mema ku baleza.” Kino kyādi kilongwa “na kwinena binenwa bya kusakilañana biyampe, milombelo ya mu binenwa bīpi bya amba ‘būmi buyampe!’ nansha’mba ‘nkusakila bukomo!’” Mu bitatyi bya kala, bantu bādi batulula mūlu bitomeno mwanda wa kulomba baleza babo bebesele. Inoko Yehova kaletangapo madyese mu uno muswelo.—Yoano 14:6; 16:23.

21. Le i mafetyi’ka makwabo afwaninwe kwepuka bene Kidishitu?

²¹ Shi kokwata butyibi bwa kukatanwa nansha kuleka  kukatanwa ku fetyi yo-yonso, langulukila pa mwikadila ne mwiendelejo oikankamika. Kimfwa, ku mafetyi amo makatampe nansha matyetye kwikalanga luja lulangula bilokoloko, kutomakanya mālwa, enka ne busekese. Kadi ano mafetyi abwanya kukankamika kusambakena pamo kwa bana-balume na bana-balume ne bana-bakaji nabo na bana-bakaji nansha kukankamika mushipiditu wa kusanswa muzo. Shi tutanwa ku mafetyi a uno muswelo, le bine tushikilwe bishikilwe Yehova?—Ñimbo ya Mitōto 1:1, 2; 97:10; 119:37.

22. Le i bika bibwanya kukwasha mwine Kidishitu akwate butyibi shi ukatanwa ku fetyi?

²² Bene Kidishitu bafwaninwe kutadija bininge mwanda wa kwepuka mafetyi o-onso afutulwija Leza. Mutumibwa Polo wālembele amba: “Nansha mudye nansha mutome nansha mulonge kintu kyo-kyonso, longai byonso mwanda wa ntumbo ya Leza.” (1 Kodinda 10:31; tala Bilembwa bya ku Mfulo 29.) Shako, ke mafetyipo onso akwatañene na busekese, mutōtelo wa bubela, nansha akankamika kusanswa muzo bipitepite. Shi fetyi keijilulapo misoñanya ya mu Bible, tufwaninwe batwe bene kwikwatyila butyibi shi tukatanwa’ko. Kadi tusakanga kuta mutyima ku muswelo ukamona bakwetu butyibi bwetu.

23, 24. I muswelo’ka otubwanya kushintulwila ba mu kyetu kisaka ke Batumonipo butyibi bwetu pa mafetyi amo?

²³ Padi kodi muleke kutanwa ku mafetyi afutulwija Yehova. Inoko bamo mu kyenu kisaka ke Batumonipo ba Yehova babwanya kulanga’mba kyopelela kutanwa’ko i mwanda kwibasenswepo nansha’mba kukisakepo kwikala nabo. Babwanya kulanga’mba mafetyi i mukenga  umo kete wa kwitanina pamo na kisaka. Le penepa ukalonga’po namani? Kudi miswelo mivule yobwanya kwibakulupija’mba wibasenswe ne amba badi na mvubu kodi. (Nkindi 11:25; Musapudi 3:12, 13) Ubwanya kwibeta mupityije nabo kitatyi pamo mu mikenga mikwabo.

²⁴ Shi babutule bobe bakimba kuyuka kine kyokukifetelapo mafetyi amo, ubwanya kukimba myanda mu mabuku etu ne pa jw.org mine ikakukwasha wibashintulwile. Kokibalengeja bamone amba ukimbanga kwibanekenya nansha kwibaningila balange molangila. Kwasha ba mu kisaka kyenu bamone’mba wi mubandaule myanda mivule kumeso kwa kukwata buno butyibi. Ikala na butūkanye, kadi ‘binenwa byobe bikale kyaba kyonso bilumbuluke, byelwe’mo mwepo.’—Kolose 4:6.

25, 26. Le bambutwile babwanya namani kukwasha babo bana basanswe mbila ya Yehova?

²⁵ I kya mvubu umo ne umo motudi evwanije senene bubinga bwine boketufetelangapo mafetyi amoamo. (Bahebelu 5:14) Kitungo kyetu i kya kusangaja Yehova. Kadi shi twi bambutwile, tufwaninwe kwitūdila’ko kitatyi kya kukwasha betu bana bevwanije misoñanya ya mu Bible ne kwiisanswa. Shi abamone Yehova bu muntu udi’ko bine, nabya nabo bakasaka kumusangaja.—Isaya 48:17, 18; 1 Petelo 3:15.

²⁶ Yehova usangalanga paetumona tulonga byonso byotubwanya mwanda wa kumutōta pampikwa disubi nansha budimbidimbi. (Yoano 4:23) Inoko bantu bavule balañanga’mba muntu kabwanyapo kwikala wampikwa budimbidimbi mu ino ntanda ya budimbidimbi. Lelo i bya bine? Tukesambila pa uno mwanda mu shapita ulonda’ko.