1-3. (a) Mwanda waka mutumibwa Polo wāfityilwe bininge paādi mu Atene? (b) Le i ñeni’ka yotukaboila ku kwifunda kimfwa kya Polo?

 POLO wafītwa bininge. Udi mu Atene, mu Ngidiki, mu kité kya buyuki mwāfundije ba Socrate, Plato, ne Aristote. Atene i kibundi kya bantu baswele kutōta. Konso kwaela meso—mu matempelo, mu manza, ne mu mikenza—Polo umona’ko enka bankishi, mwanda bene Atene batōtanga lunkunkwa mulongo lwa bilezaleza. Polo uyukile mumwena Yehova, Leza wa bine, kutōta bilezaleza. (Div. 20:4, 5) Mutumibwa wa kikōkeji udi na mumweno pamo na wa Yehova—ushikilwe bankishi!

² Byamona Polo pa kutwela mu nsoko bibamusansa mpata. Bikomo bya bankishi bavule ba leza Hemese bitandikile mulongo mu difinko dya kungala ne kushika, kubwipi na kitwelelo kikatampe. Nsoko nayo i miyule tumobo twa tukishi. I muswelo’ka ubwanya uno mutumibwa mupyasakane kusapula muno muyudile butōtyi bwa bankishi? Lelo ukeikija mu malango ne kumona kyalwilo kya kwiivwanina’po na bevwaniki bandi? Le ukabwanya kukwasha’mo nansha umo akimbe Leza wa bine ne kumusokola?

³ Mwisambo wa Polo ku bantu bafunde ba mu Atene, usonekelwe mu Bilongwa 17:22-31, i kimfwa kya muneneno mupotoloke, bwino, ne kusansanya. Potwifunda kimfwa kya Polo, tukaboila ñeni ku muswelo wa kwala kyalwilo kya kwiivwanina’po, ne kukwasha bevwaniki betu balanguluke.

4, 5. Le i kwepi kwākasapwile Polo mu Atene, ne i bevwaniki’ka bakole bādi bamutengele’ko?

⁴ Polo waiya mu Atene mu lwendo lwandi lwa bubidi lwa bu mishonele, kubwipi na mwaka wa 50 Y.M. a Pailaija ba Shilasa ne Temote batambe ku Belea bāye, Polo, mungya kibidiji kyandi, “waanza kulanguluka mu shinankonka na Bayuda.” Kadi wasokola mwaba mwa kwisambila na bekadi ba mu Atene ke Bayudapo—ke “mu nsoko” kadi. (Bil. 17:17) Nsoko yādi dya kungala ne kushika kwa Akapodi kadi yādi na kifuko kikatampe kisenselela ku mahekitala 5. Nsoko keyādipo’tu kifuko kya kupota ne kupoteja; kyādi  kadi kifuko kya bantu bonso ba mu kibundi. Dibuku dimo dilombola amba kino kifuko kyādi “kitako kya myanda yonso, ya busunga, ya politike, ne ya byonso bipita mu kibundi.” Bene Atene bādi baloelelwa kwitana mu nsoko ne kwisambila pa myanda ya tunangu.

⁵ Polo wetana na bevwaniki bakole mu nsoko. Mu boba bamwivwana mudi bene Epikyule ne Bashitoika, bantu ba mu masomo abidi a filozofi epatanyanga. b Bene Epikyule balanga amba būmi bwēikadile’ko mu kitulumukila. Mumweno wabo wa būmi ukokeja kunenwa mu kīpi namino amba: “Kekudipo kityininwa Leza; Kekudipo kisansa mu lufu; Biyampe bikokeja kulongwa; Bibi bikokeja kutyumwinwa mu manwi.” Bashitoika abo bādi bemanine pa kulanga ne bu buluji bwa bintu kadi kebādipo bakulupile amba Leza i Muntu udi’ko. Bene Epikyule ne Bashitoika bene kebādipo bakulupile mu lusangukilo na lolwa lufundija bana ba bwanga ba Kidishitu. Nanshi i kimweke patōka’mba mumweno wa filozofi wa bino bisumpi bibidi kewādipo ukwatañane na bubine bwa peulu bwa bwine Kidishitu bwa bine, bwādi busapulwa na Polo.

6, 7. Le Bangidiki bafunde bāitabile namani ku bufundiji bwa Polo, ne dyalelo bantu betabanga namani muswelo umo onka?

⁶ Le Bangidiki bafunde’ba bāitabile namani ku bufundiji bwa Polo? Bamo bāmutelele bu “muntu wa minenakanya,” ko kunena amba “yewa ukomona nkunwa.” (Tala bilembwa bya kwifunda bya Bilongwa 17:18, nwtsty-E) Mufundi umo unenena pa kino kishima kya Kingidiki amba: “Kino kishima kyādi dibajinjibajinji kingidijibwa pa kwisambila pa koni kakomona miseke, ebiya mwenda mafuku kekisambila pa bantu batonkonya byakudya ne baboya bintu mu nsoko. Mwenda mafuku ke kisambila mu muneneno wa kyelekejo pa muntu ye-yense uboya twanda koku ne koku, kutabukidila yewa ukomenwa kolola myanda senene, muntu ubotakanya.” Na bubine, bantu bafunde’ba bādi banena’tu amba Polo kadipo na kyayukile, upitulukanga’tu mu binena bantu. Monka motusa kwikimwena, Polo kāzakajibwepo na tuno tujina tobamupele.

⁷ Kebishidilepo ne dyalelo dine. Divule batwe Batumoni ba Yehova tupebwanga tujina mwanda wa nkulupilo yetu imanine pa Bible. Kimfwa, badimu bamo bafundijanga amba lufundijo lwa kwialamuna i mwanda wa bine, kadi amba shi wi muntu wa ñeni ufwaninwe’nka kwitabija’lo. Ko kunena amba bamwene boba bapela kwitabija luno lufundijo bu ba bule. Bano bafunde basaka bantu betumone bu ‘boba bakomona nkunwa’ potulombola byobya binena Bible ne mwine wapangile bintu. Ketuzakajibwangapo. Ino tunenanga na kikulupiji potubingija nkulupilo yetu amba būmi pano pa ntanda budi na Mushiludi wa ñeni wēbulongele, ke Yehova Leza kadi.—Kus. 4:11.

8. (a) Le bantu bakwabo bāivwene busapudi bwa Polo bāitabije muswelo’ka? (b) Le i mu buluji’ka mwātwelwe Polo ku Aleopakusa? (Tala kunshi kwa dyani pa paje 142.)

⁸ Bakwabo bāivwene busapudi bwa Polo mu nsoko bāitabile muswelo  mwishile. Bafula ku kunena amba: “Umweka bwa aye usapula bavidye ba kungi.” (Bil. 17:18) Le bine Polo wādi usapula baleza beni ku bene Atene? Uno mwanda wādi musumininwe, wityibila na owa wālambikilwe Socrate, wāponejibwe ne kutyibilwa nsambu ya lufu myaka tutwa kunyuma. Ke kya kutulumukapo shi Polo wāfikijibwe ku Aleopakusa amba ashintulule bufundiji bweni bwafundija bene Atene. c Le Polo wādi wa kubingija namani musapu wandi ku bano bantu kebādipo na kyalwilo kya mu Bisonekwa?

9-11. (a) Le Polo wālongele namani bukomo bwa kwala kyalwilo kya kwiivwanina’po na bevwaniki bandi? (b) Le i muswelo’ka otukeula kimfwa kya Polo mu mwingilo wetu?

⁹ Vuluka amba Polo wāfītyilwe bininge pa kumona butōtyi bwa bankishi. Inoko pa kyaba kya kutopeka ne kwikokanya pa butōtyi bwa bankishi, aye  weikija talala nyā. Na bwino, weelela’ko na kunekenya bevwaniki bandi na kwala kyalwilo kya kwiivwanina’po. Ushilula amba: “Banwe bene Atene, namone amba mu bintu byonso mumweka bu bantu batyina bavidye bininge kutabuka bantu bakwabo.” (Bil. 17:22) Mu buluji bukwabo, Polo wadi unena amba, ‘Namone amba mwi batōtyi binebine.’ Na tunangu, Polo webafwija’ko pa kwikala na mutyima wa kutōta. Wajingulula amba bantu bamo i basabwe meso na nkulupilo ya bubela, ino babwanya kwitabija musapu. Kadi, ne Polo mwine wādi bidi ulonga bintu “pampikwa kuyuka kadi pampikwa lwitabijo.”—1 Tm. 1:13.

¹⁰ Kubweja pa kino kyalwilo, Polo watela bintu bimweka byaāmwene bilombola amba bene Atene i batōtyi—kisōkelo kilembe’po amba “Kudi Leza Wampikwa Kuyukana.” Mungya dibuku dimo, “kwadi kibidiji mu Bangidiki ne mu bantu bakwabo kya kutūla’ko kisōkelo kudi ‘baleza bampikwa kuyukana,’ kutyina kwilwa mu butōtyi bwabo leza kamukaya ubwanya kwibafītyilwa.” Na kino kisōkelo, bene Atene bāitabije amba kudi Leza okebayukilepo. Polo waingidija kino kisōkelo bu pa kusambukila ku myanda miyampe yasapula. Washintulula amba: “Kyokya kyomutōta pampikwa kuyuka, e kino kyonemusapwila.” (Bil. 17:23) Mulangilo wa Polo wādi mufyame ao’ko na lupusa. Kādipo usapula leza ungi nansha mweni na mwādi mumutopekela bantu bamo. Wādi ushintulula Leza okebayukilepo—Leza wa bine.

¹¹ I muswelo’ka otukeula kimfwa kya Polo mu mwingilo wetu? Shi tudi na meso a kubandaula, tukokeja kumona bintu bilombola amba uno muntu i mutōtyi mwipāne, padi na kumona bintu bya bwine Leza byavwele nansha biyela ku njibo yandi nansha bitūle mu lubanza. Tukokeja kunena amba: ‘Namone amba nobe wi mutōtyi. Ndoelelwe kwisamba na muntu uswele myanda ya Leza.’ Na kwitabija na bunwa amba muntu usangelanga myanda ya Leza, tubaala kyalwilo kya kwiivwanina’po na mwisambi netu. Vuluka amba kitungo kyetu ke kutyibilapo bantu mambo pa nkulupilo yabo. Mu bukata bwa batōtyi netu mudi bavule bādi pa kala balamete ku nkulupilo ya bubela.

12. Lelo i muswelo’ka wākwatañenye Polo musapwilo wandi na bevwaniki bandi?

¹² Polo waala kyalwilo kya kwiivwanina’po, ino le ukalama’kyo namani paendelela kusapula bukamoni? Pa kuyuka amba bevwaniki bandi i bāfundijibwe filozofi ya Bangidiki ne kebebidilepo Bisonekwa, wakwatañanya musapwilo wandi na kino mu miswelo mivule. Dibajinji, wāfundija bufundiji bwa mu Bible pampikwa kutela Bisonekwa. Dya bubidi, wekupe ku bevwaniki bandi, na kwiela mu mwanda amba “batwe” ne “byetu.” Dya busatu, wātela bilembwa bya Bangidiki mwanda wa kulombola amba bintu bimo byafundija bidi kala ne mu bilembwa byabo. Tubandaulei pano mwisambo ukunka mutyima wa Polo. I bubine’ka bwa mvubu bwasa kunena padi Leza wampikwa kuyukana ku bene Atene?

13. Le i bika byashintulula Polo pa nsulo ya diulu ne ntanda, ne i bika byasaka kunena patōkelela?

 ¹³ Leza wāpangile diulu ne ntanda. Polo unena amba: “Leza mwine wālongele ino ntanda ne bintu byonso bidi’mo, byadi aye ye Mfumu wa diulu ne ntanda, kashikatangapo mu matempelo alongelwe na makasa.” d (Bil. 17:24) Diulu ne ntanda kebyeikadile’kopo mu kitulumukila. Leza wa bine ye Umpangi wa bintu byonso. (Ñim. 146:6) Kwishila na Atena nansha baleza bakwabo badi na ntumbo enka mu matempelo, tumobo twa bankishi, ne bisōkelo, Mfumu Mwinē Lupusa Lonso wāpangile diulu ne ntanda kakokejapo kubwana mu tempelo yūbakilwe na bantu. (1 Ba. 8:27) Bisaka kunena Polo bidi patōka: Leza wa bine i mukatampe kupita nkishi e-ense upungilwe na muntu ushikatanga mu tempelo ilongelwe na makasa a muntu.—Isa. 40:18-26.

14. Le Polo wālombola namani amba Leza kakwashibwangapo na bantu?

¹⁴ Leza kakwashibwangapo na bantu. Batōtyi ba bilezaleza bādi bebidile kuvwika byelekejo byabo mbwija yeñenya, kwibalambula byabuntu bya bei, ne kwibatwadila bidibwa ne bitomibwa—ulanga amba bankishi basakilwa bino bintu! Inoko, padi bafilozofe Bangidiki bamo bevwana Polo bādi betabije amba leza kadipo na kyasakila bukwashi bwa bantu. Shi bādi’mo, na bubine, bāitabije byanene Polo amba Leza “kakwashibwangapo na makasa a bantu bwa aye ubudilwe kintu.” Bine, le kudi kintu kikokeja bantu kupa Umpangi! Aye’ko ye upa bantu byonso byobasakilwa—“būmi ne umpuya ne bintu byonso,” kubadila’mo dyuba, mvula, ne nshi ipa bipa. (Bil. 17:25; Ngo. 2:7) Nanshi, Leza Mwine upāna bintu kadipo na kya kwashibwa na bantu bapebwa’byo.

15. Le i muswelo’ka wēsambile Polo na bene Atene bādi betabije amba bādi peulu pa bantu ke Bangidikipo, ne i ñeni’ka ya kamweno yotuboila ku kimfwa kyandi?

¹⁵ Leza wālongele muntu. Bene Atene bakulupile amba badi peulu pa bantu ke Bangidikipo. Ino mitatulo yabo yobetatwila muzo nansha lukoba  lwabo kebikwatañenepo na bubine bwa mu Bible. (Kup. 10:17) Polo watenga uno mwanda na bunwa ne bwino. Aye pa kunena amba, “[Leza] wālupwile ku muntu umo mizo yonso ya bantu,” Polo wālangulwije boba bādi bamuteja. (Bil. 17:26) Wādi wisambila pa nsekununi ya mu Ngalwilo ya Adama, mwine wābutwile lutundu lonso lwa muzo wa muntu. (Ngo. 1:26-28) Bantu bonso byobadi na mukulutuba umo, i kutupu muzo, musaka, nansha lukoba lupityile lukwabo. Le kudi wābudilwe kwivwanija mu bādi bateja Polo? Kudi ñeni ya kamweno yotuboila ku kimfwa kyandi. Nansha byotusaka kwikala na bunwa ne bujalale mu mwingilo wa busapudi, ke biyampepo kuzubulula bubine bwa mu Bible mwanda wa bavule betwitabije.

16. Lelo i mpango’ka idi na Umpangi pa bantu?

¹⁶ Mpango ya Leza i ya amba bantu bamufwene. Bafilozofe bādi bevwana Polo, shi bādi bepatanya pa kine kikadile’ko bantu, nabya kebābwenyepo kwibishintulula mu muswelo utondwa. Polo wasokola patōkelela mpango ya Umpangi pa bantu, i ya “amba bakimbe Leza, shi babwanya kumubabata ne kumusokola binebine, nansha byakadipo bine kulampe na batwe bonso.” (Bil. 17:27) Leza wampikwa kuyukana ku bene Atene ke mukomopo kuyuka. Mwanda kadipo kulampe na boba bakimba na bubine kumusokola ne kwifunda myanda imutala. (Ñim. 145:18) Tala Polo wanena amba “batwe,” na kwiela mu boba bafwaninwe ‘kukimba’ ne ‘kubabata’ Leza.

17, 18. Mwanda waka bantu bādi bafwaninwe kukokelwa kudi Leza, ne i ñeni’ka yotuboila ku muswelo wātengele Polo mityima ya bevwaniki bandi?

¹⁷ Bantu bafwaninwe kukokelwa kudi Leza. Polo unena amba “i pa mwanda wa aye potwikele na būmi, tujina ne kwikala’ko.” Bafundi bamo ba Bible banena amba Polo wādi ukumuna ku byanene Epimenide, musāsudi  mwine Kelete wa mu myaka ya tutwa tusamba Y.K. kadi “muntu mutumbe mu bishi bya mitōtelo ya bene Atene.” Polo uleta bubinga bukwabo bufwaninwe bantu kukokelwa kudi Leza amba: “Enka munenena balembi benu bamo amba, ‘Mwanda netu twi bandi bana.’” (Bil. 17:28) Bantu bafwaninwe kwimona amba babutulwa na Leza; i aye wāpangile muntu umo utambile’ko bantu bonsololo. Polo pa kutenga mutyima wa bevwaniki bandi, watela na tunangu bilembwa bya Bangidiki bilēmekelwe na bonso bamuteja. e Kukwatañana na kimfwa kya Polo, netu kyaba kimo tutelanga binenwa bya mānga, mabuku, ne bitabo bikwabokwabo bya ntanda. Kimfwa, kutela myanda ya mu nsulo milēmekibwe kukwashanga boba ke Batumonipo bajingulule kutambile bisela ne mafetyi a bipwilo bya bubela.

¹⁸ Kufika ne pano mu mwisambo wandi, Polo wesambila pa bubine butala padi Leza, ukwatañanya binenwa byandi na bevwaniki bandi. Le mutumibwa usaka bevwaniki bene Atene balonge bika pa kupwa kuteja ino myanda ya kamweno? Ne kwela kyaba kwine mpika, webasapwila’kyo paendeleja mwisambo wandi.

19, 20. (a) Le Polo wāsokwele namani na bwino buvila budi mu kutōta baleza bapungilwe na bantu? (b) Lelo bevwaniki ba Polo bādi basakilwa kulonga’po kintu’ka?

¹⁹ Polo pano kaesāshila bevwaniki bandi balonge’po kintu. Pa kupwa kutela byālembele Bangidiki bamo, unena amba: “Nanshi byotudi bana ba Leza, ketufwaninwepo kulanga’mba Leza Mwine udi bwa olo, nansha ndalama, nansha dibwe, pamo bwa kintu kisōngwe mungya bwino ne milangwe ya bantu.” (Bil. 17:29) Shi bine bantu i bapungwe na Leza, penepa Leza ukekala namani mu kimfwa kya nkishi, upungilwe na bantu? Kulanguluka kwālangulukile Polo na bwino kubasokwela patōka buvila budi mu kutōta baleza bapungilwe na bantu. (Ñim. 115:4-8; Isa. 44:9-20) Pa kunena amba “ketufwaninwepo kulanga,” Polo watyepeka’ko bulobo bwa matope andi.

²⁰ Mutumibwa wanena senene kine kifwaninwe kulonga amba: “Leza wasūla bitatyi bya kuno kubulwa kuyuka [bya kulanga amba Leza usangelanga bantu batōta bankishi]; ino pano usapwilanga bantu bonso pi na pi amba bafwaninwe kwisāsa.” (Bil. 17:30) Padi byāsanshile bevwaniki bamo ba Polo pa kwivwana mwanda utala kwisāsa. Ino uno mwisambo wa bukomo wālombwele biyampe amba būmi bobadi nabo i butambe kudi Leza, nanshi bakeshintulwila Kwadi. Basakilwa kukimba Leza, kwifunda bubine bumutala, ne kukwatañanya mwikadila wabo wa mu būmi na buno bubine. Ku bene Atene, kino kishintulula kujingulula amba i bibi kutōta bilezaleza kadi amba banenwe kwibivundamina.

21, 22. Lelo Polo ufudija mwisambo wandi na bishima’ka bikunka mutyima, ne bidi na buluji’ka kotudi dyalelo?

 ²¹ Polo wafudija mwisambo wandi na bishima bikunka mutyima, amba: “[Leza] i mutūle’ko difuku dyalanga kutyibila ntanda ikelwe na bantu mambo mu boloke na muntu watongele, kadi i mupe bantu bonso kikulupiji pa kumusangula mu bafwe.” (Bil. 17:31) Difuku dya Butyibi dīya’ko—i bubinga boloke bwa kukimbila Leza wa bine ne kumusokola! Polo katelelepo Mutyibi. Ino wanena kintu kitulumuja kitala uno Mutyibi: I muntu wāikele’ko, wāfwa, kupwa wāsangulwa na Leza mu bafwe!

²² Ino mvuyo ilanguluja idi na buluji kotudi dyalelo. Tuyukile amba Mutyibi utongelwe na Leza i Yesu Kidishitu musanguke. (Yoa. 5:22) Kadi tuyukile amba Difuku dya Butyibi dikekala dya myaka kanunu kadi pano difwenanga lubilo. (Kus. 20:4, 6) Ketutyinangapo Difuku dya Butyibi, mwanda tuyukile amba dikaleta madyese keaneneka ku bantu bamwenwe bu ba kikōkeji. Kufikidila kwa lukulupilo lwetu lwa būmi bwa kumeso i kubingijibwe na kingelengele kikatakata—lusangukilo lwa Yesu Kidishitu!

23. Le bantu abaitaba mu miswelo’ka palapala ku mwisambo wa Polo?

²³ Bantu abaitaba mu miswelo palapala ku mwisambo wa Polo. Ponka’pa “bamo baanza kumupunika” pa kwivwana mwanda wa lusangukilo. Bakwabo nabo banena na bulēme ino kulonga’po kintu mpika, amba: “Tusa kukwivwana dikwabo pa uno mwanda.” (Bil. 17:32) Inoko, babala-banga baitaba senene: “Bantu bamo belunga kwadi baitabija. Mu abo mwadi Dionisusa, wadi mutyibi wa mu kidye kya Aleopakusa, ne mwana-mukaji umo wa dijina dya bu Damadi, ne bakwabokwabo.” (Bil. 17:34) Netu twimwenanga kino mu busapudi. Bamo betupunikanga, bakwabo bapela na bulēme. Inoko, tusepelelanga shi bantu bamo abaitabija musapu wa Bulopwe ne kwikala betabije.

24. Le i ñeni’ka yotukokeja kuboila ku mwisambo wa Polo paādi wimene mu Aleopakusa?

²⁴ Potulangulukila pa mwisambo wa Polo, tukokeja kuboila’ko ñeni ya mwa kuvungulwila mwanda mu muswelo muluji ne mwa kukulupijija bevwaniki shi tukwatañanya myanda na ngikadilo na ngikadilo yabo. Ne kadi, tukokeja kuboila’ko ñeni ya mwa kutūkijija mutyima ne kwikala na bunwa ku boba basabwe meso na nkulupilo ya bubela. Tukokeja ne kuboila’ko ino ñeni ya kamweno amba: Ketufwaninwepo nansha dimo kuzubulula bubine bwa mu Bible mwanda’tu wa kusangaja bevwaniki betu. Ino shi twiule kimfwa kya mutumibwa Polo, netu tukekala bafundiji bafike’po mu mwingilo wa busapudi. Kutentekela’po, batadi bakokeja kwikala bafundiji balumbuluke babwanye bisakibwa mu kipwilo. Nabya tuketeakanya kukwasha bakwetu “bakimbe Leza . . . ne kumusokola binebine.”—Bil. 17:27.