1-3. (a) Le Shitevani wādi mu kyaka’ka kikatampe, ino aye wālongele’po namani? (b) Le i bipangujo’ka byotusa kubandaula?

 SHITEVANI udi mu kidye. Mu kyumba kikatampe, pakwabo i dya kubwipi na tempelo mu Yelusalema, bana-balume 71 bashikete mu kifunda kikatampe kityibe pa bukata. Kino kidye kya Sanedini, kibebunge mwanda kuketela Shitevani mambo. Batyibi i bana-balume bakomo ne ba lupusa, kadi bavule kebabangilepo uno mwanā bwanga wa Yesu. I bine, wityile kino kidye i Kaifasa, Kitobo Mukatampe, mwine waimanine Sanedini pobatyibīle Yesu Kidishitu mambo a lufu myeji ibala-inga kunyuma. Le Shitevani wazakala?

² Kudi kintu kitulumuja mu mumwekelo wa Shitevani mu kino kitatyi. Batyibi pa kumutala, abamone mpala yandi “pamo bwa mpala ya mwikeulu.” (Bil. 6:15) Bamwikeulu, baletanga misapu ya kwa Yehova Leza, kebadipo na kyobazakela kadi badi na mutyima mutūke ne na ndoe. Mo mwikadile ne Shitevani—enka ne batyibi ba nshikani bene abajingulula’kyo. Mwanda waka utūkije mutyima uno muswelo?

³ Dyalelo bene Kidishitu bakokeja kuboila ñeni mivule ku kilondololwa kya kino kipangujo. Netu tunenwe kuyuka kyāfikije Shitevani mu kino kitatyi kya malwa. Le wādi kala ulwila namani lwitabijo lwandi? Ne i mu miswelo’ka imoimo motubwanya kumwiula?

4, 5. (a) Mwanda waka Shitevani wādi mulēme mu kipwilo? (b) Lelo Shitevani wādi “muyulwe katōkwe ka Leza ne bukomo” mu buluji’ka?

⁴ Twamwene kala amba Shitevani wādi mulēme mu kipwilo kya bwine Kidishitu kyādi kikidi kyana. Mu shapita ushele kunyuma mu kino kitabo, twamwene amba ubadilwa mu bana-balume 7 betyepeje bāitabije kukwasha batumibwa bādi balomba kulungwa’ko kuboko. Kwityepeja kwa Shitevani i kumweke monka patōka shi tutale byabuntu byaādi nabyo. Mu Bilongwa 6:8, tutanga amba wādi ulonga “bintu bikatampe bya kutendelwa ne biyukeno,” nka na mwālongele’byo batumibwa bamo. Kadi i betulombole amba wādi “muyulwe katōkwe ka Leza ne bukomo.” Le ko kunena namani?

⁵ Kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu “katōkwe ka Leza” kibwanya ne  kwalamunwa bu “lusa.” Mobimwekela Shitevani wādi wa kanye, muyampe, muswibwe na bantu. Wādi wisamba bintu binekenya bevwaniki bavule, kadi bibakulupija amba uno muntu unenanga bintu bya bine byobabwanya kumwena’mo. Wādi muyulwe bukomo mwanda mushipiditu wa Yehova wādi wingila mwadi, ke-muntu wādi witabije kuludikwa nao. Pa kyaba kya kwianinya byabuntu ne bwino bwandi, aye wādi upa Yehova mitendelo ne kutá mutyima bya binebine besambi nandi. Bine, ke kya kutulumukapo shi balwana nandi bamumwene bu kyaka!

6-8. (a) Balwana na Shitevani bāmulambikile mambo’ka abidi, ne mwanda waka? (b) Mwanda waka kimfwa kya Shitevani kidi na kamweno ku bene Kidishitu dyalelo?

⁶ Bantu beshileshile abaimana kwipotomeja na Shitevani, ino “kebabwenyepo kunekenya tunangu ne mushipiditu byadi bimukwasha pa kwisamba.” a Pa kufudilwa, “banekenya bantu kufula” balambike uno mulondi wa Kidishitu wambulwa mambo myanda ya bubela. Kupwa “bakela bantu bulobo,” ke bakulumpe ne basonekeji kadi, mwanda wa Shitevani atwalwe ku bukomo ku meso a Sanedini. (Bil. 6:9-12) Balwana bamulambikile ano mambo abidi amba: Utukanga Leza ne Mosesa. Namani?

⁷ Bano bambepai abasambila Shitevani amba utukanga Leza ne kunenena bibi “kino kifuko kijila”—tempelo ya mu Yelusalema. (Bil. 6:13) Abanena amba utukanga Mosesa, mwanda unenenanga bibi Bijila bya Mosesa, ushinta bibidiji byetushidile Mosesa. Ano keadipo makayo, mwanda Bayuda ba mu yoya myaka bādi batele mutyima bininge ku tempelo, ku kanda ne kanda ka mu Bijila bya Mosesa, ne ku bishi bivule bya ku kanwa byobābwejeje ku Bijila. Nanshi, ano mambo asaka’tu kunena amba Shitevani i kyaka, ufwaninwe kwipaibwa!

⁸ Bya bulanda, bipwilo bingidijanga ano manwa amo onka pa kuletela bengidi ba Leza kavutakanya. Ne didi kūlu dino, balwana ba bipwilo bakelanga bendeji ba ntanda bulobo bapangepange Batumoni ba Yehova. Le tukalonga bika shi tubalambikwa mambo a bubela nansha kushinikilwa myanda yoketulongele? Tuboilei ñeni mivule kudi Shitevani.

9, 10. Bantu bamo ba lupata abanena bika pa mwisambo wa Shitevani ku meso a Sanedini, ne i bika byoketufwaninwepo kwilwa’ko?

⁹ Monka motwanenenanga ku ntwelelo, mpala ya Shitevani yadi mitūkanye, mpala ya mwikeulu, aye papo uteja byobamulambika. Kaifasa wamutale ne kunena amba: “Le ye nankyo?” (Bil. 7:1) Pano ke Shitevani wa kunena. Bine, nandi wanena!

 ¹⁰ Ba lupata bamo abanena’mba, Shitevani, mu mwisambo wandi mulamula, wātuninye kubepulula mambo obamulambikile. Na bubine, Shitevani wētushidile kimfwa kya kutendelwa kya mwa “kwishintulwila” potusapula myanda miyampe. (1 Pe. 3:15) Kokilwa’ko amba Shitevani wātopekelwe amba utukanga Leza na kunenena tempelo bibi, kadi amba utukanga Mosesa na kufutulula Bijila. Malondololo a Shitevani emanine pa bitatyi bisatu bya mānga ya Isalela, bine byanena ukoma’mo na katentekeji myanda imoimo. Tubandaulei bino bitatyi bisatu bya mānga kimo ne kimo.

11, 12. (a) I muswelo’ka wāingidije senene Shitevani kimfwa kya Abalahama? (b) Mwanda waka byādi biyampe Shitevani atele Yosefa mu mwisambo wandi?

¹¹ Kitatyi kya bakulutuba. (Bil. 7:1-16) Shitevani ushilula na kwisambila padi Abalahama, muntu mulēmekibwe na Bayuda pangala pa lwitabijo lwandi. Pa kwala kyalwilo kyobetabije abo bonso, Shitevani wakomeneja amba Yehova, “Leza wa ntumbo,” wāmwekele Abalahama mu Mesopotemya. (Bil. 7:2) Eyo, uno muntu wādi mweni wa lupito mu Ntanda ya Mulao. Abalahama kādipo na tempelo nansha na mukanda wa Bijila bya Mosesa. Penepa i ani ubwanya kunena amba kikōkeji kudi Leza kimanine enka pa ino mpangiko?

¹² Yosefa, lutundu lwa Abalahama, wādi nandi mulēmekibwe na boba badi bateja Shitevani, o mwanda Shitevani wēbavulwije amba banababo na Yosefa, mitwe ya bisaka bya Isalela, bāpangilepangile uno muntu moloke ne kumupoteja mu bupika. Ino wāikala ke kingidilwa mu kuboko kwa Leza kya kupandija Isalela ku kipupo kya nzala. Shitevani wamwene na bubine kwiifwana kudi pa bukata bwa Yosefa ne Yesu Kidishitu, ino waleka kusaba’kyo patōka amba bevwaniki bandi bendelele bidi na kumuteja.

13. Mīsambo itala padi Mosesa ilondolola namani ku mambo alambikilwe Shitevani, ne i mwanda’ka umo’tu waavungulula?

¹³ Kitatyi kya Mosesa. (Bil. 7:17-43) Shitevani wēsambile bivule padi Mosesa—ye mo byendele, mwanda bavule mu Sanedini i Basadusea, bapela mikanda ya mu Bible yonso, kutalula’mo enka yoya yālembelwe na Mosesa. Vuluka kadi amba bālambikile Shitevani amba utukanga Mosesa. Binenwa byandi bilondolola patōkelela ku ano mambo, ke-muntu wālombwele amba ulēmekele  bininge Mosesa ne Bijila. (Bil. 7:38) Wānenene ukoma amba Mosesa nandi wāpelelwe na boba baādi usaka kupandija. Bāmupelele paādi na myaka 40. Kadi myaka 40 pa kupita’po, enka abo’ba balwa pavule pene na bwendeji bwandi. b Shitevani nanshi wadi uvungulula enka mwanda umo’tu amba: Bantu ba Leza bapelanga divule dine boba batongwa na Yehova mwanda wa kwibaludika.

14. Le i myanda’ka yātengele Shitevani mu mwisambo wandi pa kwisambila padi Mosesa?

¹⁴ Shitevani uvuluja bevwaniki bandi amba, Mosesa wālaile kwiya kwa mupolofeto udi bwa Mosesa mu Isalela. Le ye ani, ne wadi wa kutambulwa namani? Shitevani walama malondololo mwanda wa kwialeta ku mfulo kwa kwa mwisambo wandi. Wakoma mwanda mukwabo wa mvubu, amba: Mosesa wāyukile amba nshi yo-yonso ikokeja kwikala ijila, kimfwa bwa nshi ya ku kimuna kitēma, kwine kwāwesambile na Yehova. Le penepo butōtyi bwa Yehova bukemanina namani enka pa kyūbakwa kimo kimfwa bwa tempelo ya mu Yelusalema? Tutalei.

15, 16. (a) Mwanda waka kyādi kya mvubu Shitevani atele kipema mu mwisambo wandi? (b) I muswelo’ka wāingidije Shitevani tempelo ya Solomone mu mwisambo wandi?

¹⁵ Kipema ne tempelo. (Bil. 7:44-50) Shitevani wavuluja kidye amba ku meso a tempelo yo-yonso kushimikwa mu Yelusalema, Leza wānenene Mosesa ashimike kipema—kyūbakwa kya mapema kitekunwa mwa kumutōtela. Le kudi wadi wa kupatanya amba kipema kidi na mvubu mityetye kupita tempelo, muntu mwādi mutōtela ne Mosesa mwine?

¹⁶ Solomone pa kupwa kūbaka tempelo mu Yelusalema, wāpelwe mushipiditu pa kuleta ñeni ya kamweno mu milombelo yandi. Mungya Shitevani, “Mwine wa Peulu Mwine kashikatangapo mu mobo alongelwe na makasa.” (Bil. 7:48; 2 Bi. 6:18) Yehova ukokeja kwingidija tempelo mwanda wa kufukidija mpango yandi, ino ke kunenapo amba mo mwashikete. Penepa mwanda waka batōtyi bandi bamonanga’mba butōtyi butōka bwimanine’nka pa njibo milongwe na makasa a bantu? Shitevani uvuya na binenwa bitenga mutyima na kutela mukanda wa Isaya, amba: “Diulu i lupona lwami, ntanda nayo i kitūlo kya maulu ami. Le i njibo ya muswelo’ka yomukangubakila? i Yehova unena. Nansha kifuko kyami pa kukōkolokelwa kidi kwepi le? Mwene kuboko kwami ko kwālongele bino bintu byonso?”—Bil. 7:49, 50; Isa. 66:1, 2.

17. Mwisambo wa Shitevani (a) wāsokwedile muswelo’ka patōka milangwe ya bevwaniki bandi ne (b) wālondolwele namani ku byonso byobadi bamusambila?

¹⁷ Popituluka mu mwisambo wānenene Shitevani ku meso a Sanedini kufika ne pano, ubulwe’po kwitabija amba wātulwije na bwino bano badi bamusambila? Wālombwele amba mpango ya Yehova itamanga, yenda  kumeso, keimenepo pamo bwa bishi kebishintangapo. Bine, boba bepeneneka mu kulēmeka njibo miyampe ya mu Yelusalema ne bibidiji ne bisela bilamikilwe ku Bijila bya Mosesa kebajingulwilepo kitungo kine kya Bijila ne tempelo! Mwisambo wa Shitevani ufile nanshi kino kipangujo kya mvubu kya amba: Mwene i kipite buya kulēmeka Bijila ne tempelo na kukōkela Yehova? Bine, binenwa bya Shitevani bibingija bilongwa byandi, mwanda wadi ukōkela Yehova mungya bukomo bwandi.

18. Le i mu miswelo’ka imo motufwaninwe kwiula Shitevani?

¹⁸ I ñeni’ka yotuboila ku mwisambo wa Shitevani? Aye wādi ujingulwile senene Bisonekwa. Netu tufwaninwe kwifunda na kusumininwa Kinenwa kya Leza shi tusaka ‘kwingidija kinenwa kya bubine mobifwaninwe.’ (2 Tm. 2:15) Tukokeja kadi kuboila ñeni ku buyampe ne bunwa bwa Shitevani. Shako, bevwaniki bandi bādi kala bamushikilwe bininge! Ino wēelele’ko kulama pa kwiivwanina nabo na kwisambila pa bintu byādi bitele’ko bano bantu mutyima bininge. Kadi wēsambile nabo bya bulēme ne kwita bano bakulumpe bu “batata.” (Bil. 7:2) Netu mo monka, tufwaninwe kufundija bubine bwa mu Kinenwa kya Leza “na butūkanye ne bulēme bukatampe.”—1 Pe. 3:15.

19. Le Shitevani wāsapwile namani na kininga musapu wa butyibi bwa Yehova ku Sanedini?

¹⁹ Inoko, ketufwaninwepo kwikaka kusapula bubine bwa mu Kinenwa kya Leza mwanda’tu wa kutyina kusanshija bantu; kadi ketufwaninwepo kuzubulula bukomo bwa misapu ya butyibi bwa Yehova. Mu uno mwanda Shitevani i kimfwa. Na bubine, wāmwene amba bukamoni bonso bwaānenene ku meso a Sanedini kebwātengelepo bano batyibi ba mityima myūmu. O mwanda, pa kutononwa na mushipiditu ujila, wavuya mwisambo wandi na kwibalombola pampikwa moyo amba nabo badi pamo bwa bakulutuba babo bāpelele Yosefa, Mosesa, ne bapolofeto bonso. (Bil. 7:51-53) Na bubine, bano batyibi ba mu Sanedini bāipaile Meshiasa, wālailwe na Mosesa ne na bapolofeto bonso amba ukāya. Bine, bajilwile Bijila bya Mosesa mu muswelo umbi kutabuka!

20, 21. Le Sanedini wālongele bika pa kuteja binenwa bya Shitevani, ne Yehova wāmukankamikile muswelo’ka?

²⁰ Bubine bwa binenwa bya Shitevani bubakalabaja bano batyibi. Pa kujimija bulēme bwabo bwa kajilwilo, abashenkenya meno pa mwanda wa Shitevani. Uno muntu wa kikōkeji wamone’tu amba kakidipo ne kyafwidilwa lusa kine, pamo’nka bwa Mfumwandi Yesu.

²¹ Shitevani unenwe kukankamana ku byobya bimutengele, ne kutatana kwine mpika wakankamikwa na kimonwa kyamupa Yehova na kanye. Shitevani wamone ntumbo ya Leza, ne Yesu wimene ku kuboko kwa lundyo lwa Yehova! Shitevani pa kushintulula kimonwa, batyibi abejike makasa ku matwi. Mwanda waka? Mwanda mafuku kunyuma, Yesu wālombwele kino kidye amba aye ye Meshiasa kadi basa kumumona ku lundyo lwa Shandi.  (Mako 14:62) Kimonwa kya Shitevani kilombola amba Yesu wānenene bya bine. Bine, Sanedini waābile ne kwipaya Meshiasa! Ebiya abo bonso kya pamo, abapelakana kumwasa Shitevani mabwe ne kumwipaya. c

22, 23. Lufu lwa Shitevani lwiifwene namani na lwa Mfumwandi, ne bene Kidishitu dyalelo bakokeja kukulupila bika, pamo bwa Shitevani?

²² Shitevani wāfwa’nka na mwāfwidile Mfumwandi, na mutyima mu ndoe, mukulupile mudi Yehova, kadi mufwile lusa boba bamwipaile. Wanena amba, “A Mfumwetu Yesu, tambula mushipiditu wami,” padi i pa mwanda wamwene Mwanā muntu pamo na Yehova mu kimonwa. Ne kutatana kwine mpika, Shitevani wādi uyukile binenwa bikankamika bya Yesu bya amba: “Ami ne lusangukilo ne būmi.” (Yoa. 11:25) Ku mfulo, Shitevani walombela kudi Leza na diwi dikatampe amba: “A Yehova, kokebalambika buno bubi’bu.” Aye upwa’tu kunena bino binenwa, walāla mu tulo twa lufu.—Bil. 7:59, 60.

²³ Nanshi Shitevani ye umbajinji kufwila lwitabijo mu nsekununi ya balondi ba Kidishitu. (Tala kapango “ ‘Kufwila Lwitabijo,’ Mu Buluji’ka?”) I kya bulanda, mwanda ke ayepo wa mfulo. Kufika ne dyalelo, bengidi ba kikōkeji ba Yehova bamobamo bepaibwanga na bantu betabila bipwilo, bantu bepēne mu politike, ne balwana ba mutyima umbi. Ino, tukulupile netu monka mwādi mukulupidile Shitevani. Yesu ubikele pano bu Mulopwe, wingidijanga lupusa lumupele Shandi. I kutupu kikamukankaja kusangula balondi bandi ba kikōkeji.—Yoa. 5:28, 29.

24. I muswelo’ka wālungile Solo kuboko ku kwipaibwa kwa Shitevani wāfwidile lwitabijo, ne lufu lwa uno muntu wa kikōkeji lwālupwile bipa’ka mwenda mafuku?

²⁴ Nsongwalume witwa bu Solo, wādi umwene bino byonso. Wāitabije kwipaibwa kwa Shitevani, ulamine ne bādi bamwasa mabwe bivwalwa. Kinondanonda na pano, wātangidile kupangwapangwa kwa malwa kwaikele’ko. Ino lufu lwa Shitevani lwādi lwa kukwasha. Kimfwa kyandi kyadi’tu kya kukomeja bene Kidishitu bakwabo bakōkele ne kunekenya bwa aye. Pakwabo kadi, Solo—wāityilwe divule mwenda myaka bu Polo—wādi wa kwilanga pa byaālongele pa lufu lwa Shitevani ne kwialakanya bya binebine. (Bil. 22:20) Wālungile kuboko ku kwipaibwa kwa Shitevani, ino mwenda myaka wajingulula amba: “Nadi pa kala muntu utuka Leza ne upangapanga bantu bandi ne wa kibengo.” (1 Tm. 1:13) I kimweke patōka amba, Polo kāidilwepo Shitevani ne mwisambo wandi wa bukomo waānene mu difuku’dya. Bine, mīsambo ne bilembwa bimo bya Polo bidi na myanda yādi mu mwisambo wa Shitevani. (Bil. 7:48; 17:24; Bah. 9:24) Mu bula bwa myaka, Polo waboile ñeni mivule ku kimfwa kya lwitabijo ne bukankamane bwa Shitevani, muntu “muyulwe katōkwe ka Leza ne bukomo.” Kipangujo pano i kino, Le batwe netu?