1, 2. Le i muswelo’ka wāsakile Balame kuletela bantu ba Yehova byamalwa?

KILUWE waenda pa ntemba pabwanya kutana mwita wakimba kukwata. Watonge kyambo, kupwa waela bulobo pa mema. Kailaije na kitūkijetyima, keta pa kudīla’ko, wekalunda bulobo mu kilango ne kwikasamuna.

² Ne bantu nabo muswelo umo onka, babwanya kukwatwa. Kimfwa, bene Isalela bādi’tu kebadi pepi na kutwela mu Ntanda ya Mulao pobātūdile nkambi mu Malungu a Moabu. Mulopwe wa Moabu wālaya muntu umo witwa bu Balame kumupa lupeto luvule shi wafinge bene Isalela. Mfulo mfulō, Balame wāsokola muswelo wa kulengeja bene Isalela beletele abo bene mafingo. Wātonga kyambo na bunwa. Wātuma bansongwakaji bene Moabu mu nkambi ya bene Isalela mwanda wa kwibongola.—Umbadilo 22:1-7; 31:15, 16; Kusokwelwa 2:14.

3. Le bene Isalela bāponene namani pa mwanda wa kyambo kya Balame?

³ Lelo kyambo kya Balame kyāendekele? I amo. Bana-balume bene Isalela tununu ne tununu bālongele “busekese  na bana ba Moabu bana-bakaji.” Bāshilula’nka ne kutōta baleza ba bubela, kubadila’mo ne leza wa busekese bwa munyanji, witwa bu Bāla wa Peole. Bene Isalela 24 000 bāfwila’tu ku mukalo wa Ntanda ya Mulao.—Umbadilo 25:1-9.

4. Mwanda waka bene Isalela tununu ne tununu bālongele busekese?

⁴ Mwanda waka bene Isalela bavule bāponene pa mwanda wa nkuku ya Balame? Mwanda bādi balangulukila’nka pa bilokoloko byabo bya kwisangaja, kadi bāidilwe bintu byonso byēbalongele Yehova. Bene Isalela bādi na bubinga buvule bwa kulamatyila Leza. Wēbanyongolwele mu bupika mu Edipito, wēbadisha mu ntanda mutuputupu, ne kwibafikija biyampe ku mukalo wa Ntanda ya Mulao. (Bahebelu 3:12) Inoko, bāongolwa na busekese. Mutumibwa Polo wālembele amba: “Kadi ketwakilongai busekese, mwālongele bamobamo mu bukata mwabo busekese, ne kufwa bafwa.”—1 Kodinda 10:8.

5, 6. Le i ñeni’ka yotuboila ku byobya byālongekele mu Malungu a Moabu?

⁵ Ntanda mipya keidi pabwipi bininge. O mwanda mu muswelo kampanda, tudi pamo bwa bene Isalela badi ku mukalo wa Ntanda ya Mulao. (1 Kodinda 10:11) Dyalelo, ntanda i mitādilwe na milangwe ya kusambakena pamo kutabuka ne mwādi mwikadile bene Moabu. Kino i kipēla’nka ne ku bantu ba Yehova kwikala na ino milangwe. Na bubine, kyambo kingidija Dyabola bininge i busekese.—Umbadilo 25:6, 14; 2 Kodinda 2:11; Yude 4.

⁶ Wiipangule amba, ‘Lelo nkasangela kwisangaja kwa kwisakila kwa mu kitatyi’tu kityetye, pa kyaba kya kwikala’ko nyeke na būmi bwa nsangaji mu ntanda mipya?’  Mwene i biyampe kulonga bukomo bwa kukōkela musoñanya wa Yehova wa amba: “Nyemai busekese”?—1 Kodinda 6:18.

7, 8. Le busekese i bika? Mwanda waka i mwanda mukatampe?

⁷ Bantu bavule dyalelo badi na mwikadila wampikwa bumvu kadi balombolanga patōkelela’mba kebalēmekelepo bijila bya Leza bitala pa kusambakena pamo. Mu Bible, busekese bufunkilanga pa kilongwa kya kusambakena pamo kwa bantu kebesongelepo mungya bijila. Mubadilwa ne kilongwa kya kusambakena pamo kwa bantu ba ngitu imo ne kwa bantu na banyema. Kilongwa kya busekese kibwanya kwikala kwitweja ngitu ya bumvu na ngitu ya bumvu, kutweja ngitu ya bumvu mu kyakanwa, kutweja ngitu ya bumvu ku matako, nansha kutenga ngitu ya bumvu ya muntu mukwabo mu muswelo wa busekese.—Tala Bilembwa bya ku Mfulo 23.

⁸ Bible ulombola patōkelela’mba shi muntu wendelela kulonga busekese, kakekalapo nyeke mu kipwilo. (1 Kodinda 6:9; Kusokwelwa 22:15) Kadi, muntu wa busekese ujimijanga bulēme bwandi aye mwine ne kuleka kukulupilwa na bantu bakwabo. Mwiendelejo wa busekese ulupulanga nyeke makambakano. Divule utwalanga ku kwikala na mutyima wa mundamunda witopeka, mēmi ampikwa kusaka, makambakano mu busongi, mbá, pakwabo’nka ne lufu. (Tanga Ngalatea 6:7, 8.) Shi muntu waimana ne kulangulukila pa makambakano alupuka ku busekese, padi kakasakepo kulonga’bo. Inoko divule kitatyi kitabula muntu ditabula dibajinji dya kulonga busekese, ulangulukilanga’nka pa kuvuija bilokoloko byandi. Kadi divule dino ditabula dibajinji i kutala porno.

9. Mwanda waka porno i kyaka?

⁹ Porno i milupulwe mwanda wa kwitulangula bilokoloko bya busekese. Dyalelo, porno idi konso—mu majulunale, mu bitabo, mu minjiki, mu bilombolwa ku televijo, ne pa Entelenete. Bantu bavule balañanga’mba porno ke mibipo, inoko na bubine, i kyaka kikatampe. Ibwanya kulengeja muntu amunwe na myanda ya kusambakena pamo ne kutamija bya kusakasaka byampikwa kufwaninwa. Shi muntu kemushilule kutala porno, watwela mu kashinda katwala ku kulonga bintu pamo bwa, kibidiji kya kwikaila ku byamutaka, makambakano mu busongi, pakwabo’nka ne kwilubula.—Loma 1:24-27; Efisesa 4:19; tala Bilembwa bya ku Mfulo 24.

10. Le musoñanya udi mu Yakoba 1:14, 15 witukwasha namani twepuke busekese?

¹⁰ I kya mvubu tuyuke muswelo otubwanya kukokwa na myanda ya busekese. Teja kino kidyumu kidi mu Yakoba 1:14, 15 kinena’mba: “Muntu ne muntu utompibwanga pa kukokwa ne kongolwa na bya kusakasaka bya aye mwine. Penepo bya kusakasaka’bya pa kwimitwa, byabutula bubi; shi bubi nabo bubalongwa, bwabutula lufu.” Nanshi shi milangwe mibi ibatwela mu ñeni yobe, wiitalule’mo’nka ponka’pa. Shi ubamone bifwatulo bibi mu kitulumukila, tala kungi! Funga olodinatele, nansha kushinta byowadi utala. Kokatādilwa na bya kusakasaka bibi mu bobe būmi. Shi bitupu, bya kusakasaka byobe bibi bikatama wakomenwa ne kwibinekenya.—Tanga Mateo 5:29, 30.

11. Le Yehova ubwanya kwitukwasha namani shi tudi na milangwe mibi?

¹¹ Yehova wituyukile biyampe kutabuka motwiyukile batwe bene. Uyukile amba twi bampikwa kubwaninina.  Inoko uyukile kadi amba tubwanya kunekenya bya kusakasaka bibi. Yehova witusapwila’mba: “Nanshi, ipayai bipindi bya ku ngitu yenu bidi pano panshi mu myanda ya busekese, disubi, bilokoloko bya busekese bya munyanji, kusakasaka kubi, ne makomwa-meso, nao i kutōta bilezaleza.” (Kolose 3:5) Nansha byokebipēlapo kwipaya, Yehova witutūkijije mutyima kadi uketukwasha. (Ñimbo ya Mitōto 68:19) Tutu umo nkasampe wapile mu kibidiji kya kutala porno ne kwikaila ku byamutaka. Balunda nandi ba ku masomo bamwene amba bino bintu i byendele’mo na yabo myaka, inoko aye unena’mba: “Byaonene mutyima wami wa mundamunda, nafula ku kwikala na mwiendelejo wa busekese.” Wajingulwile amba ufwaninwe kunekenya bya kusakasaka byandi, kadi na bukwashi bwa Yehova, wabwenye kunekenya kino kibidiji. Shi udi na milangwe ya busekese, lomba Yehova akupe “bukomo butabukile  bwikalanga na bantu” mwanda wa wikale nyeke na milangwe yampikwa disubi.—2 Kodinda 4:7; 1 Kodinda 9:27.

12. Mwanda waka tufwaninwe ‘kulama mutyima wetu’?

¹² Solomone wālembele amba: “Kutabuka bintu byonso byolama, lama mutyima obe, mwanda mo mudi masulo a būmi.” (Nkindi 4:23) “Mutyima” wetu i muntu wetu wa munda, muntu mwine obatalanga kudi Yehova. Bintu byotutala bibwanya kwikala na lupusa lukatampe potudi. Yoba muntu wa kikōkeji wānenene amba: “Nasamba kipwano na meso ami. Le penepo mbwanya namani kuta nkungakaji mutyima byampikwa kwendela’mo?” (Yoba 31:1) Pamo bwa Yoba, tufwaninwe kutadija byotutala ne byotulangulukila’po. Kadi pamo bwa kaimba wa Mitōto, tulombelanga’mba: “Tadija meso ami kungi kutyina akatala kintu kya bituputupu.”—Ñimbo ya Mitōto 119:37.

13. Le Dina wāpwene na balunda ba muswelo’ka?

¹³ Balunda netu babwanya kwikala na lupusa lukatampe potudi, mu biyampe nansha mu bibi. Shi utonge balunda balonda mbila ya Leza, bakakukwasha nobe wiilonde. (Nkindi 13:20; tanga 1 Kodinda 15:33.) Kupityila ku byātene Dina, tubwanya kumona’mba muswelo otutonga balunda i wa mvubu. Dina wādi mwanā Yakoba mwana-mukaji. Nanshi wātamīne mu kisaka kya bantu bādi batōta Yehova. Dina kādipo muntu wa busekese, ino wāpwene na bansongwakaji bene Kenani kebādipo batōta Yehova. Bene Kenani bādi na mumweno mwishile na wa bantu ba Leza mu mwanda utala kusambakena pamo. Kadi bādi batumbile busekese.  (Levi 18:6-25) Dina paādi na balunda nandi, wētene na nsongwalume umo mwine Kenani witwa bu Shekema, mwine wāmusangedile bininge. Shekema wādi umonwa bu nsongwalume “mulēmekibwe mpata” mu kyabo kisaka. Inoko kādipo usenswe Yehova.—Ngalwilo 34:18, 19.

14. Le i bika byāfikīle Dina?

¹⁴ Shekema wālongele byaādi umona bu i byendele’mo kadi biyampe kwadi. Byaākokelwe bininge na Dina, “wāmusela” ne “kujilula wāmujilula.” (Tanga Ngalwilo 34:1-4.) Buno bupolapola bwālupwile lunkukwamulongo lwa byamalwa bine byāsuswile Dina ne kyabo kisaka kine.—Ngalwilo 34:7, 25-31; Ngalatea 6:7, 8.

15, 16. Le i muswelo’ka otubwanya kwikala na tunangu?

¹⁵ Ketufwaninwepo kulonga bidi bilubo na byālongele Dina pa kuyuka’mba misoñanya ya Yehova ya mu mwikadilo i miyampe kotudi. “Yewa unanga na ba tunangu ukekala wa tunangu, ino yewa upwene na bivila ukamona malwa.” (Nkindi 13:20) Witungile kitungo kya kwivwanija “dishinda dyonso dya kyokya kiyampe,” nabya ukepuka misanshi ne masusu a bituputupu.—Nkindi 2:6-9; Ñimbo ya Mitōto 1:1-3.

¹⁶ Tubwanya kwikala ba tunangu na kwifunda Kinenwa kya Leza, kulombela Yehova kumeso kwa kukwata butyibi, ne kulonda madingi mayampe a umpika mukōkele ne mudyumuke. (Mateo 24:45; Yakoba 1:5) Shako, uyukile’mba batwe bonso tudi na bukōkekōke kadi twi bampikwa kubwaninina. (Yelemia 17:9) Ino le ukalonga namani shi muntu wakudyumuna’mba udi mu kyaka kya kulonga busekese? Le ukafītwa, nansha uketabija madingi na kwityepeja?—2 Balopwe 22:18, 19.

17. Leta kimfwa kilombola muswelo ubwanya kwitukwasha madingi a mwanetu mwine Kidishitu.

 ¹⁷ Kimfwa, fwatakanya’po bidi uno mwanda. Ku kaji kwingilanga kaka, mwana-mulume umo washilula kumuta mutyima mu muswelo wa pa bula ne kumwita baketane nandi pantu kampanda. Aye kengidilangapo Yehova, inoko umweka biyampe kadi wa kanye. Kaka mukwabo webamone, ebiya kyaba kikwabo watompa kumukwasha pa uno mwanda. Le uno kaka mubajinji ukalonga’po namani? Lelo ukebingija’ni, nansha ukamona’mba kidyumu’kya i kya tunangu? Kaka ubwanya kwikala bine usenswe Yehova kadi usaka kulonga byoloke. Inoko shi endelele kuketana na uno mwana-mulume, lelo ‘unyemanga busekese’ni’ nansha ‘wikulupilanga mu mutyima wandi’?—Nkindi 22:3; 28:26; Mateo 6:13; 26:41.

18, 19. Shintulula muswelo wānyemene Yosefa busekese.

¹⁸ Yosefa paādi ukidi nkasampe, wāikele umpika mu Edipito. Difuku ne difuku, mukaja mfumwandi wādi umunena alāle nandi, ino Yosefa wādi uyukile’mba kulāla nandi i bibi. Yosefa wādi usenswe Yehova kadi wādi usaka kumusangaja. O mwanda kitatyi kyonso kyādi kitompa uno mwana-mukaji kumongola, Yosefa wādi’nka upela. Byaādi umpika, kādipo ubwanya kutaluka ashiye mfumwandi. Difuku dimo mukaja mfumwandi pa kumuningila alāle nandi, Yosefa “wānyemena panja.”—Tanga Ngalwilo 39:7-12.

¹⁹ Uno mwanda wādi wa kufula kungi shi Yosefa wādi kala ulangulukila pa milangwe ya busekese ne shi wādi kala umwabila. Inoko kipwano kyādi kipwene Yosefa na Yehova kyo kyādi kintu kya mvubu mpata kwadi kupita kintu kyo-kyonso. Wālombwele uno mwana-mukaji amba: “Mfumwami . . . kankankejepo kintu nansha kimo poso’nka abe kete, mwanda wi wandi mukaji. Penepo le mbwanya’tu namani kulonga kibi kikatampe namino ne kupya binebine mambo kudi Leza?”—Ngalwilo 39:8, 9.

20. Le tubayuka namani amba Yosefa wāsangeje Yehova?

²⁰ Nansha Yosefa byaādi kulampe na kyabo kisaka ne na kwabo, wādi nyeke ulamete Leza, kadi Yehova wāmwesele. (Ngalwilo 41:39-49) Yehova wāsangedile lulamato lwa Yosefa. (Nkindi 27:11) Bibwanya kwikala bikomo kukomena busekese. Inoko vuluka bino binenwa bya amba: “Banwe basenswe Yehova, shikwai bibi. Aye ulamanga būmi bwa bantu bandi ba lulamato; wibakūlanga mu kuboko kwa babi.”—Ñimbo ya Mitōto 97:10.

21. Le tutu umo nkasampe waiwile namani Yosefa?

²¹ Difuku ne difuku, bantu ba Yehova balombolanga  na bukankamane amba ‘bashikilwe kibi’ ne amba ‘basenswe kiyampe.’ (Amose 5:15) Nansha shi udi na myaka’ka, ubwanya kukōkela Yehova. Lwitabijo lwa tutu umo nkasampe lwatūdilwe pa ditompo ku masomo. Nsongwakaji umo wamusapwidile amba: ‘Nsa kulāla nobe shi unkwashe mu ekizame ya matematike.’ Le uno tutu walongele’po namani? Walongele’nka bwa Yosefa. Unena’mba: “Napelele kiponka na ponka. Byonalamine bululame bwami, nalamine bulēmantu bwami.” “Nsangaji ya lupito” yo-yonso itamba ku busekese itwalanga divule ku misanshi ne kutyumukwa mutyima. (Bahebelu 11:25) Kukōkela Yehova kuketuletela nyeke nsangaji ya myaka na myaka.—Nkindi 10:22.

22, 23. Le i muswelo’ka ubwanya kwitukwasha Yehova nansha shi tubalonga bubi bukatampe?

²² Satana ukakimba kwingidija busekese mwanda wa kwitukwata, kadi kino kibwanya kwikala kikoleja kikatampe. Batwe bonso twikalanga na milangwe mibi kyaba ne kyaba. (Loma 7:21-25) Yehova wivwanijanga kino kadi uvulukanga’mba “twi luvumbi.” (Ñimbo ya Mitōto 103:14) Ino le bikekala namani shi mwine Kidishitu walonga bubi bukatampe bwa busekese? Le kekukidipo kyabwanya kulonga? Aa. Shi muntu wesāsa bya binebine, Yehova ukamukwasha. Leza ‘kejengapo kulekela.’—Ñimbo ya Mitōto 86:5; Yakoba 5:16; tanga Nkindi 28:13.

²³ Kadi Yehova i mwitupe “bantu bu byabuntu”—ke bakulumpe ba buswe betulela kadi. (Efisesa 4:8, 12; Yakoba 5:14, 15) I mwitupe bakulumpe mwanda wa kwitukwasha tulongolole kipwano kyetu nandi.—Nkindi 15:32.

24, 25. Le “ñeni” ibwanya kwitukwasha namani twepuke busekese?

²⁴ Pa kukwata butyibi buyampe, tufwaninwe kwivwanija’mba bijila bya Yehova bidi’ko mwanda wa kamweno ketu. Ketusakengapo kwikala pamo bwa nsongwalume utelelwe mu Nkindi 7:6-23. Wābudilwe “ñeni,” wākwatwa na kyambo kya busekese. Ñeni itelelwe pano i mitabuke lūku. Muntu wa ñeni, ukimbanga kwivwanija milangwe ya Leza ne kwiingidija mu būmi bwandi. Vuluka bino binenwa bya tunangu bya amba: “Yewa ense wikala na ñeni wisenswe aye mwine. Yewa ense wibīkila kusansanya bikamwendekela.”—Nkindi 19:8.

²⁵ Lelo ukulupile na mutyima obe onso amba mbila ya Leza i miyampe? Le bine ukulupile amba kwiilonda kukakuletela nsangaji? (Ñimbo ya Mitōto 19:7-10; Isaya 48:17, 18) Shi ne pano kwakulupile namino, vuluka bintu byonso biyampe bikulongēle Yehova. ‘Tompa umone amba Yehova i muyampe.’ (Ñimbo ya Mitōto 34:8) Ukamona’mba poenda ulonga namino, po pene ukasanswa Leza. Sanswa byasenswe ne kushikwa byashikilwe. Yuja mu ñeni yobe milangwe miyampe—bintu bya bine, byoloke, byampikwa disubi, bya kusanshibwa, ne bya mwikadilo muyampe. (Fidipai 4:8, 9) Tubwanya kwikala bwa Yosefa, mwine wāmwenine mu tunangu twa Yehova.—Isaya 64:8.

26. Le i bika byotukesambila’po mu mashapita abidi alonda’ko?

²⁶ Wikale nkungulume nansha nkungakaji, musonge nansha musongwe, Yehova ukusakilanga wikale biyampe mu būmi kadi na nsangaji. Mu mashapita abidi alonda’ko mudi myanda ibwanya kwitukwasha twikale na nsangaji mu busongi.